zondag 22 januari 2023

Nieuw overzicht: Bijna 60% van Nederland kent een vorm van boetevrije bibliotheek

Veel leners herkennen de irritatie: je bent net te laat met het terugbrengen van je boek en hebt een (kleine) boete. Je was gewoon net te laat met terugbrengen. Je snapt de boete maar vervelend is het wel. Ook kent elke bibliotheek wel een verhaal waarbij de ouders een abonnement van een kind opzeggen omdat deze een paar keer een (flinke) boete heeft gehad door het te laat terugbrengen van boeken. Maar even niet meer lenen, is dan de gedachte van deze ouders.

Steeds meer bibliotheken schaffen de boetes dan ook geheel of gedeeltelijk af. En al een flink aantal jaren volg ik die boetevrije bibliotheken. Het laatste overzicht was alweer van 2019 en verschillende journalisten en bibliotheekmedewerkers vroegen me om een update. Tijdens de afgelopen weken maakte ik  dit nieuwe overzicht.

Bijna 60% van de Nederlanders kan kiezen uit een vorm van boetevrij
En de uitkomst: bijna 60% - 58,5% om precies te zijn - van de inwoners van Nederland kan kiezen uit een vorm van boetevrij lenen.

Daar zitten wel een paar 'smaken' in. Op de eerste plaats zijn er bibliotheken die volledig boetevrij zijn. Welke abonnementsvorm je ook hebt, niemand hoeft te-laat-geld te betalen. Deze bibliotheken zijn groen gekleurd in het landkaartje.

Daarnaast heb je bibliotheken die slechts een deel van hun leden geen boete laten betalen. Grofweg zitten daar nog twee mogelijkheden bij: 1) bibliotheken die een topabonnement hebben waarbij tegen extra betaling geen te-laat-geld hoeft te worden betaald en 2) bibliotheken die kinderen geen boete laten betalen. Uiteraard is er ook nog een combinatie van die twee mogelijk. Deze bibliotheken/gemeenten zijn oranje gekleurd in het kaartje.


Forse groei
Doordat ik de boetevrije bibliotheken al een tijdje volg kan ik ondertussen ook laten zien aan welke opmars de boetevrije bibliotheek bezig is. In 2014 startte het officieel met twee bibliotheken: BiblioPlus en Rivierenland. BiblioPlus had er toen ook al een proefperiode op zitten. Na 2014 ging het snel. In 2017 kon al 34%, dit steeg in 2019 door naar 46% en in 2023 is het dus inmiddels bijna 60%. 

In het overzicht zie je dat procentueel meer gemeenten dan stichtingen een vorm van boetevrij hebben ingevoerd. Dat duidt erop dat in de regel meer grote stichtingen - die werken voor meer gemeenten - boetevrij hebben ingevoerd dan kleinere stichtingen die voor minder gemeenten werken.  Een directe verklaring heb ik hier niet voor.

Naast dat onderscheid tussen inwoners, gemeenten en stichtingen kun je ook nog onderscheid maken tussen de verschillende vormen van boetevrij: volledig of kinderen en/of pluspakket en daar waar inwoners nog altijd boete betalen. Dan ziet het er als volgt uit.


Ik ben even uitgegaan van de inwonertallen. 32% kent een situatie die altijd boetevrij is en 26,5% heeft een situatie waarbij je een pluspakket moet nemen om boetevrij te zijn of waarbij alleen kinderen boetevrij zijn. En slot heeft 41,5% van de bibliotheekleden nog altijd een situatie waarbij er altijd een boete gevraagd wordt.  

Wie kwam erbij?


Welke bibliotheken zijn er sinds 2019 zoal bij gekomen? De eerste volledig boetevrije bibliotheek in Overijssel bijvoorbeeld: Wierden. Maar ook de Lage Beemden, De Kempen en West-Brabant. Verder stapten een aantal bibliotheken over van een Pluspakket naar volledig boetevrij: AanZet bijvoorbeeld maar ook Berkel en IJssel (de fusie van Graafschap en Brummen-Voorst). 

Daarnaast volgde een hele rits van bibliotheken met een boetevrij plusabonnement. Eindelijk een bibliotheek in Zuid-Limburg: Heuvelland waardoor ook dat stukje op de kaart zichtbaar werd maar ook 
Eemland, Bibliocenter, de Westfriese Bibliotheken en Dbieb rond Leeuwarden.

Opvallend is ook dat alle bibliotheken die ooit begonnen aan boetevrij dit nog steeds handhaven. Men ziet dus geen reden om het terug te draaien.

Een bijzondere trend: Pluspakket voor kinderen?


Een bijzondere trend bij deze update is dat er een aantal bibliotheken in Noord- en Zuid-Holland een pluspakket voor kinderen hebben ingevoerd. Met dat Pluspakket, waar je wel voor moet betalen, hoeven kinderen dan geen boete meer te betalen.  Hierboven zie je een voorbeeld van zo'n 'comfort'-abonnement naast het gratis jeugdabonnement. Voor € 14,- per jaar kunnen kinderen meer rechten krijgen dan kinderen die niet betalen.


De officiële wetstekst (art. 13, lid 1 van de WSOB) luidt nu: 
1. Voor het uitlenen van gedrukte werken of overige werken door lokale bibliotheken aan personen beneden de leeftijd van achttien jaar wordt geen contributie of andere geldelijke bijdrage geheven.

De vraag wat je nu wel en niet aan bijdrage mag vragen van kinderen? Dit was overigens al eens onderwerp van een memo met met veelgestelde vragen van de Vereniging van Openbare Bibliotheken. In dat memo werd het volgende gesteld:

Mag er nog inschrijfgeld worden gevraagd aan leden onder de 18 jaar?

Nee. De wet stelt dat aan personen onder de 18 jaar geen contributie of andere geldelijke bijdrage geheven wordt voor het voor het uitlenen van gedrukte of overige werken. Inschrijfgeld valt onder de categorie van de andere geldelijke bijdrage.

Mag er nog te laat-geld of boetes worden gevraagd?

Ja. De wet beperkt zich tot het afschaffen van de bijdrage voor het lenen van gedrukte en overige werken. 

Nu bieden alle bibliotheken met een plusabonnement voor kinderen ook een gratis lidmaatschap aan. En het heffen van boetes is niet verboden maar het invoeren van een betaald abonnement is niet de bedoeling. Maar wat als dat betaald abonnement de boetes wegneemt? 

Persoonlijk voelt het voor mij raar om nu toch weer onderscheid te maken tussen jeugdleners.  Maar daar mag je met me over van mening verschillen. Het is voer voor juristen wat mij betreft. En tot slot: het is natuurlijk de lokale bibliotheek die zelf over de hoogte van de tarieven gaat. Bij het nalopen van die 140 bibliotheekwebsites ben ik dan ook alle vormen en mogelijkheden van tarieven wel tegen gekomen. En elke bibliotheek zegt dat die vorm het beste aansluit bij het eigen werkgebied.

Overigens ben ik ook nog wel een paar bibliotheken tegen gekomen die nog aangeven dat kinderen ook inschrijfgeld moeten betalen. Ik vermoed dat dat nog foutjes zijn die gewoon nog niet van de website gehaald zijn.

Hoeveel geld gaat er nog om in boetes?
Dat cijfer is niet landelijk bekend op dit moment. In de financiële cijfers die uit worden gevraagd voor de gegevenslevering wordt gevraagd om het totaal van inkomsten van gebruikers. Over 2021 was dit ruim € 48 miljoen. Een oude stelregel die ik hanteerde voordat veel bibliotheken boetevrij waren was dat 2% tot 3% van een bibliotheekbegroting uit boetes bestond en dat het ongeveer € 3,- per lid was. Het totale bibliotheekbudget van Nederland in 2021was ongeveer € 540 miljoen. Laat het nu rond de 2% zijn dan wordt er op dit moment nog altijd om en nabij de € 10 miljoen aan bibliotheekboetes betaald. Maar ik kan er een paar miljoen naast zitten hoor.  Ter vergelijking: het CJIB incasseert jaarlijks zo'n € 640 miljoen aan boetes voor verkeersovertredingen. Dan blijven bibliotheken toch klein bier.

Nederland Boetevrij, de zorgplicht en de Bibliotheekwet?
Tja, het is aantrekkelijk om hier te betogen dat boetevrij wellicht een idee is voor de eisen die het Rijk kan stellen aan de zorgplicht voor gemeenten. In 2025 moet die ingevoerd worden en dan komt er ook zo'n € 3,- per inwoner extra als rijksbijdrage beschikbaar. Bij die zorgplicht zullen dan eisen gesteld worden aan gemeenten. Denk dan aan certificering en mogelijk een aantal inhoudelijke eisen. Maar ik vermoed dat boetevrij toch niet één van die zaken zal zijn. Ik vermoed dat tarieven en alles wat daarbij hoort toch een lokale zaak zal blijven. De uitzondering zou overigens een boetevrije bibliotheek voor kinderen kunnen zijn. Zeker in combinatie met de Bibliotheek op school  zou dat nog wel een aantrekkelijke gedachte kunnen zijn. En dan blijft natuurlijk staan dat u als lokale bibliotheek die boetevrije bibliotheek wel op het verlanglijstje zou kunnen zetten als mogelijk onderdeel van een plan van wat er met die € 3,-  per inwoner zou moeten gebeuren.

Over vijf jaar iedereen boetevrij?
Nu ja, hoe het ook zij, u bent weer bij op dit dossier. In een interview met het Algemeen Dagblad in 2017 zei ik dat met het groeitempo van toen over vijf jaar alle bibliotheken in Nederland wel boetevrij zouden zijn. Die voorspelling is niet uitgekomen. 

De groei, zit er nog steeds in maar ik doe voorlopig maar even geen voorspellingen meer.

----------

Het dossier Boetevrij / achtergrondinformatie en verantwoording van het onderzoek

Het dossier
In 2009 schreef ik voor het eerst over de mogelijkheid dat een bibliotheek zonder boetes mogelijk moest zijn. Op 1 april 2012 was het Biblioplus (Boxmeer en omgeving) de eerste bibliotheek die bij wijze van pilot startte met een boetevrije bibliotheek. De pilot werd in 2013 grondig geëvalueerd waarna het blijvertje werd in deze bibliotheek. Op 1 januari 2014 startte de Bibliotheek Rivierenland - net voor het aflopen van de pilot bij Biblioplus - met boetevrij lenen in alle vestigingen. En daarmee waren de eerste schapen over de dam. In het najaar van 2016 volgde de eerste complete provincie die volledig boetevrij werd. Dat was de provincie Groningen. 

In november 2017 schreef ik een rapport over de boetevrije bibliotheek. Daarin constateerden we dat het niet de 'rijkste' bibliotheken waren die het invoerden en dat de bibliotheken die startten met volledig boetevrij een doelstelling hadden om 1) het lenen aangenamer te maken voor leden, 2) leden beter vast te houden en 3) om minder tijd en aandacht kwijt te zijn aan dit onderdeel en meer ruimte te maken voor programma's van de bibliotheek. Toen werd geconstateerd dat doel 1 en 3 goed gehaald werden maar dat het tweede doel (leden vasthouden) nog niet goed te meten was. 

Medio 2019 deed ik een update van het aantal boetevrije bibliotheken. In het najaar van 2019 deed ik een  update van het onderzoek van 2017 en heb ik gekeken of toen al meer bekend was over de lange termijnuitkomsten. Uit dat onderzoek bleek dat 1) bibliotheekdirecteuren nog steeds enthousiast waren over de invoering van boetevrij en dat het ze ruimte gaf om te vernieuwen en 2) dat het nog steeds lastig is om dat cijfermatig te onderbouwen. 

Het onderzoek

Het uitzoeken van welke bibliotheek wel of niet boetevrij is, en zo ja, op welke manier, is klus die veel tijd en aandacht vraagt. Er is geen centraal overzicht waar dit bijgehouden wordt. Sinds 2014 houd ik zelf dit overzicht bij. Voor de opzet van het overzicht van 2023 ben ik begonnen met het overzicht dat ik had van 2019. De bestaande bibliotheken heb ik gecontroleerd, inwonertallen van gemeenten heb ik geupdate en ik heb gecontroleerd of gemeenten niet samengevoegd zijn. Daarna heb ik alle bibliotheken gecontroleerd die nog niet op de lijst stonden. Dat betekent dat ik op elke website heb gezocht naar de abonnementen en de te-laat-tarieven. Om eerlijk te zijn, soms staat dat nog flink verstopt. Bijvoorbeeld als er naast de abonnementen helemaal onder aan de pagina nog staat dat je je boetegelden met een toeslag kunt afkopen. Naast mijn eigen onderzoek heb ik ook mensen via verschillende sociale media gevraagd om mij te laten weten wat er is veranderd sinds de laatste update van 2019. 

Voor de overzichten heb ik me gebaseerd op de bibliotheekgegevens uit de gegevenslevering van de KB over 2021. Het gaat dan om het aantal stichtingen, gemeenten en inwonertallen uit dat jaar zijn gebruikt.

Wat ik allemaal maar wil zeggen: ik heb mijn uiterste best gedaan een zo goed mogelijk overzicht te geven. En toch kan er een foutje in staan. Mocht dat zo zijn, laat het mij weten en dan verander ik dat natuurlijk met alle liefde. 

4 opmerkingen:

Anoniem zei

Ook lid van een boetevrije bieb maar na herinnering wordt na 2 weken je abonnement gewoon geblokkeerd........

Mark Deckers zei

@Anoniem: Op de eerste plaats dank voor uw reactie. Ik weet inderdaad dat er een moment komt dat je een herinnering krijgt. Dat moment van herinnering verschilt ook per bibliotheek. Ik weet niet hoe snel dat bij u was maar veel bibliotheken hanteren daarbij een ruimere termijn dan een normale leentermijn. Veel bibliotheken bieden na herinnering de optie tot koop aan. Als dan het boek ook nog niet terug komt, volgt er inderdaad na enige tijd een blokkade. Omdat ik uw situatie niet ken, kan ik er moeilijk specifieker op reageren.

Xenia de Graaf zei

Kan ik ergens opzoeken hoeveel leden of actieve leden dit oplevert als bibliotheek?

Mark Deckers zei

@Xenia: ik zie dat ik nog niet gereageerd had... Nee, er is geen compleet overzicht van hoeveel leden dit oplevert en het verschilt ook erg per situatie. In het onderzoek dat in het dossier wordt genoemd, heb ik geprobeerd dat al vroeg te achterhalen. En ook in de update van het onderzoek heb ik er naar gekeken. Toen ging het nog om een hele kleine basis van bibliotheken en waren de uitkomsten nog niet eenvoudig te duiden.