Papa, komt er oorlog? En moeten bibliotheken zich voorbereiden?

'Papa, denk jij dat er hier ook oorlog komt?' vroeg mijn jongste. Mijn jongste heeft net de grens van volwassenheid aangetikt dus ik hoefde geen kinderlijk antwoord te geven. 'Om eerlijk te zijn, ik hoop het niet maar ik weet het niet', was het antwoord dat ik gaf. De optie dat het militaire conflict in de Oekraïne zou kunnen escaleren tot iets verschrikkelijks is voor mij in de afgelopen jaren voorstelbaar geworden. Veel hielden we de afgelopen decennia niet voor mogelijk en veel daarvan is inmiddels toch gebeurd. Het aantal (semi-)autoritaire leiders neemt snel toe,  defensieuitgaven worden opgekrikt en de onderlinge solidariteit op macro- en micro-niveau verdwijnt als sneeuw voor de zon. 

Het zijn hele gekke tijden. Ik schrijf dus ook enigszins in vertwijfeling. Ik weet het ook allemaal niet. Zie het dus ook maar als poging om samen richting te zoeken op terrein dat inmiddels lang niet meer betreden is.

Zelf deed ik veel onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog. En wat mij telkens opnieuw opviel was hoe iedereen in die oorlogssituatie probeerde maar gewoon door te blijven leven. Zoveel mogelijk het gewone leven vasthouden. Wat 'gewoon' kan blijven moet gewoon blijven. 

Als een crisissituatie wat langer duurt, reageren we inderdaad op die manier. Maar ik herinnerde me ook hoe er aan het begin van de coronacrisis een run kwam op toiletpapier (en andere dagelijkse producten) en dat daardoor de aanvoer voor weken ontregeld was. Wat ik maar wil zeggen: ons laagje beschaving is dun. Zodra het spannend is, duwen we elkaar weg bij de schappen met eten... of erger.

Handboek voor de soldaat

In het appartementencomplex waar ik woon is een tafeltje waar we boeken met elkaar uitwisselen. Een paar weken geleden lag daar 'Het handboek voor de soldaat' op. Voor wat oudere mannen is dat een bekend boek want elke dienstplichtige kreeg het. Ik niet, ik werd namelijk afgekeurd omdat ik, eh, te licht was. Een paar jaar later werd de dienstplicht opgeschort (maar niet afgeschaft). 

Het boek laat zien hoe een soldaat moet overleven. Het beschrijft het oorlogsrecht, de Persoonlijke Standaard Uitrusting (de PSU), hoe je moet schuilen, hoe je noodzakelijke medische zorg kunt verlenen en hoe je mijnen moet leggen, met een geweer moet schieten of handgranaten moet gooien. 

In vredestijd is het een vermakelijk boek dat zelfs uitlegt hoe je je voet dient op te tillen (zie foto). 

Denkvooruit.nl en de Zweedse variant

De angst voor oorlog heeft ook de Nederlandse regering doen beslissen om de eigen inwoners te gaan informeren hoe ze zich moeten voorbereiden. Daarvoor is in Nederland de site Denkvooruit.nl in het leven geroepen. Overigens wordt bij de risico's die Nederland loopt oorlog niet direct genoemd. Het heet op deze site eufemistisch 'internationale spanningen'. De site geeft aan dat je voorbereiden op stroomuitval, het wegvallen van het elektronisch betalingsverkeer of langdurige hitte zaken zijn waar je rekening mee moet houden. 

De site heeft hier een stappenplan voor beschikbaar... typische oplossing voor beleidsmakers. Dat ziet er zo uit:

Daar kunnen we natuurlijk wel wat grappig over doen maar er met elkaar over praten is natuurlijk helemaal geen gek idee? Maak je bijvoorbeeld afspraken met familie voor wat te doen als stroom, internet of mobiel verkeer stilvalt? 

Ook voor het noodpakket heeft de site een overzicht van hoe dat er uit moet zien. 

Als u nog niets te doen had dit weekend, heeft u nu een taakje dat goed is om uit te voeren. En ik doe er onterecht wat lacherig over. Maar dat komt omdat de aanpak van de Nederlandse overheid in vergelijking met die van de Zweedse regering iets ongelofelijk knulligs heeft. 

De Zweedse overheid stuurde in 2018 - dus nog voordat Zweden lid werd van de NAVO - naar alle vijf miljoen huishoudens een boekje 'Wat te doen bij oorlog?'. Geen omzichtige woorden maar het beestje bij de naam genoemd. In 2024 kwam er een nieuwe editie die opnieuw bij alle huishoudens kwam. Ja, gewoon in een gedrukte versie. Het is wel bijzonder want één van de grootste risico's die onze overheid ziet is dat het internet of de stroom uitvalt... Maar onze overheid kiest er ook voor om vooral alle crisisinformatie op internet te zetten. Gewoon een boekje sturen lijkt mij ook zo gek nog niet. Je kan het Zweedse boekje hier overigens in meerdere talen downloaden. 

De folder van de Zweedse overheid geeft bijvoorbeeld aan welke alarmsignalen er zijn of hoe je het beste kunt schuilen bij gevaar, bijvoorbeeld een bombardement. De folder gebruikt weinig tekst en veel beeld zoals je hieronder kunt zien. 

De ruim dertig pagina's tellende instructie heeft veel weg van het handboek van de soldaat maar dan zonder de gevechtsinstructies. 

Bibliotheken tijdens crises:  de Tweede Wereldoorlog, de vluchtelingencrisis en de Coronacrisis

Moeten bibliotheken hier iets mee? Hebben ze een taak voor of tijdens een crisis? Wie kijkt naar grote of iets minder grote crises in het verleden - de Tweede Wereldoorlog, de vluchtelingencrisis van 2015 of de Coronacrisis - ziet dat bibliotheken inderdaad altijd in actie komen. De tent sluiten is in ieder geval wel de laatste optie en alleen aan de orde als de overheid het gebiedt. 

In de Coronacrisis ontpopten de bibliotheken zich tot een essentiële hulpstructuur om burgers te ondersteunen. Dit naast het feit dat door verminderde sociale contacten we ook vonden dat lezen een heel goed tijdverdrijf kon zijn. 

Tijdens de vluchtelingencrisis van 2015 kwamen bibliotheken in actie om tal van activiteiten te ondernemen om vluchtelingen te helpen, om de dialoog over vluchtelingen te faciliteren of men organiseerde een benefietoptreden. Ook toen in 2022 de oorlog in de Oekraïne een nieuw hoofdstuk in ging ondernamen bibliotheken tal van activiteiten van het Eblida-statement tot informatieavonden over de Oekraïne. 

In de Tweede Wereldoorlog kenden openbare bibliotheken - ondanks alle zwarte bladzijden van censuur en uitsluiting - een ware bloei. Elk oorlogsjaar werden hogere uitleencijfers genoteerd. De bibliotheek voor verstrooiing in tijden waar niet veel mogelijk was. De bibliotheek die je het gevoel kan geven dat iets in je leven wel gewoon door kan gaan. En voordat de oorlog uitbrak waren er veel bibliotheken die een bibliotheekje opzetten voor gemobiliseerde Nederlandse soldaten. 

Conclusie: bibliotheken komen altijd in actie ten tijden van crisis.

Wat moeten bibliotheken er nu mee?

Tja, wat moet je er nu mee is de vraag? Ik vind dat een ingewikkelde vraag. Dus alles wat u hieronder ziet, moet u toch vooral zien als voer voor een verder gesprek. Want wat ik moeilijk vind, is de vraag hoeveel ruimte er is in een gepolariseerd landschap? 

Maar genoeg voorbehouden gemaakt, ik doe een voorzet waarin - op basis van het verleden vier lijnen kan onderscheiden.

Lijn 1: In de aanloop: We helpen bij het verstrekken van informatie en dialoog of we bieden hoopvolle handvaten

In de aanloop naar een crisis en aan het begin van een crisis ontstaat er een enorme honger naar informatie. De bibliotheken kunnen met hun structuur en programmering van waarde zijn in het verstrekken van informatie. Ik vind het helemaal niet gek om op veel plekken informatieavonden te gaan organiseren over hoe je je kunt voorbereiden op bijvoorbeeld een oorlog. Nee, dat is geen avondje uit maar misschien wel ooit nodig. Hetzelfde geldt over een dialoog over welke hulpstructuren je met elkaar kunt faciliteren of een avond over hoe ons brein werkt tijdens een crisis. 

De andere kant is de meer hoopvolle. Je kunt er ook voor kiezen om activiteiten te organiseren waardoor er juist meer solidariteit ontstaat. Denk aan hulpacties, acties waarmee je de polarisatie juist dempt in plaats van aanwakkert, aandacht vragen voor groepen die het nodig hebben en je daar samen voor inzetten. 

Lijn 2: Als het crisis wordt: We gaan alleen dicht als het moet

Bibliotheken sluiten met moeite hun deuren. Dienstverlenen zit diep in het DNA. De overheid moet ons dus gebieden om dicht te gaan anders doen we dat niet. In een crisis wil je dat zoveel mogelijk onderdelen van het gewone leven kunnen blijven doorgaan. Bibliotheken kunnen daar een rol in spelen. Crises uit het verleden hebben laten zien dat dat zo is. 

Lijn 3: Als het crisis wordt: We verbreden ons waar nodig

Bibliotheken (maar ook bijvoorbeeld buurthuizen) werden genoemd in het in het najaar van 2024 verschenen rapport ' De vijf functies van de sociale infrastructuur tijdens een pandemie'.  De in dit rapport benoemde nodige functies tijdens een pandemie zijn:  

1. Communiceren: betrouwbare, toegankelijke informatie verspreiden, vooral voor kwetsbare groepen;
2. Observeren: problemen en noden vroegtijdig opmerken en aanpakken;
3. Verbinden: sociale cohesie bevorderen en eenzaamheid verminderen;
4. Initiëren: gemeenschapsinitiatieven aanmoedigen en ondersteunen; en 
5. Dienstverlenen: continuïteit van essentiële (hulp)diensten waarborgen voor het welzijn en de gezondheid van burgers en het mogelijk maken van een snel herstel na afloop van de pandemie.

Deze functies voert een bibliotheek zeker niet allemaal zelf uit. Maar wat wel duidelijk wordt is dat de bibliotheek een belangrijk platform kan zijn van waaruit veel partijen kunnen acteren. 

Bij dit punt wil ik vooral wijzen op de vraag welke informatiestructuur de Nederlandse overheid denkt te gebruiken als er geen stroom of internet is? Dan zouden bibliotheken toch heel snel een rol kunnen vervullen als de fysieke omroeper van informatie want de bibliotheek is altijd dichtbij te vinden.

Lijn 4: Wat we altijd doen: Landelijk organiseren, provinciaal faciliteren, lokaal manifesteren

Een unieke constructie van bibliotheken is dat elke bestuurslaag zich ermee bemoeit en dat het derhalve ook op elk niveau georganiseerd is. Wie in de ochtend met de VOB of de KB belt in een crisissituatie kan de volgende dag alle bibliotheken opgelijnd hebben. Ook dat bewijst het verleden. Als het nodig is, kan dat heel snel. Er zijn naast de landelijke hulpdiensten als politie, ambulance en brandweer echt niet veel partijen die dat kunnen. 

Bibliotheken als bouwsteen(tje) in de landelijke en lokale crisisorganisatie

Nou, een lang verhaal waarvan je hoopt dat we hier iets schrijven dat nooit nodig is. Tegelijkertijd zien we  dat de landelijke overheid op dit moment begint met het optuigen van faciliteiten voor een crisis in Nederland. Crises die we vroeger niet voor mogelijk hielden, staan nu toch op de radar. Op lokaal niveau heeft men in Leiden al gepleit voor herinvoering van de 'Bescherming Bevolking'.  Het zou er hier dan om gaan om een organisatie op te zetten bestaande uit burgers en lokale overheid - een beetje analoog aan het Rode Kruis - om in te zetten bij een crisissituatie. 

Ik kan me eerlijk gezegd wel voorstellen dat bibliotheken een rol spelen in zo'n crisisorganisatie. Hé, we zijn natuurlijk geen ziekenhuis en we verkopen ook geen toiletpapier maar tijdens een crisis draait veel om informatie en verbinding. En daar kunnen bibliotheken best een rolletje in spelen. 

Welke vorm dat zou moeten hebben, weet ik ook niet. Maar ook hier kan ik me voorstellen dat KB of VOB zoiets op landelijk niveau eens bezien waar ingangen zijn en dat er op het lokale niveau (bijvoorbeeld Leiden) er ook voorbeelden zijn waar dit al speelt. Die zou je dan eens bij elkaar moeten brengen en eens kijken wat wijs en zinvol is. 

Blijft over dat we ons samen - waar dat kan - inzetten om een crisis te voorkomen. Dat is natuurlijk het allerbeste. 

Of zoals een grote landelijke advertentiecampagne van Cordaid dit weekend aangaf:

Kijk niet weg, kijk om.

Want de wereld dat zijn wij.