De staat van het bibliotheekbestel 2024: deze sector bereidt zich voor op een groeispurt...

Zoals beloofd loop ik ook dit jaar met u weer de statistieken door van het bibliotheekwerk. En 2023 was in de cijfers een interessant jaar kan ik u vertellen met een flink aantal opmerkelijkhe zaken. n aan het eind trek ik een bijzondere conclusie over de toekomst. Blijf dus even lezen, ook al is het een wat langer artikel met veel grafieken. 

Bijna 1.500 kolommen met data van 130 bibliotheekinstellingen

Op 12 september van dit jaar publiceerde de Koninklijke Bibliotheek de statistieken over het bibliotheekwerk over 2023. Wat later dan vorig jaar maar er was een goede reden voor, die ik helaas ook weer ben vergeten. Daarmee kwamen de statistieken wel net terecht in de week voor Prinsjesdag en de septemberciruclaire. Een snelle analyse van mijn kant kwam daardoor in een bestuurlijke file terecht. 

Ook vorig jaar maakte ik al de staat van het bibliotheekbestel, gewoon omdat het handig is om zelf nog af en toe de cijfers in te duiken. En ook om zelf conclusies te trekken. Nu moet ik wel zeggen dat ik even schrok toen ik de Excel met cijfers van dit jaar opende. Elk groeit namelijk het aantal kenmerken (en dus het aantal kolommen). Dit jaar omvat het bestand 1.495 kenmerken van 133 bibliotheekinstellingen. In 2016 bevatte de gegevenslevering nog maar 213 kenmerken. Dat geeft wel aan dat we veel meer zijn gaan registreren en uitsplitsen. We worden daarmee nauwkeuriger als sector maar je moet als onderzoeker ook steeds betere op letten welke kolom voor jou relevant is.

Volgend jaar weer een record aan bezoekers?

Maar genoeg gekletst. Tijd voor cijfers. 'En houd het een beetje beknopt Deckers', hoor ik u denken. We beginnen met de bezoekersaantallen. Dit bezoekersaantal verklapte ik al in een eerder blog. Daaruit bleek dat bibliotheken veruit de meest bezochte instellingen van Nederland zijn.  

Het gaat dus lekker met die bezoekersaantallen. Maar we zijn nog niet terug op pré-corona. Nu was 2019 ook een recordjaar. En dat record komt gewoon weer in zicht. En ik voorspel daar gaan we binnenkort gewoon weer over heen. Misschien al wel in dit jaar. Nou ja, het zal er een beetje om spannen. Doe uw best!

En een steeds groter aandeel van de bezoekers komt voor activiteiten

In de persberichten werd de stijging van het aantal activiteiten vaak genoemd. Nu weet ik dat die groei niet alleen voortkomt uit echte groei maar ook omdat we steeds nauwkeuriger registreren. 

In de cijfers zit daar sinds 2019 ook het aantal deelnemers aan activiteiten bij. Daarmee is het dus mogelijk om totaal aantal bezoekers van bibliotheken en deelnemers aan activiteiten naast elkaar te zetten. Dat zie je in bovenstaande grafiek. In 2019 hadden 2,1 miljoen deelnemers aan activiteiten. Dat is in 2023 gestegen tot boven de vijf miljoen. In 2019 was het aantal deelnemers aan activiteiten 3,4% van het totale bezoek en in 2023 is dat inmiddels bijna 9%. Deelnemers aan activiteiten vormen dus een steeds substantiëler deel van het bibliotheekbezoek.

Het zou interessant zijn een nog verdere uitsplitsing te kunnen maken. Bijvoorbeeld: hoeveel komen er om te lenen en hoeveel komen er dan nog voor bijvoorbeeld werk- en studieplekken of spreekuren? Ik denk dat het mogelijk moet zijn om daar nog iets meer over te zeggen door een aantal databestanden te combineren. Ik ga proberen daar de komende tijd nog eens achteraan te gaan. Voor nu: deelnemers aan activiteiten zijn een steeds groter bestanddeel van onze resultaten. 

Volwassen leden stijgen en dat is echt een trendbreuk, aantal jeugdleden is hersteld na corona, 

Hoewel we als bibliotheken steeds vaker naar bezoekersaantallen kijken, zijn we toch nog altijd een echte ledenorganisatie. En ook bij die leden gaat het bijzonder goed. Zowel bij de jeugd als bij de volwassenen zien we in het afgelopen jaar een stevige groei. En zeker bij de volwassenen is dat opmerkelijk. Wie de lijn volgt vanaf 2015 ziet dat daar telkens wat vanaf ging. Tot 2023... Wat is daar gebeurd?

Nou, het ligt zeer voor de hand dat dit het eerste effect is van het feit dat steeds meer bibliotheken hun gratis lidmaatschap doortrekken naar 27 jaar. Soms zelfs 30 jaar. In februari 2023 maakte ik hier een eerste overzicht van. Toen bleek dat in 13% van de gemeenten dat al een feit was en dat aantal stijgt snel. Ook hier geef ik me zelf maar een opdracht om daar binnenkort maar eens een update van de maken. Deze ontwikkeling is dus nog lang niet ten einde. Ik voorspel dat we hier de komende jaren nog een paar honderdduizend extra leden gaan zien. U leest het goed. We gaan snel naar vier miljoen leden in totaal. De ledenorganisatie is terug van weggeweest.

Ook de jeugdleden groeiden vorig jaar. Daar was met corona namelijk wel een beetje de klad in gekomen. Met bibliotheken die dicht waren, werden jonge kinderen even geen lid gemaakt. Dat lijkt in 2023 weer voor een groot deel goed gemaakt te zijn. Daar komt bij dat er in 2023 extra gelden beschikbaar kwamen voor de Bibliotheek op school en ook dat is een programma dat vaak bijdraagt aan lidmaatschap van kinderen. 

We zijn hier getuige van een  heuse trendbreuk....

Zien we ook een trendbreuk bij lenen?

Tja, dan door naar de fysieke uitleningen bij bibliotheken. Die kwamen in 2023 uit op 54,4 miljoen. En dat was 100.000 meer dan in het jaar ervoor. Wie de trendlijn sinds 2015 volgt ziet dat het fysiek lenen jaar naar jaar licht terugliep. Met corona klapte het naar beneden en in 2022 veerde het weer terug. Alles bij elkaar zijn we terug op de trendlijn. Het kan zijn dat we ook hier getuige zijn van een trendbreuk. Maar helemaal zeker ben ik daar niet van. Het wordt dus interessant wat er volgend jaar gebeurt. Stijgen de ledentallen door en is dat inderdaad de trigger om ook meer uit te lenen of vallen we terug in de trendlijn? 

Meer resultaten en meer formatie

Een trend die al wat langer langzaam sluimerde is de groei van de formatie. Na jaren van bezuinigen en minder betaald personeel, begon vanaf 2020 het herstel echt in te zetten. In 2023 steeg de totale betaalde formatie naar 5.049 voltijds arbeidsplaatsen, een groei van bijna 10%. En ik voorspel u vast: dat gaat volgend jaar weer gebeuren. De extra rijksmiddelen gaan zorgen voor een forse extra stijging van de formatie zorgen. Met name bij de Bibliotheek op school en Boekstart hoor ik wel bij bibliotheken dat het flink zoeken is naar de juiste kandidaten voor vacatures. En ik voorspel dus ook maar vast dat we hier ook wel krapte gaan krijgen. Werving van nieuw personeel zal de komende jaren dus wel creativiteit gaan vragen. Conventionele oplossingen zullen zeker niet altijd voldoende zijn. We gaan taferelen krijgen dat we vierdejaars PABO al hun studie betalen als ze in het jaar na hun slagen bij ons als onderwijsspecialist gaan werken. Dat soort oplossingen.

Voor het eerst meer dan 50% van personeel onder de 50 jaar

En dan gebeurde er in 2023 nog wat bijzonders. Onze sector stond decennia te boek als een vergrijsde sector. Maar al jaren verjongt onze sector. Was in 2015 nog 65% van het bibliotheekpersoneel boven de 50 jaar, in 2023 daalt dit voor het eerst onder de 50%! En dat terwijl de AOW-leeftijd ondertussen is gestegen.  De sector is hard op weg naar een goede en diverse balans in leeftijdscategorieën. Ik denk dat dit een hele gezonde ontwikkeling is voor de sector, zegt deze man die net de vijftig gepasseerd is en dus nu tot de minderheid behoort. 

Lichte groei in aantal vrijwilligers

De vrijwilligers vormen al jaren een groeiend leger om de maatschappelijke en educatieve taak van de bibliotheek vorm te geven. Als taalmaatje, als voorlezer bij gezinnen of als gastheer/gastvrouw en tal van andere taken. In de coronaperiode kwam de groei van dit leger wel enigszins tot stilstand maar in de afgelopen jaren steeg het weer keurig door. De groei is wel wat kleiner dan voorgaande jaren. Dat durf ik nog niet te duiden. Heeft dit te maken dat we langzaam aan het eind komen van het aantal vrijwilligers of lag hier het afgelopen jaar gewoon wat minder de nadruk op? Maar zorgelijk is dit geenzins, we groeien nog altijd door. 

Wat gebeurt er nu precies bij de subsidie? 

Tja, en dan gaan we toch nog eens naar het geld kijken bij bibliotheken. Als er tien procent meer personeel is, zouden de budgetten dan ook met 10% zijn gestegen? En daar is toch iets opmerkelijks te zien. Kijk maar eens mee.

Ik neem voor deze grafiek altijd het totaal aan gemeentelijke subsidie. Dit om het totaal aan geld van gemeenten in beeld te houden. En dan zie je dat er sinds 2017 - twee jaar na de grote decentralisaties - een dieptepunt was bereikt. Daarna zette herstel in, of laten we zeggen dat het weer een beetje groeide. Herstel is namelijk een te groot woord want de inflatie was ook hoog in die periode. 

Het afgelopen jaar steeg de subsidie met ongeveer € 17,5 miljoen. Maar tegelijkertijd vond er een financiële verschuiving plaats in 2023. De middelen voor de Informatiepunten Digitale Overheid (IDO's) kwamen niet meer via het Rijk naar bibliotheken maar via gemeenten. Je zou dus verwachten dat het gemeentelijk subsidiebedrag niet alleen zou stijgen met indexering, want de inflatie was nog altijd hoog, maar ook met het bedrag van de IDO's. 

En dat zien we niet terug in de cijfers. 

Nu heb ik echt het beeld dat alle gemeenten die middelen hebben doorgegeven aan de bibliotheken. Tja, dan blijf voor mij de conclusie over dat het bedrag voor bibliotheken niet echt gestegen is in het afgelopen jaar. De toelichting van de Koninklijke Bibliotheek bij de cijfers laat ook zien dat er het afgelopen jaar van de 130 bibliotheekstichtingen er nog zo'n tien waren die met bezuinigingen geconfronteerd werden.

In de afgelopen acht jaar steeg de subsidie in totaal met 8%

Wie vervolgens gaat kijken het bedrag per inwoner ziet hoe weinig er eigenlijk maar gecompenseerd is in de afgelopen jaren.

Tussen 2015 en 2023, acht jaar, steeg de subsidie met maar 8% in totaal. En daar zaten jaren tussen waarbij de inflatie 10% bedroeg. Met andere woorden: de afgelopen jaren hebben bibliotheken - opnieuw - flink ingeteerd op hun koopkracht. Als dit met uw loon was gebeurd, had het Malieveld nu vol gestaan met demonstranten. En hoewel er zeker een beeld is van een lichte stijging, steeg het aantal inwoners ook gewoon. En ik hoorde laatst een bibliotheekdirecteur zeggen, dat zijn gemeente vindt dat dat de bibliotheeksubsidie omhoog moet als het inwonertal stijgt. Dit naast prijscompensatie.

Eindconclusie: alle seinen op groen voor een volgende stap...

Tja, alles bij elkaar: het bibliotheekwerk er natuurlijk heel fijn op. 

Het zijn fantastische resultaten en er is zicht op extra financiële investeringen. En het mooie is dat de groei van de resultaten ook de transitie onderstreept die de bibliotheken succesvol doormaken. We zijn op weg naar een recordjaar voor bezoekers, ook het aantal volwassen leden stijgt weer, kinderen worden weer volop lid na corona en het aantal deelnemers aan activiteiten groeit met ruime dubbele cijfers. Ondertussen verruimen we met de rijksmiddelen onze openingstijden en bouwen we nieuwe vestigingen. Ons personeelsbestand groeit en vernieuwt.

We kunnen niet anders constateren dan dat we hier kijken naar een sector die bezig is om zich voor te bereiden op een groeispurt. Een sector die bezig is om een volgende stap te maken in rendement voor de samenleving. Maar ook een sector die gemeenten bij de les moet houden als het gaat om de financiering die bij dat maatschappelijk rendement hoort. De zorgplicht die aanstaande is een mooi bevestiging van het feit dat deze functie in elke gemeente nodig is. 

Alle seinen staan op groen. Stap in, durf te dromen. Ja, het blijft hard werken. We gaan vertrekken naar de toekomst!

Bibliotheken blijven veruit de meest bezochte instellingen van Nederland

Laatst praatte ik een bibliotheekdirecteur bij die er een paar weken weg was geweest. En ze verzuchte: 'ik heb het gevoel dat ik onder een steen heb geleefd, zoveel nieuwe informatie is er al weer'.  En ze had gelijk. Elke week gebeurt er op dit moment wel iets in bibliotheekland. En het zijn geen kleine dingen. Ook deze week praat ik u weer bij. 

Bibliotheken zijn de meest bezochte instellingen van Nederland

Op donderdag kwamen de nieuwe jaarcijfers van bibliotheken naar buiten. De cijfers over 2023. Ze waren iets vertraagd - normaal komen ze altijd eind juli - maar de uitkomsten waren er niet minder om. Sterker: op alle fronten scoren bibliotheken een plus. Meer bezoekers, meer leden, meer uitleningen en meer bezoekers bij nog meer activiteiten. Als cijferfetisjist vind ik dit ongekend. Ik heb nog nooit meegemaakt dat de sector op echt alle fronten vooruit ging. Nou ja, behalve dan vorig jaar toen we echt uit de coronacrisis kwamen. 

En hoe doen andere culturele instellingen het?

Voor mij was het een mooie gelegenheid om niet alleen de cijfers van de bibliotheken maar ook die van andere cultuurinstellingen er nog eens bij te pakken. In februari 2020 - net voordat de coronacrisis in Nederland toesloeg - publiceerde ik dezelfde grafiek als hierboven. Een maand later zou echt alles sluiten. Bibliotheken zijn en blijven veruit de best bezochte instellingen van Nederland met ruim 57 miljoen bezoeker. Bioscopen en musea blijven daar ver op achter met daarna weer een gat naar de schouwburen en dan weer een gat naar de poppodia. Ja, bibliotheken zijn vaak de grootste ontvanger van cultuursubsidies bij gemeente maar daar staat dus ook het grootste bereik tegenover. En ja, ik heb ook de voetbalstadions maar weer meegenomen. Van voetbal wordt vaak gezegd dat het de belangrijkste bijzaak van het leven is. Wie deze cijfers ziet, weet dus ook wat de hoofdzaak is.

Vergelijking 2019 versus 2023

Het is natuurlijk ook aardig om de cijfers vóór en ná corona eens achter elkaar te leggen. Die ziet dat de culturele sector qua bezoekerstaantallen nog niet helemaal terug is. Achter de balken vindt u de aantallen van 2019 en 2023 en in de balken de indexcijfers waarbij 2019 dan natuurlijk 100% is. De enige die al over de cijfers van 2019 heen gaan zijn de poppodia met 5,8 miljoen bezoekers. Van de theaters moet ik helaas zeggen dat ik van deze sector alleen de cijfers over 2022 gevonden heb. Die theaters zijn al jaren niet zo scheutig met cijfers. Het is dus niet zo gek dat zij nog op 88% staan. De rest schommelt tussen de 91 en 106. Ongeveer terug dus op niveau van vóór corona. 

Mooie cijfers leiden tot mooie verhalen

Op basis van de cijfers van bibliotheken afgelopen donderdag kwamen verschillende media met mooie verhalen over bibliotheken zoals onderstaande verhaal in de Volkskrant. 

In de Volkskrant wordt terecht gemeld dat staatssecretaris Uslu aan de wieg stond van deze kentering. Zij zal deze week, als oud-staatssecretaris, ook nog wel met genoegen hebben gekeken naar deze uitkomsten. Het echte verhaal is natuurlijk dat zij geholpen werd door een een puik ambtenarenteam bij het ministerie en een heel groot leger van bibliotheekprofessionals en -vrijwilligers die  al jaren bezig waren met de transitie van het bibliotheekwerk. Succes kent vele vaders en moeders. En terecht.

En hiermee laat ik het voor nu even bij de cijfers. Binnenkort zal ik op basis van de nieuwste cijfers ook weer komen met een update over de staat van het Bibliotheekbestel en zal ik de jaarcijfers weer vergelijken met langer lopende datareeksen. 

Een nieuw regeerprogramma: Bibliotheken onder de O van Onderwijs

Maar de jubelende woorden over de cijfers van 2023 waren nog niet verstomd of minister-president Schoof meldde zich met het uitgewerkte regeerakkoord. Met stoere woorden werd het 'strengste asielbeleid ooit' aangekondigd en een veestapel die toch moet krimpen. Dat zullen de onderwerpen zijn die de komende week het meeste onder de aandacht zullen blijven.  Maar warempel, ook in het nieuwe regeerprogramma staan de bibliotheken opnieuw genoemd. En wel onder een bijzonder kopje. Bibliotheken werden namelijk niet genoemd onder Cultuur - sterker, er is helemaal geen kopje Cultuur - maar onder Onderwijs. Kijk maar even naar het derde bolletje bij het onderwerp 'Maatschappelijke aanpak voor onderwijssucces'

De tekst die hier staat heeft van alles te maken van hoe bibliotheken al inmiddels een paar jaar stilletjes voorsorteren op een vaste rol in het onderwijs. Ongeveer een jaar geleden - bij de vorige Prinsjesdag - werd bekend dat er een impulsregeling zou komen tot 2026 voor de programma's Bibliotheek op school en Boekstart. Ook hier met middelen van het ministerie uit het potje van Onderwijs. Deze derde bullet is een haakje om in de komende tijd te zoeken naar een goede structurele borging van deze programma's mede met middelen. En wie helemaal bij wil zijn op dit onderwerp moet terug naar het onderzoek van november 2023 van Kwink naar de financiering van de Bibliotheek op school.  In dit rapport werd namelijk gesteld dat er voor een goede borging van de Bibliotheek op school zo'n € 150 miljoen per jaar nodig is. Op het rapport van Kwink moet nog een reactie komen van staatssecretaris van Funderende Onderwijs Mariëlle Paul. Ik denk dat de sector met haar ontzettend blij mag zijn. Ze zit al langer aan dit dossier en is een voorstander van het bibliotheekprogramma. We moeten dus niet alleen de cultuurdebatten in de Kamer gaan volgen maar ook de Onderwijsdebatten.

Regeerprogramma: over de specifieke uitkeringen

Een ander punt dat voor bibliotheken van belang is, gaat over de specifieke uitkeringen (zogenaamde SPUKs). Op dit moment ontvangen bibliotheken ongeveer een € 1,- per inwoner voor de Informatiepunten Digitale Overheid (IDO's). Deze SPUKs zouden pet 2026 stoppen en omgezet worden naar een algemene uitkering aan gemeenten.  De SPUK van de IDO's, is echter een bijzondere omdat deze wettelijk verankerd is in de wet Modernisering Bestuurlijk Elektronisch Verkeer.

Over SPUKs zegt het regeerprogramma:

'Om de autonomie van gemeenten te vergroten en administratieve- en controlelasten te verminderen, moeten specifieke uitkeringen in 2026 zijn omgezet in fondsuitkeringen. Het voortzetten van bestaande specifieke uitkeringen of het toekennen van nieuwe specifieke uitkeringen, is slechts mogelijk op basis van een kabinetsbesluit. Het uitkeringsstelsel wordt in deze kabinetsperiode gemoderniseerd door wijziging van de Financiële-verhoudingswet. We introduceren de bijzondere fondsuitkering, waarbij op basis van betrouwbare informatie de balans beter bewaakt kan worden en waarbij er ook oog is voor de financiële risicoverdeling tussen Rijk en medeoverheden.'

Met andere woorden: de SPUK voor de IDO's moet dus nog bekeken worden en er is wel degelijk een kans dat deze als specifieke uitkering blijft bestaan. Het zou mij niet verbazen dat gezegd wordt dat deze SPUK niet zo maar afgeschaft mag worden maar dat deze bezien moet worden in het bredere programma van de Digitale Overheid. 

Regeerprogramma: btw wordt niet teruggedraaid

In het regeerprogramma blijft de verhoging van btw op cultuur gewoon gehandhaafd. Hier zal bij de algemene beschouwingen na Prinsjesdag nog wel wat over gezegd worden. Maar de kans dat dit wordt teruggedraaid acht ik wel heel klein. 

Komende week: Prinsjesdag en septembercirculaire

Ook komende week zal het nog niet rustig zijn. Wie weet wat Prinsjesdag nog brengt? En ongeveer tegelijkertijd hoor ik uit de wandelgangen zullen gemeenten op de hoogte worden gebracht van hun septembercirculaire. In die circulaire zullen de extra bedragen voor bibliotheekwerk voor 2025 en 2026 genoemd worden. Het gaat dan om € 2,95 per inwoner per jaar of € 100.000,- per jaar voor kleinere gemeenten. 

Zullen we volgende week maar weer afspreken dan? Houden we elkaar een beetje op de hoogte.