De Staat van het Onderwijs 2025 voor bibliotheken in vier grafieken

Je zal maar minister van Onderwijs zijn, dacht ik na het lezen van de Staat van het Onderwijs 2025.  De Staat van het Onderwijs is eigenlijk het jaarlijkse schoolrapport over het hele onderwijs. Want tjonge, wat een opgave heeft dat onderwijs! En dat bedoel ik niet negatief. Ik bedoel dat dat onderwijs zo ontzettend veel moet doen en ook nog in heel veel varianten moet bestaan. Ik neem bij voorbaat mijn petje af voor die hele sector inclusief de bestuurders die de lijnen mogen uitzetten. 

Maar ok, daar houden de complimenten ook op. Want ja, er ligt voor dat onderwijs nog een flink aantal opgaven. Overigens is de inspectie - die de Staat van Onderwijs opstelt - milder dan voorgaande jaren over het handelen van het onderwijs. Kregen scholen in vorige rapporten nog wel flink ervan langs, nu is er waardering voor de resultaten die zijn bereikt, terwijl ook helder is dat er nog veel te doen is. Het satirisch programma 'Even tot hier' maakte er zelfs een lied over deze aanpak.  

En omdat bibliotheken steeds vaker samenwerken met het onderwijs in de Bibliotheek op school is het toch goed om dit soort rapporten te volgen. Ik las het voor u en pikte er vier grafieken uit waarvan het handig is dat u ze als bibliotheekdirecteur of onderwijsspecialist ze eens gezien hebt. Uw onderwijspartner kan in ieder geval de indruk krijgen dat u de sector toch redelijk op de voet volgt met deze grafieken. Dus doe er uw voordeel mee. 

Grafiek 1: Het lijkt best goed te gaan met taal en lezen

De eerste grafiek is bovenstaande over taal, lezen en rekenen. Basisvaardigheden is een belangrijk onderwerp in het rapport. Maar bij de grafiek is wel wat ondertiteling bij nodig. Ik neem u even mee. Het basisonderwijs moet ervoor zorgen dat leerlingen het 1F-niveau halen. Dat is het meest fundamentele niveau als het gaat om lezen en schrijven. 99% van de leerlingen haalt dat ook in het reguliere basisonderwijs (bo) als het gaat om lezen. De percentages bij het speciaal basisonderwijs (sbo) en speciaal onderwijs (so) liggen gezien de extra opgave in dit type onderwijs logischerwijs lager.  

Het 2F-niveau wordt gezien als basisniveau om in te stromen op vmbo-t, havo en vwo. Ook hier zien we dat dat bij lezen best goed lukt in het reguliere basisonderwijs. 75% behaalt bij lezen ook dat niveau. 

In die zin is er bij rekenen en taalverzorging meer werk aan de winkel. Maar dan kijken we toch te oppervlakkig. 

Grafiek 2: Want kwetsbare groepen blijven achter

Deze grafiek geeft de uitsplitsing van bovenstaande tabel. Hier wordt alleen gekeken naar de leerlingen die het schooladvies Praktijkonderwijs (Pro) of Vmbo-basis (Vmbo-b) krijgen. Van de 164.479 leerlingen in het reguliere basisonderwijs die we in de eerste tabel hadden, blijven er nu nog 3.622 over. Het gaat hier dus over de kinderen die het meeste moeite hebben met leren en ja, ook met lezen. 

Hier zien we dat 55% van de kinderen  die Praktijkonderwijs geadviseerd krijgen, het 1F-niveau niet halen bij taalverzorging en 35% van de leerlingen die Vmbo-b geadviseerd krijgen.  Voor lezen liggen de percentages met 30% en 12% wel wat lager. Nu gaat het hier om een kleine groep die aan de onderkant van het schooladvies zitten maar wie verder zou kijken naar bijvoorbeeld Vmbo-kader en Vmbo-gt dat we ook dan nog altijd redelijke hoge percentages zie van kinderen die met een te laag taal of leesniveau doorstromen. Met andere woorden: er is een grote spreiding tussen leerlingen in de de resultaten. 

Hoewel in de breedte scholen dus goed scoren is er een smaldeel waar het echt niet zo goed mee gaat. En dat is ook wat de inspectie zelf constateert. Die conclusie geef ik u aan het eind. Want eerst kijken we we nog naar het Voortgezet Onderwijs.

 

Grafiek 3: De onderbouw van het VO leest steeds slechter 

Als u dit artikel leest op een mobiel - grote kans - dan is dit waarschijnlijk een slecht leesbare grafiek. Maar het toont de gemiddelde leesvaardigheid door de jaren heen in de verschillende onderwijsvormen. Maar wat u zeker kunt zien: de weg leidt naar beneden. Waar de inspectie door veranderde toetsvorm geen vergelijking door de jaren kan maken bij het basisonderwijs, is dat wel mogelijk in het voortgezet onderwijs. En dan zie je toch een zorgelijk beeld. In een paar jaar tijd daalt het leesniveau met zeker een leerjaar. 

Ik geef u ook even de ambtelijke tekst van de inspectie bij deze grafiek: 

'De conclusie uit het peilingsonderzoek dat leerlingen in vmbo-g/t, havo en vwo functioneren op het niveau dat past bij de schoolsoort is positief. Maar tegelijkertijd constateren we dat die vaardigheid in elk geval sinds 2018 afneemt. Dat blijkt onder meer uit gegevens uit het leerlingvolgsysteem van Cito voor het vo (figuur 2.2.2b) (Seton et al., 2024). Die laten zien dat de leesvaardigheid van de leerlingen in de onderbouw al sinds het schooljaar 2018-2019 daalt. Datzelfde geldt voor de woordenschat van de leerlingen. Ook in internationaal onderzoek (PISA) onder 15-jarigen werd een afname geconstateerd van de leesvaardigheid in vergelijking met 2015 en 2018 (Meelissen et al., 2023). De PISAtoets meet meer dan de Nederlandse toetsen hogere-ordeleesvaardigheden, zoals het reflecteren op en het evalueren van teksten. Nederlandse leerlingen presteren juist in die vaardigheden internationaal gezien slechter.'

Het is fijn dat de inspectie constateert dat het niveau voldoet voor de onderwijssoort. Maar wie de daling tussen 2018/2019 tot 2023/2024 ziet, die kan ook constateren dat wat in 2018/2019 nog het startniveau was in leerjaar 1, dat dat in nu soms dicht bij het eindniveau zit in leerjaar 3. Met andere woorden: ondertussen moet je in leerjaar 1 dus nu eigenlijk het programma van groep 8 van de basisschool draaien... 

En aan de bovenkant van de onderwijspiramide kan men wellicht wel met een paar woorden minder in het vocabulaire maar aan de onderkant is iets missen in de woordenschat of taalvaardigheid natuurlijk sneller een belemmering. En dat brengt ons dan ook bij de conclusie van de inspectie.  

Conclusie inspectie: Kwetsbare groepen leerlingen lopen grote kans op laaggeletterdheid

En die conclusie op van de inspectie op dit vlak luidt dan ook: 

'We maken ons zorgen over de beperkte groei in taalvaardigheid van leerlingen die vanuit het bo en speciaal basisonderwijs (sbo) met een leesvaardigheidsniveau onder 1F naar het vo gaan. In alle lagen van het reguliere vo dalen de taalvaardigheidsniveaus in de onderbouw. Deze zijn vooral te laag in vmbo-b en vmbo-k. Zeker deze opleidingen moeten zorgen voor uitstekend taalonderwijs zodat leerlingen voldoende taalvaardig kunnen starten in het mbo op niveau 2. Ook is het van groot belang dat het praktijkonderwijs (pro) blijft streven naar 1F voor hun leerlingen. Op deze manier is niveau 2F voor leerlingen aan het eind van het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) op niveau 2 haalbaar. Dit niveau is absoluut noodzakelijk om in de maatschappij te kunnen functioneren of om door te kunnen stromen naar hogere mbo-niveaus met betere kansen op de arbeidsmarkt. Het risico op laaggeletterdheid wordt daarmee aanzienlijk verminderd. Toch verlaat een groot aantal studenten het mbo zonder het niveau 2F lezen en luisteren te beheersen. De groep laaggeletterden in onze samenleving is nog altijd te groot. Daarom moet goed taalvaardigheidsonderwijs in het funderend onderwijs en het mbo een prioriteit blijven.'

Een paar jaar geleden schreef de inspectie bij soortgelijke uitkomsten nog dat scholen die binnen een paar jaar op orde moesten hebben. Nu wordt iets diplomatieker gezegd dat het een prioriteit moet blijven. Maar de insteek is hetzelfde: niet achterover leunen maar hard aan het werk met zijn allen! Niet alleen als scholen, ook als bibliotheken. Het zijn beleidsteksten die goed passen bij alle investeringen die we als bibliotheeksector nu doen in de Bibliotheek op school. Ook dit rapport is weer een onderbouwing dat hier inspanningen nodig blijven en dat - naast een samenwerking met alle basisscholen en speciaal onderwijs - juist ook dat Vmbo erg belangrijk is. En dat sluit aan bij de impulsregelingen die nu actief zijn. 

Dus hup, aan de slag! Doe er uw voordeel mee zou ik zeggen.

Maar eh....

Ja?

Je zou toch vier grafieken doen?

Oja. Daar komt ie.

Grafiek 4: Boeken, handelperspectief en burgerschap 

Ja, ook dit grafiekje zal op uw mobiel nog niet al te best te lezen zijn. Maar het geeft aan wat thema's zijn rond sociale veiligheid in scholen en waar scholen vaak niet goed in weten te handelen. Het gaat dan om thema's als pesten op social media, (offline) pesten, discriminatie, polarisatie en nog zo wat  thema's. 

Scholen weten vaak niet goed hoe te handelen, blijkt uit het onderzoek van de inspectie. Ik zie hier gelijk een lijst in van thema's die tegenwoordig met regelmaat in kinderboeken en young adult literatuur voorkomen. Boeken moeten op dit vlak zeker wat kunnen betekenen. Ik zeg niet dat je pesten oplost met boeken maar ik ben er wel van overtuigd dat verhalen en boeken zeker wat kunnen betekenen in de bewustwording van kinderen. En wellicht worden thema's op die manier wel beter bespreekbaar. 

Het bijzondere is dat de inspectie in het rapport ook burgerschap als thema noemt waar beter invulling aan gegeven moet worden. Volgens mij liggen beide onderwerpen in elkaars verlengde en kun je met boeken en praten over boeken juist op deze thema's veel met elkaar doen. 

Nou, ook dat lijkt me dus een grafiekje om als bibliotheek even in je achterzak te steken. 

Grafieken in de rugzak en aan de slag

De inspectie heeft zijn goede werk weer gedaan. Ik benijd ze niet. Eerst zijn ze niet streng genoeg en nu wordt weer gezegd dat ze te soft zijn. Nou, u en ik weten dat er op al die plekken in het onderwijs gewoon knetterhard gewerkt wordt. En u en ik weten ook dat bibliotheken met leesplezier kunnen bijdragen aan de grote opgave die er ligt. 

Het is fijn dat het ministerie dat ook ziet en met stimuleringsbijdragen hier tot 2026 op inzet. Het wachten is natuurlijk nog op de structurele financiering voor bibliotheken op dit vlak. Maar wie de opgave ziet en de goede inzet van bibliotheken, moet toch hoop hebben dat ook dat binnenkort wel een keer aan de orde is. 

Tot die tijd: deze grafieken in de rugzak en hop: aan het werk! 

Georges en Mark gluren bij de zuiderburen.... deel 5 en slot: Zwaar onder de indruk van Gent, zowel om de Krook als Cultuurconnect

Georges Elissen (SPN) en Mark Deckers (Rijnbrink) trekken van 23 tot 26 maart door Vlaanderen. Ze gaan op zoek naar bibliotheekzaken waar Nederland nog wat van kan leren. En ze gaan proberen elke dag verslag te doen van hun belevenissen.  Volg hier Georges en Mark die gluren bij de zuiderburen!

Vandaag deel 5 en slot: Zwaar onder de indruk van Gent, zowel van de bibliotheek als van Cultuurconnect.  Wat zijn hier een meters afgelegd.

De Krook Gent: Een fantastisch cadeau aan de stad

Dag 4, of is het dag 3? Geen idee eigenlijk bedenk ik me terwijl we vroeg in de ochtend vanuit Antwerpen naar Gent rijden. Op het programma vanmorgen staat een bezoek aan De Krook. Vanuit de parkeergarage zien we het imposante gebouw al liggen. Schitterende architectuur. Niets meer en niets minder. En als we doorpraten blijkt het ook qua organisatorische en bestuurlijke opzet de bibliotheek te die het meest Nederlands aandoet.

Directeur Krist Biebauw en Ingrid Verdonck ontvangen ons hartelijk en nemen ons mee in het reilen en zeilen van De Krook. Over het bouwtraject met besluit ertoe in 2005 tot en met de opening in 2017. In de partnerschappen met Universiteit Gent en IMEC die ook in het imposante gebouw zitten en wat dat oplevert aan kruisbestuiving. Over hoe Avansa Gent - zeg maar de Volksuniversiteit zoals wij dat kennen - vele workshops en cursussen aanbiedt in het kader van Leven Lang Ontwikkelen. Over de transformatie van klassieke bibliotheek tot de moderne bibliotheek van nu. Over de samenwerking met radiostation Urgent FM. Maar ook helaas bezuinigingen en het wegvallen van de Vlaamse ondersteuningsstructuur in 2015.

Van, voor en met Gent

Gent is een creatieve stad legt Krist uit en je moet vooral als bibliotheek samenwerken in programmeren, collectioneren en activiteiten. Een mooi voorbeeld is Comon Gent: waarbij via burgerparticipatie gewerkt wordt aan innovatieve oplossingen voor de stad. Het verbinden van de collectie aan actuele thema`s. Of de Huisbus waar je een brief kan posten voor een overledene en een kunstwerkje als antwoord krijgt. Want, ondanks beladen, maakt de dood ook deel uit van het leven en kan de bibliotheek een troostende werking bieden.

De bib voor jongeren: dat doen ze goed!

Na het gesprek in het jaloersmakende over Gent uitkijkende kantoor van Krist lopen we door het gebouw en zien we met eigen ogen hoeveel studenten en jongeren ook hier aan het studeren zijn. En de faciliteiten die er binnen het gebouw zijn voor de jongeren. Daar kunnen we in Nederland echt nog wat van leren.

Mathieu of Wout

Terwijl Mark nog met Ingrid doorpraat over de Digipunten, een beetje vergelijkbaar met onze IDO`s,  kletsen Krist en ik nog wat over wielrennen en wie de aankomende Parijs Roubaix gaat winnen. We komen er niet uit en tja, het zal toch wel Tadej worden. Al trappenlopend door het hele gebouw, wat een vierkante meters biedt deze stad aan, hebben we alles bij elkaar wel een bergetappe afgelegd. Het pand is zo omvangrijk dat het enige nadeel misschien wel is of de inwoner wel kan overzien hoeveel er wel niet in de Krook te vinden is.

Cultuurconnect: stoer doorstappen met bibliotheeksysteem en innovatie

Op de bovenste verdieping van De Krook is Cultuurconnect gehuisvest. Daar worden we ontvangen door Ilke Froyen, Johan Mijs, Merijn Callens en Karel Scherpereel. Cultuurconnect ondersteunt openbare bibliotheken en cultuur- en gemeenschapscentra bij hun digitale uitdagingen. Men werkt met iets minder dan 50  FTE aan die opdracht. Ze zijn vooral bekend - ook wel in Nederland - van het eengemaakt bibliotheeksysteem. Maar ze doen meer. Wij zijn vooral benieuwd hoe het met dat gezamenlijke bibliotheeksysteem gaat maar ook wat zij nu als vervolg voor zich zien. 

Ik schrijf al sinds 2015 over de ontwikkeling van dat Vlaamse bibliotheeksysteem. In 2018 begon men met de uitrol en in 2023 werd de laatste bibliotheek aangesloten. Die laatste bibliotheek was overigens De Krook, waar men nu dus ook gehuisvest is. 

Van basisinfrastrcutuur tot innovatieagenda

Cultuurconnect werkt in opdracht van de Vlaamse overheid voor bibliotheken en cultuurpodia en biedt daarvoor een pakket aan digitale diensten aan. Dat loopt van een basisinfrastructuur via content naar beleven en inspireren naar een innovatieagenda. De financiering per lijn kan wat verschillen. Sommige delen worden volledig betaald door de Vlaamse overheid en sommige delen kennen een gemixte financiering met de gebruiker. Zo betalen bibliotheken grofweg 1/3 zelf voor het bibliotheeksysteem en betaalt de Vlaamse overheid 2/3. Zo'n verdeling kent een historische grondslag omdat in het verleden de provincies het bibliotheeksysteem (grotendeels) betaalden. De provincies werden ontheven van cultuurtaken en het werd overgeheveld naar de Vlaamse overheid. Dit was overigens gelijk de reden om het bibliotheeksysteem - dat voornamelijk op provinciaal niveau georganiseerd was - te verplaatsen naar het Vlaams niveau. Overigens betalen de de bibliotheken in totaal nu zo'n 30% minder voor hun bibliotheeksysteemlicentie dan in het verleden. 

En hoe gaat het nu?

En hoe gaat het nu met dit bibliotheeksysteem? Wat we vooral terughoren is dat het bibliotheeksysteem als een volstrekt logisch feit is ingedaald. Dit horen we zowel van de bibliotheken als van Cultuurconnect. Niemand wil meer terug naar de situatie van vroeger met alle versnippering en wisselende kwaliteiten en veel zaken die er nu zijn worden al als 'gewoon' ervaren. In dure termen zeggen we dan dat het een 'commodity' is geworden maar alle systemen in de lucht houden, verbeteren en tijdig vervangen blijft echter een grote uitdaging voor Cultuurconnect en de productgroepen.

. 

Eén van de stappen die veel bibliotheken hebben gezet is dat men is gaan werken in regio's. Men maakt één ledenbestand en één reglement en gebruikers kunnen in alle bibliotheken betalen, ook als ze lid zijn bij een andere bibliotheek. Het lijkt op de Nederlandse basisbibliotheken maar dan nog wat losser georganiseerd. 

Andere zaken

Ondertussen gaat Cultuurconnect vrolijk verder. Wat opvalt is hoe coöperatief Cultuurconnect werkt. Initiatieven moeten van 'onderop' komen via tal van werkgroepen. 

Cultuurconnect werkt aan een ambitieuze innovatieagenda in 2024 met tal van projecten. Ze werken ook verder aan het verbeteren van de basisinfrastructuur, waaronder een mooi bibliotheekdashboard - dat is één van de vernieuwingen - waarin bibliotheken zowel van dag tot dag kunnen zien hoe het gaat en het is tegelijk een plek om maand- en jaarcijfers op te halen. 

Cultuurconnect werkt aan een mooi bibliotheekdashboard - dat is één van de vernieuwingen - waarin bibliotheken zowel van dag tot dag kunnen zien hoe het gaat en het is tegelijk een plek om maand- en jaarcijfers op te halen. In het verlengde daarvan kan ook een dashboard op Vlaams niveau worden gemaakt. Daarmee gaat men een beetje in de richting van het Bibliotheekdashboard van de Nederlandse bibliotheken. 

Voor het bibliotheeksysteem zijn een kleine tien personen aan het werk voor heel Vlaanderen. Daar zit ook de helpdesk bij die zo'n 20.000 vragen per jaar afhandelt.

Nederland en Vlaanderen?

Het is helder dat Cultuurconnect in de afgelopen jaren voor Vlaanderen stevig verder heeft gebouwd aan een basisvoorziening voor alle Vlaamse bibliotheken. Tegelijkertijd hebben ze een gezamenlijk innovatieagenda opgezet met een sterk coöperatief karakter. Natuurlijk gaat niet alles vanzelf en is het soms ook vallen en opstaan. Maar ik kijk er ook met enige jaloezie naar hoe ver men hiermee al in Vlaanderen is. En ik zie mensen die er stevig aan door blijven werken. 

We stellen nog de vraag of het denkbaar is dat de Nederlandse en Vlaamse systemen naar elkaar gaan groeien. Het antwoord daarop is dat we in Nederland nog veel kunnen leren van de kennis die is opgedaan in Vlaanderen maar één systeem voor zowel Nederland als Vlaanderen verwacht men toch niet op korte termijn. En ik denk dat ze gelijk hebben. 

Dag Vlaams land

En daarmee eindigt onze reis aan Vlaanderen. We nemen afscheid en zoeken een plekje om ons laatste artikel te tikken. Tegenover mij hoor ik de laptop van Georges zachtjes tikken. Hij schrijft zijn aandeel. We hebben veel geleerd van de Vlamingen en daarmee leer je ook altijd veel over jezelf. 

We komen nog eens terug op een paar conclusies of algemene observaties. Daarvoor is het nu nog te vroeg en we verwachten dat we dat nog samen doen met Bibliotheekblad en Meta. Maar laten we alvast zeggen dat we van eenieder onder de indruk waren: de maatschappelijke betrokkenheid van Permeke en Muntpunt, het prachtige landmark De Krook in Gent, de bevlogenheid van Willem Bongers, de fenomenale kracht van Jessica Jacobs en het stoere team van Cultuurconnect. Dank allen!

En voor de lezer thuis: het was een eer het zo met jullie te delen. We maken een kleine buiging voor jullie en klappen onze laptop dicht. 

Dag Vlaams land

En graag tot ziens.

Vijf jaar na de start van de lockdown: tussen essentieel verklaard en verlies en verdriet

Ik weet het nog als de dag van gisteren. En ik krijg kippenvel als ik er aan denk. Het was het weekend van 14 en 15 maart 2020. Het aantal besmettingen met corona liep hard op. Ik was bij mijn toenmalige lief die in het midden van een grote stad woonde. We zagen de drukte in de winkelstraten terwijl het coronavirus steeds verder om zich heen greep. We vroegen onszelf af of al die mensen écht in de stad moesten zijn.  

Zelf zat ik dat hele weekend over mijn laptopje gebogen en hield een landkaart bij van bibliotheken die sloten vanweg Covid. U ziet het landkaartje hierboven. De een na de ander sloot. Ik plaatste elke paar uur een update. De kaart kleurde roder en roder. En al op die zondag trok ik de conclusie dat het niet logisch en verstandig was om bibliotheken open te houden. 

Om 17.30 uur die dag volgde de persconfentie. De ministers Slob en Bruins - het lijken nu al namen uit een ver verleden - kondigden aan dat scholen, kinderdagverblijven en horeca zouden sluiten. Daarmee werd thuiswerken de norm met daarbij voor velen de bijna onmogelijke combinatie met thuisonderwijs. In een kleine tien minuten werd de zaak afgehandeld. En op dat moment was helder: ook bibliotheken gingen dicht. Kijk het nog eens terug zou ik zeggen. U kijkt naar een andere wereld. Ik kreeg kippenvel toen ik het zag en het emotioneerde me ook. Dit was de crisis waar we met elkaar door heen waren gegaan. Maatregelen die we nooit voor mogelijk hadden gehouden werden genomen.  

Daar waren overigens al weken van zorg aan vooraf gegaan. De beelden van Italiaanse ziekenhuizen en mortuaria die overliepen. En toen dachten wij hier in Nederland nog dat de Italianen het wel niet goed voor elkaar zouden hebben. Maar enkele weken later  stonden er ook hier triage-tenten bij de ziekenhuizen en puilden intensive-care-afdelingen uit. Zieke mensen moesten zelfs naar Duitsland omdat onze capaciteit tekort schoot. Er stierven mensen zonder dat er familie bij mocht zijn. 

Er kwamen zelftesten (dat duurde overigens nog wel even), mondkapjes, een coronamelder en een coronapas. Covid zou de wereld ruim twee jaar strak in zijn greep houden. 

In dit weekend denk ik aan die tijd terug. Op 21 maart 2020 - het eerste weekend na die persconferentie  - schreef ik het volgende:

'Ja, ik geef het ruiterlijk toe, ik ben bang geweest deze week. Bang over hoe dit afloopt. En onzeker over hoe lang het duurt. De positieve energie - de nieuwe en creatieve ideeën - die ik overal zag, deed me haast schuldig voelen dat ik ook die gevoelens van angst en onzekerheid had. Overdag de energie om te kijken hoe we hier mee om kunnen gaan, 's nachts de onzekerheid. Want het lijkt haast wel of ons leven niet stil mág vallen. Als de crisis de kantoordeur sluit, openen we ons thuiskantoor. Zonder een dag vertraging. En door... En ja, daar doe ik net zo hard aan mee.'

Bibliotheken in crisistijd: essentieel verklaard

Vanaf 15 maart 2020 zou ik ongeveer 30 artikelen schrijven over Bibliotheken in crisistijd. Ik deelde mooie initiatieven van bibliotheken, deelde grafieken en schema's over hoe zaken geïnterpreteerd moesten worden en stak ons af en toe een hart onder de riem. Na eerste sluitingen volgde in december 2020 de langste lockdown met zelfs een avondklok. Bibliotheken gingen 156 dagen achter elkaar dicht: van 15 december 2020 tot 20 mei 2021. Ondanks alle goede haal- en breng-initiatieven werden de gebruikscijfers een bloedbad: bijna geen bezoekers, veel minder uitlenen en alleen kleine of online activiteiten. De enige dissonant was de online bibliotheek, die floreerde. 

In die crisistijd zijn een aantal bibliotheekinitiatieven ontstaan die we nu nog terugzien. Zo onstonden bij de Bibliotheek Gelderland-Zuid (Nijmegen e.o)  de Biebboys, de vrolijke Kees en Joran die via allerlei filmpjes enthousiast het lezen promoten. En in Groningen ontstond het aantstekelijke Bieblab met tal van interessante uitdagingen voor lezen en digitaal burgerschap. 

Maar er was ook een andere kant. De aanmelding voor een vaccinatie tegen corona moest digitaal geschieden. En toen bleek dat dat voor grote groepen een probleem was. Later gold dat ook voor de coronapas die in een app op je smartphone zat. Op een ochtend belde een woordvoerder van minister Hugo de Jonge naar Maaike Toonen van de KB met de vraag of de minister die avond bekend mocht maken dat bibliotheken daarbij zouden helpen. Maaike zei gelukkig ja (stel je voor dat ze nee had gezegd). En binnen een dag regelden de KB, de VOB en Provinciale Ondersteuningsinstellingen dat alle bibliotheken op de hoogte waren en de volgende dag konden inwoners van Nederland geholpen worden. De sector liet zich van zijn sterkste kant zien en hielp velen in die lastige situatie. Bibliotheken werden daarmee essentieel verklaard en kregen ruimere mogelijkheden dan andere culturele instellingen. En geef maar toe, daar waren we trots op als sector. 

'Never waste a good crisis' zeggen ze wel eens. Nou, als het gaat om de positie van bibliotheken is die crisis inderaad goed gebruikt. De sector bleek vitaal, creatief en relevant. 

Het verlies en verdriet

Toch is er meer als ik er aan terugdenk. En dat is ook de emotie die ik voelde toen ik die persconferentie terugkeek. En dat is het gevoel van verlies, verdriet en angst. In mijn omgeving stierven verschillende mensen aan Covid. De wijze waarop of de wijze waarop er afscheid kon worden genomen was vaak traumatisch. Iedereen die ouders op leeftijd had, was bang dat het hen zou treffen. Het kan haast niet anders of u herkent dat.

En ik heb een paar vrienden, kennissen en collega's die Long Covid kregen. Zij werden maar niet beter. Ze krabbelden op, vielen weer terug, krabbelenden weer op en vielen weer terug. Niets leek te helpen. En niemand wist ook wat er moest gebeuren. Ze verloren hun baan of moesten hun leven aanpassen aan de capaciteit die hen nog restte. Waar aan het begin veel aandacht was voor Covid en de genezing ervan, verdween die aandacht zodra het overgrote deel weer vrij en vrolijk verder kon leven.  Langzaam verdwenen deze mensen naar de randen van de samenleving. 

Wij gingen verder. Zij bleven achter. 

Gisteren, 15 maart, was wereldwijd de Long Covid Awareness Day. Het is dus goed om er nog eens bij stil te staan.  De stichting Long Covid schat het aantal mensen die al langer dan twee jaar lijdt aan Long Covid op ruim 200.000 Nederlanders. Dat is ongeveer evenveel als de hele stad Almere. Ik ben dus maar donateur geworden van die stichting, één van de weinige partijen die nog investeren in onderzoek en aandacht vragen om tot een oplossing te komen.  

Het dubbele gevoel en niet nog zo'n crisis

Dat is dus het dubbele gevoel: we sloegen ons als sector positief door deze crisis en tegelijkertijd is er het verdriet van verlies. En bij het teruglezen voel ik opnieuw de angst en onzekerheid. Het niet weten hoe lang het duurt. En ik herinner mijn eigen Covid-infectie en de ijlende koorts die het meebracht. De angst of het wel over zou gaan. Voor heel veel anderen liep het anders af. Ook die pijn voel ik. 

Het is nu vijf jaar geleden. Lees de artikelen uit die tijd nog eens terug. En praat er nog eens over.

Alles in mij roept na herlezing dan ook: niet nog zo'n crisis. 

Maar wie in de wereld om zich heen kijkt weet dat er op allerlei manieren nog gevaar dreigt: van een nieuwe pandemie, tot verstoorde stroomvoorziening en uitval van internet of zelfs een oorlog. We krijgen de oproep om toch maar een noodpakket in huis te halen. Dan weet je dus dat een crisis niet ver weg is. Zeker niet met machthebbers die landen en hun bevolking zien als te verhandelen goederen. En waar het slechts draait om een goede 'deal' in eigen belang. Zelfs bij deze optimist zinkt dan de moed naar de schoenen. 

Laatste gewone dag

Ingmar Heytze schreef daags voor de tweede lange lockdown in december 2021 het volgende gedicht. Een gedicht voor  een samenleving die op de rand van een crisis staat. Ik vond het fijn om dat gedicht nog eens te herlezen. Elke dag kan de laatste gewone dag zijn.

In elke crisis betalen we met vrijheid, ruimte en tijd. En het donkerste uur komt vlak voor het licht. Dat eerste weet ik zeker. Dat tweede hoop ik en daar houd ik me aan vast. 

Papa, komt er oorlog? En moeten bibliotheken zich voorbereiden?

'Papa, denk jij dat er hier ook oorlog komt?' vroeg mijn jongste. Mijn jongste heeft net de grens van volwassenheid aangetikt dus ik hoefde geen kinderlijk antwoord te geven. 'Om eerlijk te zijn, ik hoop het niet maar ik weet het niet', was het antwoord dat ik gaf. De optie dat het militaire conflict in de Oekraïne zou kunnen escaleren tot iets verschrikkelijks is voor mij in de afgelopen jaren voorstelbaar geworden. Veel hielden we de afgelopen decennia niet voor mogelijk en veel daarvan is inmiddels toch gebeurd. Het aantal (semi-)autoritaire leiders neemt snel toe,  defensieuitgaven worden opgekrikt en de onderlinge solidariteit op macro- en micro-niveau verdwijnt als sneeuw voor de zon. 

Het zijn hele gekke tijden. Ik schrijf dus ook enigszins in vertwijfeling. Ik weet het ook allemaal niet. Zie het dus ook maar als poging om samen richting te zoeken op terrein dat inmiddels lang niet meer betreden is.

Zelf deed ik veel onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog. En wat mij telkens opnieuw opviel was hoe iedereen in die oorlogssituatie probeerde maar gewoon door te blijven leven. Zoveel mogelijk het gewone leven vasthouden. Wat 'gewoon' kan blijven moet gewoon blijven. 

Als een crisissituatie wat langer duurt, reageren we inderdaad op die manier. Maar ik herinnerde me ook hoe er aan het begin van de coronacrisis een run kwam op toiletpapier (en andere dagelijkse producten) en dat daardoor de aanvoer voor weken ontregeld was. Wat ik maar wil zeggen: ons laagje beschaving is dun. Zodra het spannend is, duwen we elkaar weg bij de schappen met eten... of erger.

Handboek voor de soldaat

In het appartementencomplex waar ik woon is een tafeltje waar we boeken met elkaar uitwisselen. Een paar weken geleden lag daar 'Het handboek voor de soldaat' op. Voor wat oudere mannen is dat een bekend boek want elke dienstplichtige kreeg het. Ik niet, ik werd namelijk afgekeurd omdat ik, eh, te licht was. Een paar jaar later werd de dienstplicht opgeschort (maar niet afgeschaft). 

Het boek laat zien hoe een soldaat moet overleven. Het beschrijft het oorlogsrecht, de Persoonlijke Standaard Uitrusting (de PSU), hoe je moet schuilen, hoe je noodzakelijke medische zorg kunt verlenen en hoe je mijnen moet leggen, met een geweer moet schieten of handgranaten moet gooien. 

In vredestijd is het een vermakelijk boek dat zelfs uitlegt hoe je je voet dient op te tillen (zie foto). 

Denkvooruit.nl en de Zweedse variant

De angst voor oorlog heeft ook de Nederlandse regering doen beslissen om de eigen inwoners te gaan informeren hoe ze zich moeten voorbereiden. Daarvoor is in Nederland de site Denkvooruit.nl in het leven geroepen. Overigens wordt bij de risico's die Nederland loopt oorlog niet direct genoemd. Het heet op deze site eufemistisch 'internationale spanningen'. De site geeft aan dat je voorbereiden op stroomuitval, het wegvallen van het elektronisch betalingsverkeer of langdurige hitte zaken zijn waar je rekening mee moet houden. 

De site heeft hier een stappenplan voor beschikbaar... typische oplossing voor beleidsmakers. Dat ziet er zo uit:

Daar kunnen we natuurlijk wel wat grappig over doen maar er met elkaar over praten is natuurlijk helemaal geen gek idee? Maak je bijvoorbeeld afspraken met familie voor wat te doen als stroom, internet of mobiel verkeer stilvalt? 

Ook voor het noodpakket heeft de site een overzicht van hoe dat er uit moet zien. 

Als u nog niets te doen had dit weekend, heeft u nu een taakje dat goed is om uit te voeren. En ik doe er onterecht wat lacherig over. Maar dat komt omdat de aanpak van de Nederlandse overheid in vergelijking met die van de Zweedse regering iets ongelofelijk knulligs heeft. 

De Zweedse overheid stuurde in 2018 - dus nog voordat Zweden lid werd van de NAVO - naar alle vijf miljoen huishoudens een boekje 'Wat te doen bij oorlog?'. Geen omzichtige woorden maar het beestje bij de naam genoemd. In 2024 kwam er een nieuwe editie die opnieuw bij alle huishoudens kwam. Ja, gewoon in een gedrukte versie. Het is wel bijzonder want één van de grootste risico's die onze overheid ziet is dat het internet of de stroom uitvalt... Maar onze overheid kiest er ook voor om vooral alle crisisinformatie op internet te zetten. Gewoon een boekje sturen lijkt mij ook zo gek nog niet. Je kan het Zweedse boekje hier overigens in meerdere talen downloaden. 

De folder van de Zweedse overheid geeft bijvoorbeeld aan welke alarmsignalen er zijn of hoe je het beste kunt schuilen bij gevaar, bijvoorbeeld een bombardement. De folder gebruikt weinig tekst en veel beeld zoals je hieronder kunt zien. 

De ruim dertig pagina's tellende instructie heeft veel weg van het handboek van de soldaat maar dan zonder de gevechtsinstructies. 

Bibliotheken tijdens crises:  de Tweede Wereldoorlog, de vluchtelingencrisis en de Coronacrisis

Moeten bibliotheken hier iets mee? Hebben ze een taak voor of tijdens een crisis? Wie kijkt naar grote of iets minder grote crises in het verleden - de Tweede Wereldoorlog, de vluchtelingencrisis van 2015 of de Coronacrisis - ziet dat bibliotheken inderdaad altijd in actie komen. De tent sluiten is in ieder geval wel de laatste optie en alleen aan de orde als de overheid het gebiedt. 

In de Coronacrisis ontpopten de bibliotheken zich tot een essentiële hulpstructuur om burgers te ondersteunen. Dit naast het feit dat door verminderde sociale contacten we ook vonden dat lezen een heel goed tijdverdrijf kon zijn. 

Tijdens de vluchtelingencrisis van 2015 kwamen bibliotheken in actie om tal van activiteiten te ondernemen om vluchtelingen te helpen, om de dialoog over vluchtelingen te faciliteren of men organiseerde een benefietoptreden. Ook toen in 2022 de oorlog in de Oekraïne een nieuw hoofdstuk in ging ondernamen bibliotheken tal van activiteiten van het Eblida-statement tot informatieavonden over de Oekraïne. 

In de Tweede Wereldoorlog kenden openbare bibliotheken - ondanks alle zwarte bladzijden van censuur en uitsluiting - een ware bloei. Elk oorlogsjaar werden hogere uitleencijfers genoteerd. De bibliotheek voor verstrooiing in tijden waar niet veel mogelijk was. De bibliotheek die je het gevoel kan geven dat iets in je leven wel gewoon door kan gaan. En voordat de oorlog uitbrak waren er veel bibliotheken die een bibliotheekje opzetten voor gemobiliseerde Nederlandse soldaten. 

Conclusie: bibliotheken komen altijd in actie ten tijden van crisis.

Wat moeten bibliotheken er nu mee?

Tja, wat moet je er nu mee is de vraag? Ik vind dat een ingewikkelde vraag. Dus alles wat u hieronder ziet, moet u toch vooral zien als voer voor een verder gesprek. Want wat ik moeilijk vind, is de vraag hoeveel ruimte er is in een gepolariseerd landschap? 

Maar genoeg voorbehouden gemaakt, ik doe een voorzet waarin - op basis van het verleden vier lijnen kan onderscheiden.

Lijn 1: In de aanloop: We helpen bij het verstrekken van informatie en dialoog of we bieden hoopvolle handvaten

In de aanloop naar een crisis en aan het begin van een crisis ontstaat er een enorme honger naar informatie. De bibliotheken kunnen met hun structuur en programmering van waarde zijn in het verstrekken van informatie. Ik vind het helemaal niet gek om op veel plekken informatieavonden te gaan organiseren over hoe je je kunt voorbereiden op bijvoorbeeld een oorlog. Nee, dat is geen avondje uit maar misschien wel ooit nodig. Hetzelfde geldt over een dialoog over welke hulpstructuren je met elkaar kunt faciliteren of een avond over hoe ons brein werkt tijdens een crisis. 

De andere kant is de meer hoopvolle. Je kunt er ook voor kiezen om activiteiten te organiseren waardoor er juist meer solidariteit ontstaat. Denk aan hulpacties, acties waarmee je de polarisatie juist dempt in plaats van aanwakkert, aandacht vragen voor groepen die het nodig hebben en je daar samen voor inzetten. 

Lijn 2: Als het crisis wordt: We gaan alleen dicht als het moet

Bibliotheken sluiten met moeite hun deuren. Dienstverlenen zit diep in het DNA. De overheid moet ons dus gebieden om dicht te gaan anders doen we dat niet. In een crisis wil je dat zoveel mogelijk onderdelen van het gewone leven kunnen blijven doorgaan. Bibliotheken kunnen daar een rol in spelen. Crises uit het verleden hebben laten zien dat dat zo is. 

Lijn 3: Als het crisis wordt: We verbreden ons waar nodig

Bibliotheken (maar ook bijvoorbeeld buurthuizen) werden genoemd in het in het najaar van 2024 verschenen rapport ' De vijf functies van de sociale infrastructuur tijdens een pandemie'.  De in dit rapport benoemde nodige functies tijdens een pandemie zijn:  

1. Communiceren: betrouwbare, toegankelijke informatie verspreiden, vooral voor kwetsbare groepen;
2. Observeren: problemen en noden vroegtijdig opmerken en aanpakken;
3. Verbinden: sociale cohesie bevorderen en eenzaamheid verminderen;
4. Initiëren: gemeenschapsinitiatieven aanmoedigen en ondersteunen; en 
5. Dienstverlenen: continuïteit van essentiële (hulp)diensten waarborgen voor het welzijn en de gezondheid van burgers en het mogelijk maken van een snel herstel na afloop van de pandemie.

Deze functies voert een bibliotheek zeker niet allemaal zelf uit. Maar wat wel duidelijk wordt is dat de bibliotheek een belangrijk platform kan zijn van waaruit veel partijen kunnen acteren. 

Bij dit punt wil ik vooral wijzen op de vraag welke informatiestructuur de Nederlandse overheid denkt te gebruiken als er geen stroom of internet is? Dan zouden bibliotheken toch heel snel een rol kunnen vervullen als de fysieke omroeper van informatie want de bibliotheek is altijd dichtbij te vinden.

Lijn 4: Wat we altijd doen: Landelijk organiseren, provinciaal faciliteren, lokaal manifesteren

Een unieke constructie van bibliotheken is dat elke bestuurslaag zich ermee bemoeit en dat het derhalve ook op elk niveau georganiseerd is. Wie in de ochtend met de VOB of de KB belt in een crisissituatie kan de volgende dag alle bibliotheken opgelijnd hebben. Ook dat bewijst het verleden. Als het nodig is, kan dat heel snel. Er zijn naast de landelijke hulpdiensten als politie, ambulance en brandweer echt niet veel partijen die dat kunnen. 

Bibliotheken als bouwsteen(tje) in de landelijke en lokale crisisorganisatie

Nou, een lang verhaal waarvan je hoopt dat we hier iets schrijven dat nooit nodig is. Tegelijkertijd zien we  dat de landelijke overheid op dit moment begint met het optuigen van faciliteiten voor een crisis in Nederland. Crises die we vroeger niet voor mogelijk hielden, staan nu toch op de radar. Op lokaal niveau heeft men in Leiden al gepleit voor herinvoering van de 'Bescherming Bevolking'.  Het zou er hier dan om gaan om een organisatie op te zetten bestaande uit burgers en lokale overheid - een beetje analoog aan het Rode Kruis - om in te zetten bij een crisissituatie. 

Ik kan me eerlijk gezegd wel voorstellen dat bibliotheken een rol spelen in zo'n crisisorganisatie. Hé, we zijn natuurlijk geen ziekenhuis en we verkopen ook geen toiletpapier maar tijdens een crisis draait veel om informatie en verbinding. En daar kunnen bibliotheken best een rolletje in spelen. 

Welke vorm dat zou moeten hebben, weet ik ook niet. Maar ook hier kan ik me voorstellen dat KB of VOB zoiets op landelijk niveau eens bezien waar ingangen zijn en dat er op het lokale niveau (bijvoorbeeld Leiden) er ook voorbeelden zijn waar dit al speelt. Die zou je dan eens bij elkaar moeten brengen en eens kijken wat wijs en zinvol is. 

Blijft over dat we ons samen - waar dat kan - inzetten om een crisis te voorkomen. Dat is natuurlijk het allerbeste. 

Of zoals een grote landelijke advertentiecampagne van Cordaid dit weekend aangaf:

Kijk niet weg, kijk om.

Want de wereld dat zijn wij.

Bibliotheekstatistieken 1915-2023: van uitleenorganisatie naar community voor leven lang ontwikkelen

De afgelopen week vroeg iemand mij of ik toevallig een staatje met statistieken wist vanaf het begin van het bibliotheekwerk in Nederland? Ik moest even graven maar wist eigenlijk zeker dat ik dat al eens op een rijtje had gezeg. En warempel, in januari 2015, nu precies tien jaar geleden, deed ik dat. Dat artikel uit 2015 vindt u hier. 

Nu 10 jaar later heb ik de grafieken nog eens een update gegeven. Ik moet toegeven dat ik de gegevens nog wel had maar de excelbestanden al verdwenen waren. Het was dus even wat extra werk. Maar interessant is het wel. Mijn artikel uit 2015 kende 2013 als laatste jaar. Nu is dat 2023, precies tien jaar later. Als tussenstap heb ik naast 2015 niet 2020 genomen maar 2019 om het corona-effect er uit te halen. 

De bibliotheek: vier muren en een collectie

De klassieke definitie van een bibliotheek is een gebouw met vier muren met boeken erin. Daarvoor heb je dus een vestiging nodig en een collectie.... Dat was inderdaad lang het adagium. In 1915 waren er 31 bibliotheekvestigingen die samen een collectie van 190.000 boeken hadden. Tot de Tweede Wereldoorlog sukkelde dat langzaam verder. Dat veranderde na de Tweede Wereldoorlog. Er kwam toen een regeling voor bibliotheekwerk op het platteland waar Rijk, provincies en gemeenten gezamenlijk in investeerden. In 1975 waren en 846 vestigingen die samen 20,5 miljoen banden aan collectie hadden. Dat is ook het jaar dat de Bibliotheekwet werd ingevoed die overigens in de loop van de jaren '80 van de vorige eeuw ook weer afgeschaft zou worden. 

Het toppunt in vestigingen en collectie wordt in 1990 bereikt: 1.165 vestigingen met een collectie van ruim 40 miljoen banden. Een aantal jaar later komt internet op. Informatie die tot die tijd zo ongeveer het exclusieve recht was van de bibliotheek zal in de decennia beschikbaar komen op elke computer, laptop of smartphone: uittreksels, informatie over landen, kookrecepten, gezondheidsinformatie en ga zo maar door.

En met al die ontwikkeling zijn we in 2023 met de omvang van de collectie terug op het niveau van rond 1975. 

Het aantal vestigingen is sinds 1990 gedaald 1.165 naar 919. Vroeger werd overigens alleen van vestigingen gesproken, ergens in deze eeuw is het onderscheid tussen vestigingen (meer dan 15 uur open) en servicepunten (5-15 uur open) gekomen. Het oude woord vestigingen omvat nu dus vestigingen en servicepunten. 

Toch zien we bij de vestigingen een andere trend. Die schiet veel minder hard naar beneden dan de collectie. En bij de grafiek van uitleningen en leden zie je die trend ook. In de cijfers kun je zien dat we het bibliotheekpand anders zijn gaan inzetten.  

Een kleine kanttekening tot slot. Tot 2015 was een vestiging elk gebouw dat meer dan 4 uur open was. Vanaf 2015 tellen we servicepunten mee en die zijn minmaal 8 uur per week open. Maar op het gehele beeld gaat dit geen verschil geven. 

Uitleningen en leden

Wie de ledentallen en uitleningen op een rijtje zet, ziet een soortgelijke trend. Tot 1990 gaan leden en uitleningen met elkaar ín één lijn omhoog. Maar daarna gebeurt er iets vreemds: de leden blijven hangen maar de uitleningen dalen door. Tussen 1990 en 2023 - en dat is inmddels 33 jaar - blijven er veel leden terwijl ze veel minder lenen. Overigens stabiliseert de daling in uitleningen en zien we na corona zelfs tekenen die wijzen op een langere stabiliatie.

De aanwezigheid en activiteit in vestigingen en de verbondenheid in het lidmaatschap lijken in de loop van de jaren belangrijker geworden dan de fysieke collectie en de uitlening. Overigens: de digitale bibliotheek vult dit gat geenzins, voordat een wijsneus dat gaat roepen. Dat zette ik eerder aan de hand van tien grafieken al op een rij en die cijfers vindt u hier. 

Helaas heb ik nog geen volledig bestand kunnen vinden met bezoekerscijfers van bibliotheken vanaf 1915 of deelname aan allerlei activiteiten. Want ik zou het interessant vinden het langdurig perspectief van bezoekers versus uitleningen nog eens tegenover elkaar te zetten. Dat deed ik in 2019 ook al eens maar meer dan vijftien jaar kon ik toen nog niet overspannen. Dat artikel vind je hier. Toen bleek ook aan de hand van die cijfers al dat de bibliotheek meer en meer een verblijfplek voor het leren werd in plaats van een distributiehal van boeken. Overigens denk ik  dat die bezoekerscijfers sinds 1915 met met veel speur- en  knutselwerk ook wel te vinden moeten zijn. Maar activiteiten worden eigenlijk pas echt goed bijgehouden sinds 2015. Maar het zou een mooie aanvulling zijn. Tips zijn welkom.

Van uitleenorganisatie naar community voor leven lang ontwikkelen

Nee, er is iets anders aan de hand. We zijn echt andere dingen gaan doen in bibliotheken Het NRC-artikel van afgelopen maand met de titel 'Elke dag naar de bibliotheek, maar niet voor de boeken' spreekt daar - eh - boekdelen van. Zeker, een bibliotheek is nog altijd een bibliotheek doordat er collectie is maar het is veel breder dan dan. 

'De bibliotheek is een essentiële hulpstructuur in een complexe samenleving', is een oneliner die ik graag leen van een wethouder uit het oosten van het land. Dat was ik van harte met hem eens. Daarna ging hij overigens flink bezuingen. Dat snapte ik dan weer niet. 

De menselijke maat in deze complexe samenleving staat flink onder druk  en dat vraagt om een hulpstructuur dichtbij burgers. Vestigingen en servicepunten dus waar mensen andere mensen kunnen ontmoeten om jezelf te kunnen ontwikkelen. Dat kunnen professionals zijn die je ontmoet - zoals de bibliothecaris, een sociaal raadslid of iemand van de gemeente. Maar het kunnen evenzeer andere burgers die je treft in de vorm van maatjes of buddy op een specifiek terrein: taal, geld of gezondheid. 

De bibliotheek is in de gepolariseerde samenleving een plek waar brede groepen elkaar nog treffen, elkaar zien en soms spreken en samen dingen doen. Allemaal activiteiten die groot of klein gericht zijn op een leven lang ontwikkelen. 

Pas ons dat? Ik denk het wel.  In de beginjaren van de Centrale Vereniging van Opebare Leeszalen en Bibliotheken - laten we zeggen zo rond 1910 - circuleerden er al standaard-statuten voor een bibliotheek. In die statuten werd ook het doel genoemd van de bibliotheek. Dat was als volgt benoemd:

'De stichting heeft ten doel het oprichten en in stand houden van een openbare leeszaal en bibliotheek om  daarmede te werken aan de geestelijk ontwikkeling en ontspanning van de bevolking zonder aanzien van  maatschappelijke welstand, godsdienst of staatkundige  overtuiging. De leeszaal en bibliotheek worden zonder commercieel oogmerk ter beschikking van het publiek gesteld.'

 Van 1915 naar 2023: de middelen zijn wellicht veranderd maar het doel staat nog altijd op deze manier overeind. We zijn een community voor een leven lang ontwikkelen.

Verantwoording van de cijfers

Het begin van deze speurtocht naar cijfers begon ooit hier. Daarna wees Frank Huysmans wees mij er vervolgens op dat er ook nog statistieken waren die verder terug gaan. Daarna heb ik de reeksen aangevuld met CBS-cijfers of met cijfers van het dashboard met WSOB-gegevens van de KB Nationale Bibliotheek. Het was dus nodig om verschillende databestanden te koppelen om tot deze gegevens te komen. Het artikel dat ik in 2015 schreef, vind je hier.

Doet de bibliotheek nog wel aan cultuur?

Het was in de tijd dat ik bibliotheekdirecteur was. Ik liep dan wel eens door de bibliotheek en had korte gesprekjes met mensen die op dat moment in de bibliotheek waren. Zo trof ik ooit een man die met een stapeltje romans door de bibliotheek liep. We kwamen aan de praat en ik vroeg wat hij zoal aan Cultuur deed. 

Hij dacht even na en zei: 'Cultuur? Nee, ik geloof niet dat ik daar veel aan doe.' 

Ik wees op zijn stapeltje romans en zei: 'Maar wat heeft u hier dan in handen?'. 'Tja, als je dat ook cultuur noemt...'  Ik zei dat ik dat zeker cultuur noemde en dat hij met die vijf romans samen toch zeker meer dan 40 uur zoet was. Dat is net zo lang als tien avondjes schouwburg en met evenveel verbeelding.

Het tekent een beetje hoe de samenleving tegen cultuur aan kijkt. Cultuur is een schouwburgbezoek, een kunstmuseum of een bezoek aan een poppodium. Cultuur met de grote C zeg maar. Maar een boek lezen of een bibliotheekbezoek, is dat cultuur? In totaal kennen de bibliotheken 57 miljoen bezoeken per jaar, het is de best bezochte culturele instelling van het land. Samen leenden die bibliotheken zo'n 54 miljoen boeken en andere media uit. Als elk uitgeleend boek staat voor zo'n twee tot drie uur verbeelding, ontwikkeling en leesplezier dan besteden we zo'n 100 tot 150 miljoen uur aan..... eh, cultuur. 

Een week geleden moest ik aan dat voorval nog eens denken. Voor een groot publiek mocht ik toen vertellen over de toekomst van de bibliotheek. Het was een gezelschap van politici en ambtenaren. Ik liet zien hoe bibliotheken in het afgelopen decennium een succesvolle transitie ondergingen. Het is de beweging van een klassieke bibliotheek naar een maatschappelijk-educatieve bibliotheek. Aan het eind van mijn verhaal neemt de dagvoorzitter het stokje weer over en vraagt of er nog vragen zijn. Die zijn er.  Een mevrouw zwaait naar de dagvoorzitter en vraagt: 

'Een mooi verhaal maar ik mis cultuur in dit verhaal. Doet de bibliotheek nog wel aan cultuur?' 

De dagvoorzitter, zelf een gewezen bibliotheekdirecteur beantwoordde zelf de vraag met verve. Maar als ik de vraag  had beantwoord had ik bovenstaande anekdote verteld. En als boeken voor u niet tellen als cultuur: het aantal activiteiten rond kunst en cultuur steeg bij bibliotheken van 8.270 in 2015 naar 87.329 in 2023. En nee, dat cijfer is geen typefout.

We vergeten wel eens hoe sterk de kracht is van boeken, films of muziek Want welke muziek of welk boek heeft u gevormd? Er zitten boeken, films of muziek diep in ons DNA. Het heeft mijn identiteit in ieder geval gevormd. Niet elk boek doet dat natuurlijk maar ze zijn er zeker.

Soms ging ik, toen ik nog zelf in de bibliotheek werkte, gewoon tussen de uitleenapparaten staan. Ik keek dan naar de mensen die een boek voor zichzelf uitleenden. Ik bedacht voor mezelf dan dat één op de honderd boeken een mensenleven zou veranderen. 

En zo stond ik dan te kijken naar een oude mevrouw met streekromans, een puber met young-adult-boeken of de man met de vijf literaire boeken. Ergens ging een leven veranderd worden, dat leven wist dat alleen zelf nog niet. Dat dat leven veranderd zou worden lag nog verstopt in het piepje dat de uitleenautomaat liet horen met de boodschap: dit boek is nu voor jou. 

Wie zo kijkt naar de bibliotheek ziet dat bibliotheken - zoals Aad Nuis het noemde - de vertrekhal van de verbeelding zijn. En de 'mainport' voor menselijke ontwikkeling.

Doen we dus nog aan cultuur? 

Zeker, en meer dan we zelf denken. 

De staat van het bibliotheekbestel 2024: deze sector bereidt zich voor op een groeispurt...

Zoals beloofd loop ik ook dit jaar met u weer de statistieken door van het bibliotheekwerk. En 2023 was in de cijfers een interessant jaar kan ik u vertellen met een flink aantal opmerkelijkhe zaken. n aan het eind trek ik een bijzondere conclusie over de toekomst. Blijf dus even lezen, ook al is het een wat langer artikel met veel grafieken. 

Bijna 1.500 kolommen met data van 130 bibliotheekinstellingen

Op 12 september van dit jaar publiceerde de Koninklijke Bibliotheek de statistieken over het bibliotheekwerk over 2023. Wat later dan vorig jaar maar er was een goede reden voor, die ik helaas ook weer ben vergeten. Daarmee kwamen de statistieken wel net terecht in de week voor Prinsjesdag en de septemberciruclaire. Een snelle analyse van mijn kant kwam daardoor in een bestuurlijke file terecht. 

Ook vorig jaar maakte ik al de staat van het bibliotheekbestel, gewoon omdat het handig is om zelf nog af en toe de cijfers in te duiken. En ook om zelf conclusies te trekken. Nu moet ik wel zeggen dat ik even schrok toen ik de Excel met cijfers van dit jaar opende. Elk groeit namelijk het aantal kenmerken (en dus het aantal kolommen). Dit jaar omvat het bestand 1.495 kenmerken van 133 bibliotheekinstellingen. In 2016 bevatte de gegevenslevering nog maar 213 kenmerken. Dat geeft wel aan dat we veel meer zijn gaan registreren en uitsplitsen. We worden daarmee nauwkeuriger als sector maar je moet als onderzoeker ook steeds betere op letten welke kolom voor jou relevant is.

Volgend jaar weer een record aan bezoekers?

Maar genoeg gekletst. Tijd voor cijfers. 'En houd het een beetje beknopt Deckers', hoor ik u denken. We beginnen met de bezoekersaantallen. Dit bezoekersaantal verklapte ik al in een eerder blog. Daaruit bleek dat bibliotheken veruit de meest bezochte instellingen van Nederland zijn.  

Het gaat dus lekker met die bezoekersaantallen. Maar we zijn nog niet terug op pré-corona. Nu was 2019 ook een recordjaar. En dat record komt gewoon weer in zicht. En ik voorspel daar gaan we binnenkort gewoon weer over heen. Misschien al wel in dit jaar. Nou ja, het zal er een beetje om spannen. Doe uw best!

En een steeds groter aandeel van de bezoekers komt voor activiteiten

In de persberichten werd de stijging van het aantal activiteiten vaak genoemd. Nu weet ik dat die groei niet alleen voortkomt uit echte groei maar ook omdat we steeds nauwkeuriger registreren. 

In de cijfers zit daar sinds 2019 ook het aantal deelnemers aan activiteiten bij. Daarmee is het dus mogelijk om totaal aantal bezoekers van bibliotheken en deelnemers aan activiteiten naast elkaar te zetten. Dat zie je in bovenstaande grafiek. In 2019 hadden 2,1 miljoen deelnemers aan activiteiten. Dat is in 2023 gestegen tot boven de vijf miljoen. In 2019 was het aantal deelnemers aan activiteiten 3,4% van het totale bezoek en in 2023 is dat inmiddels bijna 9%. Deelnemers aan activiteiten vormen dus een steeds substantiëler deel van het bibliotheekbezoek.

Het zou interessant zijn een nog verdere uitsplitsing te kunnen maken. Bijvoorbeeld: hoeveel komen er om te lenen en hoeveel komen er dan nog voor bijvoorbeeld werk- en studieplekken of spreekuren? Ik denk dat het mogelijk moet zijn om daar nog iets meer over te zeggen door een aantal databestanden te combineren. Ik ga proberen daar de komende tijd nog eens achteraan te gaan. Voor nu: deelnemers aan activiteiten zijn een steeds groter bestanddeel van onze resultaten. 

Volwassen leden stijgen en dat is echt een trendbreuk, aantal jeugdleden is hersteld na corona, 

Hoewel we als bibliotheken steeds vaker naar bezoekersaantallen kijken, zijn we toch nog altijd een echte ledenorganisatie. En ook bij die leden gaat het bijzonder goed. Zowel bij de jeugd als bij de volwassenen zien we in het afgelopen jaar een stevige groei. En zeker bij de volwassenen is dat opmerkelijk. Wie de lijn volgt vanaf 2015 ziet dat daar telkens wat vanaf ging. Tot 2023... Wat is daar gebeurd?

Nou, het ligt zeer voor de hand dat dit het eerste effect is van het feit dat steeds meer bibliotheken hun gratis lidmaatschap doortrekken naar 27 jaar. Soms zelfs 30 jaar. In februari 2023 maakte ik hier een eerste overzicht van. Toen bleek dat in 13% van de gemeenten dat al een feit was en dat aantal stijgt snel. Ook hier geef ik me zelf maar een opdracht om daar binnenkort maar eens een update van de maken. Deze ontwikkeling is dus nog lang niet ten einde. Ik voorspel dat we hier de komende jaren nog een paar honderdduizend extra leden gaan zien. U leest het goed. We gaan snel naar vier miljoen leden in totaal. De ledenorganisatie is terug van weggeweest.

Ook de jeugdleden groeiden vorig jaar. Daar was met corona namelijk wel een beetje de klad in gekomen. Met bibliotheken die dicht waren, werden jonge kinderen even geen lid gemaakt. Dat lijkt in 2023 weer voor een groot deel goed gemaakt te zijn. Daar komt bij dat er in 2023 extra gelden beschikbaar kwamen voor de Bibliotheek op school en ook dat is een programma dat vaak bijdraagt aan lidmaatschap van kinderen. 

We zijn hier getuige van een  heuse trendbreuk....

Zien we ook een trendbreuk bij lenen?

Tja, dan door naar de fysieke uitleningen bij bibliotheken. Die kwamen in 2023 uit op 54,4 miljoen. En dat was 100.000 meer dan in het jaar ervoor. Wie de trendlijn sinds 2015 volgt ziet dat het fysiek lenen jaar naar jaar licht terugliep. Met corona klapte het naar beneden en in 2022 veerde het weer terug. Alles bij elkaar zijn we terug op de trendlijn. Het kan zijn dat we ook hier getuige zijn van een trendbreuk. Maar helemaal zeker ben ik daar niet van. Het wordt dus interessant wat er volgend jaar gebeurt. Stijgen de ledentallen door en is dat inderdaad de trigger om ook meer uit te lenen of vallen we terug in de trendlijn? 

Meer resultaten en meer formatie

Een trend die al wat langer langzaam sluimerde is de groei van de formatie. Na jaren van bezuinigen en minder betaald personeel, begon vanaf 2020 het herstel echt in te zetten. In 2023 steeg de totale betaalde formatie naar 5.049 voltijds arbeidsplaatsen, een groei van bijna 10%. En ik voorspel u vast: dat gaat volgend jaar weer gebeuren. De extra rijksmiddelen gaan zorgen voor een forse extra stijging van de formatie zorgen. Met name bij de Bibliotheek op school en Boekstart hoor ik wel bij bibliotheken dat het flink zoeken is naar de juiste kandidaten voor vacatures. En ik voorspel dus ook maar vast dat we hier ook wel krapte gaan krijgen. Werving van nieuw personeel zal de komende jaren dus wel creativiteit gaan vragen. Conventionele oplossingen zullen zeker niet altijd voldoende zijn. We gaan taferelen krijgen dat we vierdejaars PABO al hun studie betalen als ze in het jaar na hun slagen bij ons als onderwijsspecialist gaan werken. Dat soort oplossingen.

Voor het eerst meer dan 50% van personeel onder de 50 jaar

En dan gebeurde er in 2023 nog wat bijzonders. Onze sector stond decennia te boek als een vergrijsde sector. Maar al jaren verjongt onze sector. Was in 2015 nog 65% van het bibliotheekpersoneel boven de 50 jaar, in 2023 daalt dit voor het eerst onder de 50%! En dat terwijl de AOW-leeftijd ondertussen is gestegen.  De sector is hard op weg naar een goede en diverse balans in leeftijdscategorieën. Ik denk dat dit een hele gezonde ontwikkeling is voor de sector, zegt deze man die net de vijftig gepasseerd is en dus nu tot de minderheid behoort. 

Lichte groei in aantal vrijwilligers

De vrijwilligers vormen al jaren een groeiend leger om de maatschappelijke en educatieve taak van de bibliotheek vorm te geven. Als taalmaatje, als voorlezer bij gezinnen of als gastheer/gastvrouw en tal van andere taken. In de coronaperiode kwam de groei van dit leger wel enigszins tot stilstand maar in de afgelopen jaren steeg het weer keurig door. De groei is wel wat kleiner dan voorgaande jaren. Dat durf ik nog niet te duiden. Heeft dit te maken dat we langzaam aan het eind komen van het aantal vrijwilligers of lag hier het afgelopen jaar gewoon wat minder de nadruk op? Maar zorgelijk is dit geenzins, we groeien nog altijd door. 

Wat gebeurt er nu precies bij de subsidie? 

Tja, en dan gaan we toch nog eens naar het geld kijken bij bibliotheken. Als er tien procent meer personeel is, zouden de budgetten dan ook met 10% zijn gestegen? En daar is toch iets opmerkelijks te zien. Kijk maar eens mee.

Ik neem voor deze grafiek altijd het totaal aan gemeentelijke subsidie. Dit om het totaal aan geld van gemeenten in beeld te houden. En dan zie je dat er sinds 2017 - twee jaar na de grote decentralisaties - een dieptepunt was bereikt. Daarna zette herstel in, of laten we zeggen dat het weer een beetje groeide. Herstel is namelijk een te groot woord want de inflatie was ook hoog in die periode. 

Het afgelopen jaar steeg de subsidie met ongeveer € 17,5 miljoen. Maar tegelijkertijd vond er een financiële verschuiving plaats in 2023. De middelen voor de Informatiepunten Digitale Overheid (IDO's) kwamen niet meer via het Rijk naar bibliotheken maar via gemeenten. Je zou dus verwachten dat het gemeentelijk subsidiebedrag niet alleen zou stijgen met indexering, want de inflatie was nog altijd hoog, maar ook met het bedrag van de IDO's. 

En dat zien we niet terug in de cijfers. 

Nu heb ik echt het beeld dat alle gemeenten die middelen hebben doorgegeven aan de bibliotheken. Tja, dan blijf voor mij de conclusie over dat het bedrag voor bibliotheken niet echt gestegen is in het afgelopen jaar. De toelichting van de Koninklijke Bibliotheek bij de cijfers laat ook zien dat er het afgelopen jaar van de 130 bibliotheekstichtingen er nog zo'n tien waren die met bezuinigingen geconfronteerd werden.

In de afgelopen acht jaar steeg de subsidie in totaal met 8%

Wie vervolgens gaat kijken het bedrag per inwoner ziet hoe weinig er eigenlijk maar gecompenseerd is in de afgelopen jaren.

Tussen 2015 en 2023, acht jaar, steeg de subsidie met maar 8% in totaal. En daar zaten jaren tussen waarbij de inflatie 10% bedroeg. Met andere woorden: de afgelopen jaren hebben bibliotheken - opnieuw - flink ingeteerd op hun koopkracht. Als dit met uw loon was gebeurd, had het Malieveld nu vol gestaan met demonstranten. En hoewel er zeker een beeld is van een lichte stijging, steeg het aantal inwoners ook gewoon. En ik hoorde laatst een bibliotheekdirecteur zeggen, dat zijn gemeente vindt dat dat de bibliotheeksubsidie omhoog moet als het inwonertal stijgt. Dit naast prijscompensatie.

Eindconclusie: alle seinen op groen voor een volgende stap...

Tja, alles bij elkaar: het bibliotheekwerk er natuurlijk heel fijn op. 

Het zijn fantastische resultaten en er is zicht op extra financiële investeringen. En het mooie is dat de groei van de resultaten ook de transitie onderstreept die de bibliotheken succesvol doormaken. We zijn op weg naar een recordjaar voor bezoekers, ook het aantal volwassen leden stijgt weer, kinderen worden weer volop lid na corona en het aantal deelnemers aan activiteiten groeit met ruime dubbele cijfers. Ondertussen verruimen we met de rijksmiddelen onze openingstijden en bouwen we nieuwe vestigingen. Ons personeelsbestand groeit en vernieuwt.

We kunnen niet anders constateren dan dat we hier kijken naar een sector die bezig is om zich voor te bereiden op een groeispurt. Een sector die bezig is om een volgende stap te maken in rendement voor de samenleving. Maar ook een sector die gemeenten bij de les moet houden als het gaat om de financiering die bij dat maatschappelijk rendement hoort. De zorgplicht die aanstaande is een mooi bevestiging van het feit dat deze functie in elke gemeente nodig is. 

Alle seinen staan op groen. Stap in, durf te dromen. Ja, het blijft hard werken. We gaan vertrekken naar de toekomst!