Op 10 oktober 2024 ondertekenden het Rijk, de provincies (IPO), de gemeenten (VNG), de Koninklijke Bibliotheek, de provinciale ondersteuningsinstellingen (SPN) en de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) het nieuwe bibliotheekconvenant. Daarin werden nieuwe inhoudelijke afspraken gemaakt met ferme doelstellingen voor het bibliotheekwerk voor de periode 2024-2027.
Eén van die doelstellingen - onder de lijn Leven Lang Ontwikkelen is:
'Partijen onderzoeken hoe het bereik en gebruik van bibliotheken te vergroten, bijvoorbeeld door in gemeenten het gratis lidmaatschap voor de lokale bibliotheek te verruimen.'
Deze doelstelling sluit aan bij de ontwikkeling dat je bij een groeiende groep bibliotheken ook volwassenen gratis lid kunnen worden. Wel vaak met beperkingen in gebruik of op leeftijd. Twee jaar geleden deed ik hier een eerste onderzoek naar. Toen was er in in 18% van de gemeenten al zo'n gratis lidmaatschap beschikbaar. Dat is inmiddels gestegen tot ruim het dubbele. En ik verwacht dat met deze doelstelling in het bibliotheekconvenant het percentage nog snel zal stijgen. Deze trend is dus meer dan een blijvertje. En dus is het interessant om eens wat nader onderzoek te doen naar hoe en wat.
In de afgelopen weken vroeg ik rond op social media naar welke bibliotheken er allemaal een vorm van 'gratis' abonnement boven de 18 jaar hebben. En ik controleerde alle bibliotheekwebsites om te kijken of er zo'n type abonnement is. En in bovenstaande kaartje zie je de uitkomst. En wat duidelijk is: de gratis lidmaatschappen boven 18 jaar groeien als kool en zijn een blijvertje.
In ruim 1 op de 3 gemeenten is een vorm van gratis bibliotheeklidmaatschap voor volwassenen
In bovenstaande grafiek zien we welk groei het gratis lidmaatschap heeft doorgemaakt. In twee jaar tijd verdubbelde het aantal gemeenten waarin een vorm van gratis lidmaatschap beschikbaar is. Het meest voorkomende is dat het gratis lidmaatschap tot een bepaalde leeftijd geldt: vaak tot 27 jaar. In een enkel geval tot 30 jaar en soms ook tot 23 of 24 jaar. In sommige gevallen is zo'n abonnement voor jong-volwassenen wel beperkt tot bijvoorbeeld 12 of 20 uitleningen per jaar. Wil je meer dan moet je een volledig abonnement nemen.
Heerlen en Diemen zijn overigens een uitzonderingen op deze leeftijdsophoging aan de onderkant. Hier krijg je juist een gratis bibliotheekpas als je 65 wordt.
Maar van een gecoördineerd beleid naar leeftijd is nog echt geen sprake. Kijk maar eens naar hoe de leeftijd van het gratis abonnement boven de 18 verdeeld is.
De andere grote vorm van gratis abonnement, die in ongeveer 1 op de 8 gemeenten voor komt, is die van het gratis lidmaatschap voor iedereen. Maar dat 'gratis' is relatief want bij nagenoeg alle gemeenten waar dit is ingevoerd moet je leengeld betalen. Het gaat dan vaak om € 3,00 of € 3,50 leengeld per item. In sommige gevallen geldt dat je bij deze abonnementsvorm wel dat je de eerste paar uitleningen niet hoeft te betalen. Tja, is dit gratis? Daar kun je wel een beetje over twisten. Er wordt in ieder geval geen contributie gevraagd. Deze abonnementsvorm wordt natuurlijk wel gebruikt om leden die opzeggen en een betaald abonnement hebben, toch vast te houden. Als mensen opzeggen en je geeft aan dat je ook nog dit abonnement hebt, zullen veel betalende leden toch blijven hangen. En verbonden blijven is natuurlijk wel een voorwaarde om gebruik weer te kunnen activeren.
Waarom een gratis lidmaatschap boven 18 jaar?
Waarom willen we zo graag een gratis lidmaatschap boven de 18 jaar? Nou, voor kinderen is de bibliotheek altijd al gratis. Alle bibliotheken kennen een verplichte vrijstelling van contributie voor kinderen tot 18 jaar. Deze was al wettelijk verankerd in 2015 maar kende toen nog een uitzondering als de gemeenteraad anders zou beslissen. In juli 2022 is met een tussentijdse wetswijziging ook die uitweg komen te vervallen.
Wat je dus veel ziet is dat bibliotheken die leeftijd van 18 oprekken. Bijvoorbeeld naar 21, 23, 24, 27 of zelfs 30 jaar. En dat heeft wel een reden. Wat hieronder zie je wat er gebeurt met de lidmaatschappen naar leeftijd.
Dat gratis lidmaatschap tot 18 jaar zorgt er dus voor dat veel kinderen een bibliotheekpas hebben. Na 12 jaar zie je dat overigens al dalen. Want hoewel het gratis is, wordt je na een periode van niet-gebruik toch uitgeschreven. Maar je zier hier ook wat er in ons land gebeurt zodra we met 18 jaar onze inwoners feliciteren met hun verjaardag en zeggen dat ze vanaf nu moeten betalen voor de bibliotheek.... Het aantal leden decimeert.
Daar komt bij dat het aantal volwassen leden - ondanks de groei van het inwoneraantal - toch langzaam terugliep. Dat zie je hieronder.
De Boekenberg startte deze trend
De Boekenberg in Spijkenisse - thans door een fusie Bibliotheek Zuid-Hollandse Eilanden genaamd - is wellicht het bekendste voorbeeld waar men het gratis lidmaatschap een flink eind oprekte. In 2017 veranderden zij al de abonnementenstructuur waardoor iedereen tot 30 jaar gratis lid was van de bibliotheek. Door het gratis lidmaatschap te verlengen naar 30 jaar verliest een bibliotheek nauwelijks inkomsten maar blijven ze wel lid.
Het aantal leden nam snel toe bij de Boekenberg. En niet alleen met gratis abonnementen - die je recht geven op 12 uitleningen per jaar - maar ook in duurdere abonnementen van mensen die toch overstapten vanuit het gratis abonnement.
Kijk maar even wat er bij hen gebeurde terwijl in de rest van Nederland de leden aan het dalen waren.
In een evaluatie in 2019, waar ik toen ook over schreef, werden al de eerste groeicijfers getoond maar bleek ook wat de uitgangspunten waren voor deze verandering:
- "Geen financiële drempels voor onze basisdienstverlening, waardoor meer bereik.
- Een gratis basisdienstverlening sluit aan bij de brede, maatschappelijke bibliotheek die we willen zijn.
- Als alle gebruikers van onze (veranderende) dienstverlening lid zijn, kunnen we veel beter monitoren wat ze komen doen. Dat is de basis voor een langdurige relatie met meer klantparticipatie, wat leidt tot meer innovatie van de dienstverlening.
- Zo kunnen we monitoren en beter zichtbaar en meetbaar maken wat ons maatschappelijk rendement is, waarom we ertoe doen.
- Het maakt de weg vrij te gaan werken met verschillende aspecten van het freemium verdienmodel, waardoor op termijn een stevige financiële basis van de bibliotheek."
Van leden naar verbonden gebruikers...
Al die extra leden bij de Boekenberg zijn echter geen grote leners. Wie de uitleencijfers van de Boekenberg afzet tegen wat er landelijk gebeurt, ziet dat die ongeveer gelijk zijn. Grote lezers zijn het dus nog niet. Daar staat wel iets anders tegenover weet de bibliotheek me te vertellen: deze groep bezoekt de bibliotheek wel vaak en komt ook veel naar activiteiten. Met andere woorden: deze groep sluit aan bij het brede takenpakket van de hedendaagse bibliotheek. We zijn veranderd van een klassieke naar een maatschappelijk, educatieve bibliotheek. Bezoekersaantallen stijgen, het aantal cursussen en activiteiten stijgt, het aantal schoolbibliotheken en leesprogramma's stijgt.... alleen de uitleningen dalen. En weet u: 75% van alle volwassen bibliotheekbezoekers gebruikt de bibliotheek al zonder lid te zijn van de bibliotheek. Dit wees een onderzoek van 37Celsius uit in 2021 al uit.
En overigens: dat deze groep wat minder leest, is misschien juist een reden om ze toch een abonnement te geven. Het is namelijk niet de groep die uit zichzelf daar gelijk geld aan uit zou geven. Zo kan je hem ook nog bekijken.
Toch ga ik nog een stapje verder. Je zou namelijk kunnen zeggen dat we eigenlijk opschuiven van distributiemodellen naar gemeenschaps- of communitymodellen in het lidmaatschap. Het lidmaatschap zelf staat niet ter discussie maar kan wel zo zijn dat het in zijn huidige vorm zijn langste tijd heeft gehad. Een lidmaatschap in transformatie dus. En vanuit dat oogpunt zou het nog wel eens een kwestie van tijd kunnen zijn totdat er een gemeente komt die alle inwoners een bibliotheeklidmaatschap biedt.
Praktische zaken
Online bibliotheek
Iets wat niet bij de gratis abonnementen in zit, is toegang tot de online bibliotheek. Dit heeft te maken die in het verleden zijn gemaakt tussen ministerie, de Vereniging van Openbare Bibliotheken, de KB en auteurs en uitgevers. Doordat er zulke afspraken zijn, kent Nederland een relatief ruim beleid als het gaat om ebooks en luisterboeken in vergelijking met omliggende landen. Op de bibliotheeksites die ik bezocht zag ook vaak keurig vermeld worden dat ebooks en luisterboeken niet gebruikt kunnen worden met dit type abonnement. Natuurlijk heb ik ook graag dat iedereen ook de online bibliotheek kan gebruiken maar ik tel ook maar onze zegeningen. Wie de exacte voorwaarden nog eens wil zien, kan hier terecht op MetdeKB.
BTW
Tja, en dan nog zoiets saais als BTW. Bibliotheken zijn inkomsten met zowel subsidie als eigen inkomsten. Omdat bibliotheken voldoende eigen inkomsten hebben mogen ze BTW verrekenen. We dragen ontvangen BTW af maar betaalde BTW mogen we terugvorderen. Met andere woorden: wij kopen in feite in exclusief BTW. Als onze inkomsten te ver dalen zou de Belastingdienst kunnen zeggen dat we die BTW niet meer mogen verrekenen.
Toch hoef je daar bij het gratis lidmaatschap (tot een bepaalde leeftijd) niet echt bang voor te zijn. Bibliotheken hadden namelijk bijna geen inkomsten uit die leeftijdsgroep en er gaan dus ook nauwelijks inkomsten verloren.
Mocht dat ooit wel het geval worden dan begreep ik van een fiscaal specialist dat de sector gebruik zou kunnen maken van het BTW-compensatiefonds. Dit fonds compenseert namelijk ook wettelijke taken van overheden en aangezien er een zorgplicht gaat gelden, kun je dit als wettelijke taak aanmerken. Deze situatie zou natuurlijk wel acuut worden als alle bibliotheken iedereen gratis toegang zouden geven.
Hoe het ook zij. Wat ik ervan begrijp is dat het met de constructies die nu in omloop zijn het nog geen enkele consequentie heeft.
Abonnementen voor minima en stadspassen
Een apart woord voeg ik hier toch nog toe over het beleid van gemeenten zelf, dus niet van de bibliotheken. Veel gemeenten kennen beleid waarbij mensen met een laag inkomen ondersteund worden om lid te worden van een sportclub of bibliotheek. Deze regelingen vallen vaak buiten de reguliere abonnementenstructuur en heb ik ook buiten beschouwing gelaten. In bijna elke gemeente is wel zo'n regeling aanwezig. Ik liet hem hier buiten beschouwing maar ik denk dat deze regeling bij alle gemeenten opgeteld ook nog een grote hoeveelheid mensen kent.
Welk model past bij een leven lang ontwikkelen?
Wie kijkt naar de modellen van gratis lidmaatschap die ziet dat we nog niet klaar zijn. Want welk model past nu bij de bibliotheek van vandaag en bij de bibliotheek van morgen? Ik zie dat er een collectieve zoektocht aan de gang is waarbij duizend bloemen bloeien. Voor collectieve communicatie in de sector is dat niet echt handig maar ik snap ook wel dat dit past bij de huidige fase.
Toch zijn er nog maar heel weinig modellen die veel breder kijken dan het oude distributiemodel van lenen van materialen.
Alle leraren of vrijwilligers in dorp of stad gratis lid
Toch zijn er wel wat andere initiatieven. In Amsterdam en Utrecht zijn bijvoorbeeld ook alle leraren van scholen gratis lid van de bibliotheek. Daar is dan de gedachte dat het niet zo kan zijn dat deze groep niét lid is van de bibliotheek. Ook ben ik ideeën tegen gekomen waarbij alle vrijwilligers van een dorp of stad een gratis abonnement zouden krijgen. De gedachte daarachter is: jij zet je in voor de gemeenschap en de gemeenschap geeft iets terug.
Samen verder zoeken
Maar alles bij elkaar zijn we toch vooral samen als bibliotheken op zoek naar de juiste verbinding met onze inwoners. Is dat een bezoekersteller, een digitale registratie, of een (gratis) lidmaatschap? Wie het weet mag het zeggen. We transformeren van een distributiemodel naar een communitymodel. En ik ben blij met de bibliotheken die stappen zetten op dit vlak en wat risico durven te nemen. Daarom is het dus goed - zoals ik ook begon - dat in het convenant staat dat onderzocht wordt wat nu een goede manier is om het bereik van de bibliotheek verder te vergroten. En daarbij is de bibliotheekpas dan een sleutel die voor alle burgers toegang geeft tot een leven lang ontwikkelen.
Dé oplossing is dus nog niet voorhanden. En nu kun je klagen dat dit weer leidt tot een versplintering van allerlei tarieven en voorwaarden, maar je kunt het ook bekijken als verschillende plekken waar het experiment plaats vindt. Met natuurlijk de oproep om kennis en voorbeelden met elkaar te delen om samen tot iets goeds te komen.
Ik wens een ieder daar succes bij. Want het succes van de ander wordt het voordeel voor ons allemaal.
Toelichting op het onderzoek en dank
Ik heb in de maanden januari en februari websites van bibliotheken bezocht en gekeken welke abonnementen er zijn. Dat heb ik met zoveel mogelijk zorgvuldigheid proberen te doen maar het kan desalniettemin zijn dat ik iets gemist heb. Van een paar bibliotheken heb ik te horen gekregen dat zij op het punt stonden van invoering. Daarbij hanteerde ik de maand maart als uiterste invoeringsdatum.
Voor het onderzoek ben ik dank verschuldigd aan de hulp van Christianne Spigt van Bisc die een veel breder onderzoek uitvoerde naar abonnementen. Ik verwijs graag naar haar vakkundige, zo niet ambachtelijke overzicht van abonnementen.
3 opmerkingen:
Dank Mark voor opnieuw een helder overzicht die weer aanzet tot vervokgstappen.
Een argument is dat in de leeftijd van 18 tot 25 jaar gezinsvorming plaats vind en dat er vanaf 25, 27 of 30 weer rust en ruimte ontstaat om, vaak samen met kinderen, gebruik te maken van dienstverlening. Gratis lid gedurende die periode maakt ‘warm houden’ van de relatie door communicatie mogelijk.
Een argument voor gratis lidmaatschap voor leerkrachten is hen de gelegenheid te bieden de benodigde vakkennis van jeugdliteratuur bij te houden.
Een lijst met bibliotheken zou heel handig zijn.
Een reactie posten