zondag 19 januari 2025

Bibliotheekstatistieken 1915-2023: van uitleenorganisatie naar community voor leven lang ontwikkelen


De afgelopen week vroeg iemand mij of ik toevallig een staatje met statistieken wist vanaf het begin van het bibliotheekwerk in Nederland? Ik moest even graven maar wist eigenlijk zeker dat ik dat al eens op een rijtje had gezeg. En warempel, in januari 2015, nu precies tien jaar geleden, deed ik dat. Dat artikel uit 2015 vindt u hier. 

Nu 10 jaar later heb ik de grafieken nog eens een update gegeven. Ik moet toegeven dat ik de gegevens nog wel had maar de excelbestanden al verdwenen waren. Het was dus even wat extra werk. Maar interessant is het wel. Mijn artikel uit 2015 kende 2013 als laatste jaar. Nu is dat 2023, precies tien jaar later. Als tussenstap heb ik naast 2015 niet 2020 genomen maar 2019 om het corona-effect er uit te halen. 

De bibliotheek: vier muren en een collectie

De klassieke definitie van een bibliotheek is een gebouw met vier muren met boeken erin. Daarvoor heb je dus een vestiging nodig en een collectie.... Dat was inderdaad lang het adagium. In 1915 waren er 31 bibliotheekvestigingen die samen een collectie van 190.000 boeken hadden. Tot de Tweede Wereldoorlog sukkelde dat langzaam verder. Dat veranderde na de Tweede Wereldoorlog. Er kwam toen een regeling voor bibliotheekwerk op het platteland waar Rijk, provincies en gemeenten gezamenlijk in investeerden. In 1975 waren en 846 vestigingen die samen 20,5 miljoen banden aan collectie hadden. Dat is ook het jaar dat de Bibliotheekwet werd ingevoed die overigens in de loop van de jaren '80 van de vorige eeuw ook weer afgeschaft zou worden. 

Het toppunt in vestigingen en collectie wordt in 1990 bereikt: 1.165 vestigingen met een collectie van ruim 40 miljoen banden. Een aantal jaar later komt internet op. Informatie die tot die tijd zo ongeveer het exclusieve recht was van de bibliotheek zal in de decennia beschikbaar komen op elke computer, laptop of smartphone: uittreksels, informatie over landen, kookrecepten, gezondheidsinformatie en ga zo maar door.

En met al die ontwikkeling zijn we in 2023 met de omvang van de collectie terug op het niveau van rond 1975. 

Het aantal vestigingen is sinds 1990 gedaald 1.165 naar 919. Vroeger werd overigens alleen van vestigingen gesproken, ergens in deze eeuw is het onderscheid tussen vestigingen (meer dan 15 uur open) en servicepunten (5-15 uur open) gekomen. Het oude woord vestigingen omvat nu dus vestigingen en servicepunten. 

Toch zien we bij de vestigingen een andere trend. Die schiet veel minder hard naar beneden dan de collectie. En bij de grafiek van uitleningen en leden zie je die trend ook. In de cijfers kun je zien dat we het bibliotheekpand anders zijn gaan inzetten.  

Een kleine kanttekening tot slot. Tot 2015 was een vestiging elk gebouw dat meer dan 4 uur open was. Vanaf 2015 tellen we servicepunten mee en die zijn minmaal 8 uur per week open. Maar op het gehele beeld gaat dit geen verschil geven. 

Uitleningen en leden


Wie de ledentallen en uitleningen op een rijtje zet, ziet een soortgelijke trend. Tot 1990 gaan leden en uitleningen met elkaar ín één lijn omhoog. Maar daarna gebeurt er iets vreemds: de leden blijven hangen maar de uitleningen dalen door. Tussen 1990 en 2023 - en dat is inmddels 33 jaar - blijven er veel leden terwijl ze veel minder lenen. Overigens stabiliseert de daling in uitleningen en zien we na corona zelfs tekenen die wijzen op een langere stabiliatie.

De aanwezigheid en activiteit in vestigingen en de verbondenheid in het lidmaatschap lijken in de loop van de jaren belangrijker geworden dan de fysieke collectie en de uitlening. Overigens: de digitale bibliotheek vult dit gat geenzins, voordat een wijsneus dat gaat roepen. Dat zette ik eerder aan de hand van tien grafieken al op een rij en die cijfers vindt u hier. 

Helaas heb ik nog geen volledig bestand kunnen vinden met bezoekerscijfers van bibliotheken vanaf 1915 of deelname aan allerlei activiteiten. Want ik zou het interessant vinden het langdurig perspectief van bezoekers versus uitleningen nog eens tegenover elkaar te zetten. Dat deed ik in 2019 ook al eens maar meer dan vijftien jaar kon ik toen nog niet overspannen. Dat artikel vind je hier. Toen bleek ook aan de hand van die cijfers al dat de bibliotheek meer en meer een verblijfplek voor het leren werd in plaats van een distributiehal van boeken. Overigens denk ik  dat die bezoekerscijfers sinds 1915 met met veel speur- en  knutselwerk ook wel te vinden moeten zijn. Maar activiteiten worden eigenlijk pas echt goed bijgehouden sinds 2015. Maar het zou een mooie aanvulling zijn. Tips zijn welkom.

Van uitleenorganisatie naar community voor leven lang ontwikkelen



Nee, er is iets anders aan de hand. We zijn echt andere dingen gaan doen in bibliotheken Het NRC-artikel van afgelopen maand met de titel 'Elke dag naar de bibliotheek, maar niet voor de boeken' spreekt daar - eh - boekdelen van. Zeker, een bibliotheek is nog altijd een bibliotheek doordat er collectie is maar het is veel breder dan dan. 

'De bibliotheek is een essentiële hulpstructuur in een complexe samenleving', is een oneliner die ik graag leen van een wethouder uit het oosten van het land. Dat was ik van harte met hem eens. Daarna ging hij overigens flink bezuingen. Dat snapte ik dan weer niet. 

De menselijke maat in deze complexe samenleving staat flink onder druk  en dat vraagt om een hulpstructuur dichtbij burgers. Vestigingen en servicepunten dus waar mensen andere mensen kunnen ontmoeten om jezelf te kunnen ontwikkelen. Dat kunnen professionals zijn die je ontmoet - zoals de bibliothecaris, een sociaal raadslid of iemand van de gemeente. Maar het kunnen evenzeer andere burgers die je treft in de vorm van maatjes of buddy op een specifiek terrein: taal, geld of gezondheid. 

De bibliotheek is in de gepolariseerde samenleving een plek waar brede groepen elkaar nog treffen, elkaar zien en soms spreken en samen dingen doen. Allemaal activiteiten die groot of klein gericht zijn op een leven lang ontwikkelen. 

Pas ons dat? Ik denk het wel.  In de beginjaren van de Centrale Vereniging van Opebare Leeszalen en Bibliotheken - laten we zeggen zo rond 1910 - circuleerden er al standaard-statuten voor een bibliotheek. In die statuten werd ook het doel genoemd van de bibliotheek. Dat was als volgt benoemd:
'De stichting heeft ten doel het oprichten en in stand houden van een openbare leeszaal en bibliotheek om  daarmede te werken aan de geestelijk ontwikkeling en ontspanning van de bevolking zonder aanzien van  maatschappelijke welstand, godsdienst of staatkundige  overtuiging. De leeszaal en bibliotheek worden zonder commercieel oogmerk ter beschikking van het publiek gesteld.'
 Van 1915 naar 2023: de middelen zijn wellicht veranderd maar het doel staat nog altijd op deze manier overeind. We zijn een community voor een leven lang ontwikkelen.

Verantwoording van de cijfers
Het begin van deze speurtocht naar cijfers begon ooit hier. Daarna wees Frank Huysmans wees mij er vervolgens op dat er ook nog statistieken waren die verder terug gaan. Daarna heb ik de reeksen aangevuld met CBS-cijfers of met cijfers van het dashboard met WSOB-gegevens van de KB Nationale Bibliotheek. Het was dus nodig om verschillende databestanden te koppelen om tot deze gegevens te komen. Het artikel dat ik in 2015 schreef, vind je hier.




Geen opmerkingen: