Op weg naar 100% Bibliotheek op school: één rapport en vier conclusies

In het nieuwe bibliotheekconvenant staat dat Rijk, provincies, gemeenten, KB, POI's en bibliotheken allemaal streven naar 100% dekking van de Bibliotheek op school in het Primair én Voortgezet Onderwijs. PO en VO dus. Maar hoe groot is die opgave eigenlijk? 

Net voor de Kerst stuurde stichting Lezen in een nieuwsmail hierover een interessant onderzoeksrapport toe. Het rapport draagt de weinig spannende titel: 'Deelname aan de Bibliotheek op school naar achtergrondkenmerken'. Achter deze saaie titel gaat echter een rapport schuil dat bol staat van de staatjes en grafieken over hoe, waar en hoeveel er wordt samengewerkt met het onderwijs. En u weet: ik ben dol op staatjes en grafieken. Het rapport is opgesteld door DUO Onderwijsonderzoek & Advies, Raoul Hakkenberg van Gaasbeek en Marjolein Nadorp.

Met dat convenant en die ambitieuze doelstelling in het achterhoofd is het toch interessant om eens in dit onderzoek te duiken.

Het rapport kijkt naar zowel structurele en incidentele samenwerking. Met structurele samenwerking wordt dan de toepassing van de bouwstenen van de Bibliotheek op school bedoeld of een vergelijkbaar programma. Met incidentele samenwerking gaat het om samenwerking op losse activiteiten maar niet het toepassen van een heel concept. En, het is een feitelijk rapport: het geeft weer maar trekt geen conclusies. En u snapt al: ik ben niet te beroerd dat voor u te doen. Dat doe ik door een paar opvallende zaken eruit te pikken.

Primair onderwijs: Uitsplitsing per provincie

Het onderzoek maakt verschillende uitsplitsingen om te zien of er significante verschillen zijn. De eerste uitsplitsing is die op provincie.

Voor het basisonderwijs ziet dat er als volgt uit. 

In Nederland werkt 49% van alle scholen voor primair onderwijs met de Bibliotheek op school of een vergelijkbaar programma. Maar de onderlinge verschillen zijn best groot. Overigens constateerde ik dat ook al toen ik voor de Best Presterende Bibliotheek van Nederland hier de cijfers op een rijtje zette. Er zijn bibliotheken die met 100% van de scholen een Bibliotheek op school hebben en er zijn bibliotheken die nog op nagenoeg 0% staan. 

De drie noordelijke provincies Drenthe, Friesland en Groningen zijn koploper als het gaat om de Bibliotheek op school met percentages van 70%, 68% en 67%. Dat is echt ver, ver, ver boven het landelijk gemiddelde. En dat terwijl ze in het noorden ook niet meer subsidie krijgen dan gemiddeld. Integendeel. Wel zijn het provincies met veel kleine kernen en soms ook meer afstand tot voorzieningen. En natuurlijk heeft met hier op provinciaal niveau fors op ingezet. Hekkesluiters zijn Utrecht, Noord-Holland en in iets mindere mate Zuid-Holland met 21%, 28% en 42%. Zuid-Holland schurkt al wel tegen het landelijk gemiddelde aan maar het is toch opvallen dat de Bibliotheek op school in de randstad zo achter blijft. Het zou kunnen dat hier een omgekeerd effect optreedt: door een hogere bevolkingsdichtheid zijn er meer voorzieningen en is een bibliotheekvoorziening dichterbij. Negatief uitgelegd zou het kunnen zijn dat men niet start met Bibliotheek op school omdat het kan concurreren met een bibliotheekvestiging. In sommige grote steden kan dit zeker in het verleden het geval zijn geweest. 

Voortgezet onderwijs per provincie

Datzelfde staatje is er ook voor het voortgezet onderwijs.  

Op de eerste plaats valt hier op dat er veel minder 'blauw' is. De structurele samenwerking met het basisonderwijs is veel verder dan met het voortgezet onderwijs. De teller blijft hier steken op 16%. Daar is dus nog een hele weg te gaan!

De koplopers zijn hier Groningen (35%), Noord-Brabant (29%) en Friesland (26%). Noord-Brabant scoorde overigens ook al heel goed bij het primair onderwijs. De drie noordelijke en Noord-Brabant hebben over de hele linie deze ondersteuning goed voor elkaar. 

Hekkesluiters zijn hier Zeeland (3%), Utrecht (7%) en Noord- en Zuid-Holland (beiden 9%). Overigens is het woordje hekkesluiter met een gemiddelde van 16% niet terecht want voor de hele sector ligt hier nog een flinke opgave. 

Overige uitsplitsingen

Het rapport maakt nog een aantal uitsplitsingen. Een paar zal ik er zo nog uitlichten. Maar zo wordt onder andere geconstateerd dat er iets meer scholen zijn die mee doen aan de Bibliotheek op school als er een taal- of leescoördinator of een mediathecaris is. Het is verschil is met enkele procentpunten vanaf het gemiddelde zeker significant maar ook niet echt groot. Laat ik het zo zeggen: de aanwezigheid van een mediathecaris of taal- of leescoördinator is geen garantie dat de bibliotheek met open armen wordt ontvangen. Op twee andere punten is echt wat te melden en die zal ik hieronder laten zien.

Kleine basisscholen

Wel een heel significant verschil zien we bij de schoolgrootte in het primair onderwijs. 49% van alle scholen doet mee ana de Bibliotheek op school. Maar bij scholen met 500 leerlingen of meer - en dat zijn grote basisscholen - is het percentage maar 39%. Binnenkomen en samenwerken met een grote school is blijkbaar ingewikkelder dan met een kleine school. Want bij scholen met minder dan 100 leerlingen ligt met 56% de deelname weer ver boven gemiddeld.

Toch zijn de leespresaties op grote scholen niet beter dan op kleine scholen. Met andere woorden: elke school kan leesplezier gebruiken. Hoe komt dit dan? 

Ik denk dat er drie verklaringen zijn. Het eerste is dat het kan dat grote scholen beter in staat zijn om dit zelf te organiseren. Het tweede wat daarbij komt is dat grote scholen organisatorisch complexer zijn dan kleine scholen. Er zijn meer docenten, meer werkgroepen en besluitvorming kan daarmee wat complexer worden. Tot slot, en dat is het derde, vragen bibliotheken veel bibliotheken een bijdrage per leerling voor de Bibliotheek op school.  Voor kleine scholen met 100 leerlingen en bijvoorbeeld € 10,- per leerling als bijdrage gaat het om € 1.000,-. Tja, voor zo'n bedrag zoveel ondersteuning krijgen is natuurlijk aantrekkelijk. Daar kun je echt niets alternatiefs voor verzinnen. Zeker niet als je al een kleine school bent met heel weinig mensen. Voor grote scholen kan dat net allemaal anders liggen.  

Maar opmerkelijk is het. En wat doen we ermee?

Aandacht voor het VMBO

Een ander mooi staatje vind ik bovenstaande. Het laat zien bij het voortgezet onderwijs in welke mate er structurele samenwerking is met het VMBO. Mijn eigen ervaring vroeger als bibliothecaris was dat het makkelijker acteren was in de wat meer theoretisch ingestelde  HAVO's en VWO's dan de meer op praktijk gerichte VMBO. Dat terwijl de lees- en taalachterstanden groter zijn op het VMBO. En dat blijkt tegenwoordig dus niet meer zo te zijn. 

Het is overigens wel even opletten bij dit staatje. Bij alle vorige staatjes was blauw de structurele samenwerking en grijs geen samenwerking en hier is het precies andersom. Grijs is hier dus de goede kolom. Dit is een schoonheidsfoutje van de onderzoekers.

Wat je ziet is dat bij scholen met een VMBO de structurele samenwerking 18% en bij scholen zonder een VMBO maar 9%. Bibliotheken zetten dus flink in op de samenwerking met het VMBO en dat zal mede te danken zijn aan de gerichte subsidie die via Kunst van Lezen beschikbaar kwamen. Een mooie ontwikkeling dus. Maar eh, ook 18% is natuurlijk nog lang geen 100%.

Vier conclusies

Tot zover dat soms wat saaie maar feitelijk gezien toch zeer interessant rapport. Wat nu? We hebben dus een convenant waarin iedereen zegt dat we naar 100% willen groeien. Eind 2023 werd bekend dat er € 74 miljoen extra beschikbaar kwam voor onder andere de Bibliotheek op school en middels een subsidieregeling worden die bedragen tot 2026 nu ook uitgegeven. En het komende maanden moet in de Kamer ook nog het rapport besproken van KWINK waarin de duurzame verankering van de Bibliotheek op school aan de orde moet komen. Zeg maar de financiering ná 2026. Dat rapport geeft aan dat het dan zou moeten gaan om € 200 miljoen structureel.

Behalve vergroten van het bereik: naar 100% deelname is ook de diepte van de dienstverlening wel een punt. Gemiddeld is een leesconsulent maar twee uur per week per school beschikbaar. Ik heb eerder wel gepleit dat dat minimaal zou moeten stijgen naar acht uur per week om echt een deuk in het pakje boter van leesplezier te slaan. Denk hierbij nog even aan die grote scholen met meer dan 500 leerlingen. 

Welke conclusies kunnen we dan nu met dit rapport trekken?

Conclusie 1: Leren van het Noorden!

Op de eerste plaats: in het noorden van Nederland gebeurt iets bijzonders. Men is daar al tijden koploper terwijl daar zeker niet meer geld voor bibliotheekwerk beschikbaar is dan in de rest van Nederland? Wat is hun geheim? En gaan we daar allemaal van leren? Op bedevaart daar naar toe, zou ik zeggen.

Conclusie 2: Concept voor grotere basisscholen

Grotere basisscholen lopen nu nog achter in hun deelname. Significant. Daar moet iets op gevonden worden of op zijn minst nader onderzocht. Hoe kunnen wij ook voor grotere basisscholen een nog aantrekkelijker partner worden? In de logische doorontwikkeling van de Bibliotheek op school lijkt dit me een aandachtspunt. 

Conclusie 3: Voortgezet onderwijs!

Zo goed als het gaat in het basisonderwijs, zo pover is de voortzetting van de Bibliotheek op school op het voortgezet onderwijs nog maar. Tja, leesplezier moet natuurlijk niet ophouden na de basisschool. Dus extra blijven investeren in dat voortgezet onderwijs blijft ook nodig. En ja, ook daar zullen we nog wel de nodige doorontwikkeling voor nodig hebben. 

Conclusie 4: Brandstof nodig!

Meer basischolen, meer voortgezet onderwijsscholen en eigenlijk ook nog verdiepen van onze inzet op plekken waar we al zitten. Wie de doelstelling van het convenant serieus neemt moet dus overal tegelijk de groei kunnen inzetten. En om eerlijk te zijn: daar is geld voor nodig. De discussie in de Kamer over duurzame borging begint dan ook wel noodzaak te worden. Als er nu niet helderheid ontstaat, gaan bibliotheekdirecteuren aarzelen of er wel geïnvesteerd kan worden. Of men nu niet met veel optimisme uit de startblokken gaat maar dat over enige tijd het ravijn dreigt waar men dan in valt. Beste Minister, beste Kamer, neem dus een ferm besluit en pak door!

Achter de saaie titel van het rapport, ging dus toch nog best een wereld schuil. Het hele rapport kun je vinden onder deze link. 

Kritisch groeipad

Bibliotheken bevinden zich met de Bibliotheek op school  dus op een kritisch groeipad. We moeten aan alle kant groeien en verdiepen. Het is alle hens aan dek maar ook zorgen voor extra brandstof. En o ja, ik verwacht natuurlijk binnenkort een conferentie in Leeuwarden, Groningen of Assen over het Geheim van Noord-Nederland. 

Op naar 100%!

Julian

Het was voorjaar 1988. Ik was 17. In mijn vrije tijd maakte ik foto's. Zo kunstzinnig mogelijk als je op die leeftijd en op mijn plaats kon zijn. Ik wilde fotograaf worden en had me aangemeld bij de school voor fotografie en fotonica in Den Haag. Er was een strenge selectieprocedure. Je moest een portfolio aanleveren en een opdracht maken. Eén van de foto's die bij die opdracht hoorde zie je nog hieronder. Maar bij dat portfolio en de opdracht sneuvelden de meeste aanmeldingen.  Ik niet. Ik zat bij het selecte groepje dat werd uitgenodigd voor een vervolggesprek. En dus toog ik als provinciaaltje vanuit de Achterhoek naar het verre Den Haag. En daarna werd ik toch nog afgewezen.  

Het is Kerstvakantie 2024. Ik ben inmiddels 53. In mijn vrije tijd maak ik nog steeds foto's. Minder dan ik zou willen en ik weet dat mijn kwaliteit lijdt doordat ik er te weinig mee doe. Maar als ik het doe, word ik er gelukkig van. En als ik in de kerstvakantie een lijstje goede voornemens maak, staat 'meer foto's maken' en toch weer op het lijstje.

Er is één dag in die Kerstvakantie dat de buiten de zon gaat echt schijnen. Voor de rest zijn het maar grijze dagen. Ik ben die dag bezig met mijn boek en moet daar eigenlijk verder mee. Maar ik besluit alles uit mijn handen te laten vallen. De zon schijnt zo weinig dat ik die nu wel op mijn gezicht wil voelen. Ik trek mijn wandelschoenen aan en ga een flink stuk wandelen door bos en weiland in de buurt. En ja, ik maak ook een paar foto's.

Als ik na een lange wandeling weer aan het begin van mijn wijk ben, loopt er een jongen op me af. Julian heet hij. Hij zegt dat hij een wat rare vraag voor me heeft. Hij moet toelatingsexamen doen voor de school voor fotografie en heeft als opdracht om mensen aan te spreken en een portret te schieten. Of hij dat bij mij mag doen. Dat doet hij. Eén van zijn portretten zie je bovenaan. 

We praten nog een tijdje met elkaar door, ik vertel hoe ik ooit toelatingsexamen deed, we wisselen contactgegevens uit en ik wens hem succes.

Ik glimlach als ik wegloop. Wie of wat hierboven heeft bedacht: laat ik deze knul eens op Mark afsturen? 

Ik leef niet het leven van een held maar het vuur van jeugdig idealisme en verlangen kan ik nog altijd bij mezelf voelen. Als ik thuis ben pak ik het lijstje met goede voornemens en onder  'meer foto's maken' zet ik een dikke streep. En ik denk: Go Julian!

Wie overigens de hele set van zes foto's wil zien die bij deze opdracht zat, kan die hier in een filmpje bekijken. 

Drachten | Smallingerland, Katwijk en ZINiN Hellendoorn zijn de Best Presterende Bibliotheken van Nederland!

En daar is ie! Het kostte mij een paar weekenden en u hebt er vijf lijstjes lang op moeten wachten. We gingen van bezoekers naar leden naar uitleningen naar activiteiten en door naar samenwerking met scholen. Telkens een top-15. En nu combineren we alle uitslagen van alle lijsten tot een top-20 van Best Presterende Bibliotheken. En Drachten | Smallingerland, Katwijk en ZINiN Hellendoorn mogen zich de top-3 Best Presterende Bibliotheken van Nederland noemen. Gefeliciteerd!

Maar voordat ik naar de uitslagen ga, een korte toelichting hoe ik tot deze rangschikking kom. 

De Deckers-index van Best Presterende Bibliotheken 204

Hoe werkt die index? Eigenlijk heel simpel! Voor elk kengetal maak ik een lijst met alle 133 bibliotheekstichtingen in Nederland. De nummer één krijgt 133 punten, de nummer twee 132, en zo verder.  Alles optellen en voilà: de Deckers-index voor Best Presterende Bibliotheken. Scoor je precies gemiddeld? Dan kom je keurig uit op 332,5 punten (5 x 66,5).

Ik begon in 2018 met vier factoren mee. Sinds 2020 voeg ik, mede op verzoek van bibliotheken de samenwerking met scholen toe. Ook tellen we bij activiteiten nu de deelnemers in plaats van alleen het aantal activiteiten. Zo is de index verfijnder geworden en geeft hij een goed beeld van het veelzijdige bibliotheekwerk.

Maar genoeg gekletst... Op naar de winnaars! Want op deze lijst komen is echt al winnen.

Bibliotheek Drachten | Smallingerland voor de tweede keer achter elkaar Nederlands Kampioen Allround Bibliotheekwerk

De bibliotheek Drachten | Smallingerland flikt het weer: opnieuw staat ze op nummer één! Dit is uniek in de geschiedenis van de lijst, want zo’n toppositie twee keer achter elkaar is nog nooit eerder vertoond. Bovendien is Drachten | Smallingerland sinds de start van deze index altijd in de top 20 blijven schitteren. Een echte krachtpatser onder de bibliotheken dus!

De gemeente mag zichzelf gelukkig prijzen, want hier wordt al jarenlang goud gesmeed. Het is dan ook geen verrassing dat deze nummer één-positie meer dan verdiend is.

Drachten staat misschien bekend om de Philipsfabriek, het iconische verkeersconcept met nauwelijks verkeersborden, of het Van Doesburg-Rinsemahuis. Maar de bibliotheek hoort absoluut in dat rijtje thuis als een attractie om trots op te zijn.

Ook dit jaar scoorde de bibliotheek uitzonderlijk op bijna alle kengetallen. Alleen bij activiteiten kwam ze in een top-15 terecht, maar met een toppositie voor het tweede jaar op rij zet Drachten | Smallingerland een prestatie neer die zijn weerga niet kent. Een bibliotheek van wereldklasse!

Mijn oprechte felicitaties voor Rien Vrijenhoek en zijn team!

Op dinsdagavond 18 december reikte ik daar de prijs dus opnieuw uit. En dan te weten dat men naar aanleiding van de vorige winst al speciaal een tweedaags Beste-Bieb-Festival hield. Ik ben dus benieuwd wat er dit jaar gaat volgen. En aan trots geen gebrek bij deze organisatie. Alle medewerkers kregen van hun werkgever een trui met op de achterzijde de opdruk 'De beste bibliotheek staat alweer in Drachten'. En daarna wilde men graag trots met die trui op de foto. Ik zal niet uit de school klappen maar het was daarna nog lang onrustig in Drachten...

Katwijk op de tweede plaats

Ja, Drachten|Smallingerland doet het opnieuw... maar Katwijk ook. Opnieuw tweede! En toch is deze tweede plaats beter dan die van vorig jaar. De afstand tot de nummer één is namelijk miniem geworden. Nog slechts twee punten verschil. Dat is niks! Vorig jaar was het verschil nog twintig punten. Met andere woorden: Katwijk kan volgend jaar zo maar nummer één zijn. Jan Klerk en zijn team zetten een hele mooie prestatie neer.

Ondertussen is in Katwijk een fusie ingezet met de muziekschool en de volksuniversiteit. Vanaf volgend jaar heten ze Planck en daar volgt ook een verbouwing en verhuizing bij. In Katwijk bouwt men dus door aan succes. Ik kan me vergissen maar de nummer één van deze lijst moet echt zijn best doen om Katwijk voor te blijven. 

Katwijk staat bekend om vissers, kerken en topvoetbal bij de amateurs. Maar het echte goud is misschien toch wel de bibliotheek. Beste burgers en politiek in Katwijk, ik daag jullie uit om te zorgen dat de Best Presterende Bibliotheek de komende jaren in Katwijk staat. Het zit er absoluut in!

ZINiN Hellendoorn terug in de top-3

ZINiN was in 2020 de Best Presterende Bibliotheek van Nederland. In 2023 - door twee coronajaren was er geen index - stonden ze vierde en nu klimt deze MultiFunctionele Organisatie weer naar de derde plaats. Maar nummers één, twee en drie staan maar vijf punten uit elkaar. ZINiN doet dus in niks onder voor Drachten en Katwijk. En eerlijk gezegd ligt er nog wel wat ruimte om verder te groeien want zowel in ledenpercentage als in activiteiten moet best nog wel tot een betere score gekomen kunnen worden. En laten ze daar nou net de leeftijd om gratis lid te zijn hebben verhoogd tot 27 jaar (en ook nog boetevrij)... Dus ZINiN komt eraan!

Dat men in de gemeente Hellendoorn stevig doorgroeit weet ik natuurlijk uit eigen ervaring. Chris Funk en Karin Barth en hun team nodigden me een tijdje geleden al uit om 100% Bibliotheek op school met ze mee te komen vieren. In dat lijstje staan ze volgend jaar dus ook op nummer één.

Eervolle vermeldingen

Laten we een moment nemen voor een paar bijzondere prestaties! Zoomerij (voorheen Veluwezoom, gemeente Rheden, Renkum en Rozendaal) stijgt prachtig door naar plek vier, en Deventer klimt knap naar de vijfde plek na wat heen-en-weer schommelen in de top-20 de afgelopen jaren. En dan natuurlijk Assen, de hoogste nieuwe binnenkomer op nummer zes. Wat een geweldige binnenkomst – houd die plek vast!

Ook hulde aan de blijvers: Hengelo, Westland, Rozet, en Eemland weten zich opnieuw te handhaven. Jaar in, jaar uit leveren zij topkwaliteit. Tussen hen in heeft een nieuwkomer zich naar binnen gewurmd: OverO uit Zwolle en Kampen. Bij veel fusieorganisaties zie je een daling, maar hier is het tegendeel waar: Kampen scoorde sterk op punten waar Zwolle wat minder deed, en vice versa. Samen vormen ze nu een krachtige combinatie die terecht een plek in de top-20 heeft veroverd.

En natuurlijk een applaus voor de andere nieuwkomers: Ede, Gouda, Almere, Zoetermeer, en Noord-Veluwe. Wat een topprestatie!

Bibliotheekwerk in Oost-Nederland

Er valt zoveel meer over te vertellen, maar dat bewaar ik voor een andere keer. Laten we nu feestelijk naar de kerstdagen toeleven. Als geboren Tukker én bestuurssecretaris van Rijnbrink – de organisatie voor bibliotheekwerk in Gelderland en Overijssel – kan ik het toch niet laten even te tellen: tien van de twintig bibliotheken in deze lijst komen uit Oost-Nederland. De helft! Daar ben ik trots op, en daar zetten wij ons elke dag met hart en ziel voor in.

Dankjewel

Al die lijstjes maken is altijd een hele klus, maar ook ontzettend leuk en dankbaar om te doen. Het is alleen mogelijk dankzij jullie. Jullie als bibliotheken leveren elk jaar trouw de gegevens aan bij de Koninklijke Bibliotheek. Een extra dankwoord gaat naar Mirjam Klaren van de KB voor haar waardevolle steun en meedenken.

Elke bibliotheek is de beste bibliotheek voor zijn eigen gemeente

Maar genoeg gepraat! Wat een jaar hebben we achter de rug. Of je nu in de top-20 stond of niet: met z’n allen – de 133 bibliotheekstichtingen, bijna 8.000 medewerkers en ruim 26.000 vrijwilligers – hebben we gewerkt aan één doel: elke inwoner van elk dorp en elke stad in elke provincie creatiever, slimmer en vaardiger maken. Daar mag iedereen trots op zijn.

Geef jezelf en elkaar een schouderklopje. Het was een prachtig jaar voor de bibliotheken, beste mensen!

Dank voor het volgen, dank voor het lezen, en alvast hele fijne feestdagen. Tot volgend jaar!

Toelichting op het onderzoek

De index van de Best Presterende Bibliotheek is een initiatief van Mark Deckers. In het dagelijks leven is hij bestuurssecretaris bij Rijnbrink en voert vanuit die functie menig onderzoek uit. Elke week schrijft hij op zijn persoonlijke weblog over ontwikkelingen in het bibliotheekwerk. Dit artikel bouwt voort op vijf vorige artikelen die gingen over deelgebieden van het bibliotheekwerk:

Deel 1: De top-15 meeste bezoekers 

Deel 2: De top-15 meeste leden

Deel 3: De top-15 meeste uitleningen 

Deel 4:  De top-15 meeste activiteiten

Deel 5:  De top-15 meeste samenwerking met scholen 

En hier vindt u de vorige lijst van Best Presterende Bibliotheken

De openbare bronnen waar ik me op baseer vindt u hier

In Assen, Rivierenland, West Brabant, Schiedam en Dinkelland werken alle basisscholen met de Bibliotheek op school

Zo, we komen bij de laatste top-15 van dit seizoen. En die is, terecht, voor de Bibliotheek op school. Want de Bibliotheek op school  is voor veel bibliotheken één van de belangrijke speerpunten. In het landelijk bibliotheekconvenant is opgenomen dat overheden én bibliotheken streven naar 100% dekking van de Bibliotheek op school in de komende vier jaar. Het cijfer wat we hierboven laten zien is dus zeker relevant. 

En in het overzicht zien we dus dat er een paar bibliotheken klaar zijn met deze opdracht! Hoewel je aan leesplezier natuurlijk nooit genoeg tijd kunt besteden. Vorig jaar voegde ik dit kenmerk voor het eerst toe aan de top-15's en aan de eindberekening. In de vorige editie stonden er vier bibliotheken op één met 100%. Ook dit jaar staan er vijf op 100%. Het bijzondere is dat geen enkele van de bibliotheken die vorig jaar op 100% stond, dit jaar nog op 100% staat. 

En voor de goede orde: dit lijstje kijkt wel een beetje in de achteruitkijkspiegel omdat de meest recente cijfers het schooljaar 2022-2023 beslaan. Recenter is er, helaas, nog niet.

Assen, Dinkelland, Rivierenland, West Brabant en Schiedam aan kop

Het zijn de bibliotheken in Assen, Dinkelland, Rivierenland, West Brant en Schiedam die al op alle basisscholen de Bibliotheek op school (of een vergelijkbaar programma) voeren.  Het zijn bibliotheken die we wel kennen als koplopers op dit gebied. Dat geldt overigens voor alle bibliotheken in dit lijstje. Want als we iets afzakken dan zien we de bibliotheken Eindhoven en Venlo op nummers zes en zeven. Vorig jaar stonden Eindhoven en Venlo nog op 100% maar in het daaropvolgende schooljaar is blijkbaar één school afgehaakt of er is een school bijgekomen waar men nog geen Bibliotheek op school kon aanbieden. Zo kan het dus gaan. 

Bibliotheek Hengelo stijgt mooi door van plaats 9 naar 8. Daar neemt op dit moment Astrid van Dam afscheid van het bibliotheekwerk. Zij was één van de grondleggers van de Bibliotheek op school en mag met deze eigen prestatie maar ook met deze hele lijst trots de bibliotheekdeur achter zich dicht trekken. 

Ook BiblioPlus en de Nobelaer stijgen rustig door waarna een rijtje met vijf nieuwkomers volgt: Boekenberg, ZINiN, Maas en Peel, Helmond-Peel en Biblionet Drenthe. 

Naar 100% Bibliotheek op school 

Dit lijstje gaat natuurlijk snel groeien. Want met de extra rijksgelden uit het masterplan Basisvaardigheden (€ 74 miljoen in drie jaar) komt een verdere uitrol natuurlijk snel dichterbij. De eerste tranche van extra investeringen die in het afgelopen jaar plaats vond, zien we in dit overzicht nog niet terug. Dit overzicht is van net voor dat moment. 

En ook de financiering na die drie jaar zal in het komende half jaar nog een onderwerp zijn voor de Tweede Kamer. Met andere woorden: het kan niet anders of het percentage zal de komende jaren snel stijgen. Dat zien we overigens nog niet in het landelijk gemiddelde. Dat daalde van 50,3% naar 49,2%. Ik vermoed overigens dat die daling eerder komt door een meer nauwkeurige telling dan dat het aantal werkelijk gedaald is. Maar nogmaals, dat is een vermoeden. We gaan gewoon wachten op de telling van het volgende schooljaar. 

En naar 100% lidmaatschap

Overigens, een beetje in lijn met het streven naar 100% Bibliotheek op school is ook het streven om elk kind zo vroeg mogelijk lid te maken van de bibliotheek. Bij het debat in de Tweede Kamer op 13 en 26 november over laaggeletterdheid  is geopperd om alle kinderen automatisch bij geboorte lid te laten worden van de bibliotheek. 

Rooderkerk van D66 en Kisteman van de VVD dienden hiervoor bovenstaande motie in. De motie werd met 131 van de 150 stemmen aangenomen. Het waren PVV, BBB en Forum voor Democratie die tegen stemden. Dat betekent dus dat ook het ministerie zich hierover gaat buigen hoe dit kan. 

Wat moet ik over een paar jaar meten?

Terug naar de top-15. Want dit is natuurlijk een aardig lijstje maar het is een (groot) gedeelte van de werkelijkheid. Want naast de basisscholen plegen we ook een steeds grotere inzet op het voorschoolse gebied met Boekstart. En we zitten ook steeds vaker op het voortgezet onderwijs. De cijfers daarover zijn wel veel diffuser dan over het basisonderwijs. En niet elke gemeente en niet elke bibliotheek - ja echt - heeft voortgezet onderwijs. Deze top-15 is aardig maar hoe moet ik over enige tijd dat hele tijd dat hele palet gaan mee laten wegen in de eind-index? Want nu is dit één van de vijf factoren. Daarmee heeft het het goede gewicht in de index maar ik zie nog niet zo snel hoe ik dat anders kan doen. Als u daar suggesties voor hebt, hou ik me als lijstjesman aanbevolen.

Maar goed. Genoeg gefilosofeerd. Geniet van deze laatste top-15. Mooi resultaat voor Assen, Rivierenland, West Brabant en Schiedam. Maar eigenlijk natuurlijk voor alle bibliotheken in deze top-15 want ze hebben kans gezien om bijna alle scholen én leerlingen te voorzien van leesplezier. 

Op naar de eindlijst

En hier eindigen de top-15-lijstjes. Het volgende lijstje is de optelling van alle lijstjes. Alle punten uit de ranking worden opgeteld en dan ontstaat er een top-20 van de Best Presterende Bibliotheken van Nederland. 

Ik verwacht de eindlijst op donderdag 19 december bekend te maken. Een paar bibliotheekdirecteuren hebben al contact gezocht of ze ergens rekening mee moeten houden.... Maar ik zeg nog niks! Nog een paar dagen geduld en dan weten we  wie zich dit jaar de Best Presterende Bibliotheek van Nederland mag noemen! 

In Zeist, Soest, Arnhem en Groningen gaan de meeste inwoners naar activiteiten van de bibliotheek

En hier is lijstje nummer vier! We zijn over de helft. Na dit lijstje volgt nog een overzicht over de Bibliotheek op school en dan gaan we naar de eindlijst. En dit keer staan we stil bij de bezoekers aan activiteiten. 

Flinke landelijke groei

Ook het bezoek aan activiteiten meten we weer met een kengetal. We  doen dat aan de hand van het aantal bezochte activiteiten per 100 inwoners. Het landelijk gemiddelde ligt op 28,4. Dat betekent dus dat per 100 inwoners er 28,4 activiteiten zijn bezocht. Je kunt het ook omkeren: van de 100 inwoners zijn er 28,4 die een activiteit hebben bezocht (als iedereen één activiteit bezoekt).  

Het gemiddelde is overigens flink gestegen. Een jaar geleden lag dat nog 19,1 per 100 inwoners. Dit is het cijfer dat het sterkste stijgt van alle kengetallen. Dat heeft twee redenen. Op de eerste plaats organiseren we steeds meer activiteiten en komen er ook steeds meer bezoekers op af. Maar dat is niet het enige. Het heeft namelijk ook te maken met een steeds betere registratie. Waar bibliotheken al decennia gewend waren om leden of uitleningen te registreren, liep de registratie van activiteiten en bezoekers van activiteiten nog steeds achter. Nu we ontdekken dat die activiteiten steeds belangrijker worden, wordt ook de registratie steeds beter. En dat levert dus een dubbele groei op. 

Maar, hup, op naar de lijst zelf.

Zeist, Soest, Arnhem en Groningen vormen de top-3

In de top-3 zien we drie organisaties die met elkaar aan het stuivertje wisselen zijn. Dit jaar eindigt KunstenHuis Idea (Zeist, Soest, Bunnik en De Bilt) op nummer één, gevolgd door Rozet in Arnhem en het Forum in Groningen. Nou ja, gevolgd... er zit nog al een afstand tussen Idea en Rozet en Forum. Idea heeft zelfs tien keer meer bezoekers aan activiteiten dan het landelijk gemiddelde. De top-3 bestaat uit MultiFunctionele Culturele Organisaties (MFCO's) waarbij meerdere functies gecombineerd worden. Dat leidt tot aanmerkelijk hogere aantallen deelnemers.  Ik zie in de onderliggende gegevens dat Idea en Rozet dat niet uitsplitsten. Forum doet dat wel. Had Forum dat niet gedaan, dan was Forum nummer twee geweest. Over dat uitsplitsten heb ik het bij de bezoekers al gehad. Dat lijkt op papier makkelijker dan het in de praktijk is. Neem bijvoorbeeld cursussen van een voormalige Volksuniversteit. Stel dat je als bibliotheek die volksuniversiteit 'overneemt', zijn die activiteiten dan wel of niet een bibliotheekactiviteit? Dat soort zaken dus.

Los van die uitsplitsing presterend deze organisaties natuurlijk gigantisch en kunnen velen daar natuurlijk alleen maar jaloers naar kijken. 

Verder opvallend

Wat valt verder op? Ach, daar is nog een keer bibliotheek Nuth, de bibliotheek die na dit jaar opgaat in de bibliotheek Beekdaelen-Landgraaf. Ook hier tikken ze nog een keer de top-15 aan en dat deden ze ook al in het vorige lijstje. In de gaten houden dus die Limburgers. Overigens dat geldt ook voor Gouda, Deventer, Bibliotheek aan den IJssel en Katwijk die we ook al in andere lijstjes zagen. 

Ook hier weer een bundeltje nieuwkomers waarbij naast Nuth als hoogste binnenkomer ook Zuid-Hollandse Delta wel genoemd mag worden. Dat is een bibliotheek die we nog niet zo vaak in een top-15 tegen kwamen. Mooi nieuws dus. Maar een plek vast houden in deze lijst is wel nummer twee zoals we zien. 

De hekkensluiter in deze lijst is Drachten | Smallingerland, vorig naar nog de best presterende bibliotheek van Nederland. Zij zakken twee plekjes van dertien  naar vijftien. Maar goed, wel voor het vierde jaar op rij in deze lijst. Wel aardig om te volgen want zij verbeterden elk jaar hun resultaten maar zakten in de afgelopen jaren van plek twee naar plek 7 naar plek 13 en nu naar plek 15. De rest groeit dus harder dan deze Friese krachtpatser.

Op naar de laatste top-15...

Het volgende lijstje wordt de Bibliotheek op school. Hoe gaat het daar mee en hoeveel bibliotheken hebben dit of een vergelijkbaar concept al uitgerold bij alle scholen? Dat zien we in het volgende lijstje over enkele dagen. En daarna: dan volgt de eindlijst waarin we alles combineren tot de Best Presterende Bibliotheek van Nederland!

Tot het volgende lijstje!

In Staphorst, Tubbergen en Noord-Fryslân lenen bibliotheekleden het meest!

En daar ben ik weer! Nu met lijstje nummer drie. Na de bezoekers en de leden volgt  nu het aantal uitleningen. Misschien wel het mees bibliothecaire cijfer dat we hebben. En ook dat meten we weer met een kengetal, namelijk het aantal uitleningen per lid. Waarom niet per inwoner? Nou, omdat we in het vorige lijstje als het percentage leden hebben gemeten. En daarmee is het aantal uitleningen per lid het meest zuivere kengetal. Maar daarover zo nog meer. 

Staphorst op één, Tubbergen op twee waar kleine gemeenten groot in zijn

Hoewel Staphorst vorig jaar op twee stond, stond het in de jaren daarvoor altijd strak op één. In Staphorst wonen mensen die graag en veel lezen. Staphorst moest vorig jaar de nummer-1-positie tijdelijk afstaan aan Kampen. Maar Kampen fuseerde met Zwolle tot OverO. En in de vorige twee lijstjes leidde dat juist tot een hogere positie...  maar in dit lijstje juist niet. En dus is Staphorst weer heer en meester in dit lijstje. En met bijna 35 uitleningen per lid, zit men in Staphorst ruim twee keer boven het landelijk gemiddelde. Lekker blijven lezen daar! Niks mis mee.

Tubbergen, aan de andere kant van het mooie Overijssel, staat op twee. Ook zij zijn iets gegroeid in het aantal uitleningen per lid. En in tegenstelling tot Staphorst, met een protestants-christelijke signatuur, zitten we met Tubbergen toch min of meer in een katholiek gebied waar tot een aantal verkiezingen geleden het CDA nog meer dan 50% van de stemmen haalde.

Veel nieuwkomers

Daarna volgen met Noord-Fryslân, Twenterand en Bibliotheek aan den IJssel een rijtje nieuwkomers in deze top-15. Ik ben zelf wel wat verbaasd over het hoge aantal nieuwkomers en heb er niet helemaal een verklaring voor, ook niet als ik iets dieper in de cijfers duik. Ook daar kom ik zo op terug.

Na het Overijsselse Zwartewaterland, die keurig op nummer zes blijft, en nieuwkomer Cultura, komen we nog een nieuwkomer binnen die we hier waarschijnlijk maar één keer zullen zien. En dat is de bibliotheek Nuth. Die stichting houdt namelijk binnenkort op te bestaan en wordt samen met de bibliotheek Landgraaf, de bibliotheek Beekdaelen-Landgraaf. Toch leuk dat ze hier het lijstje nog even aantikken.

Op nummer 9 weer een oude bekende: Rijssen-Holten, die voor een deel dezelfde achtergrond kent als Staphorst. En daarna weer drie nieuwkomers: Groene Venen, Venlo en Krimpenerwaard. Mooi gedaan.

We sluiten af met drie bibliotheken die ook vorig jaar in deze lijst stonden maar die nu in een driehoeksverhouding stuivertje wisselen: Zuidoost Fryslân, Katwijk en Wierden. 

Een lijstje van protestanten en katholieken

Hoewel de verzuiling in dit land op veel plekken is verdwenen, zien we het in dit lijstje nog steeds terug. Het is een lijstje met veel bibliotheken met een werkgebied met een lichter of zwaarder protestants-christelijke signatuur of juist van oorsprong katholiek gebied. Delen van Friesland, Staphorst, Ede, Rijssen-Holten zo door naar de onderkant van Utrecht en plaatsen in Zuid-Holland zijn de te kenschetsen als de 'bible-belt'. Daar wordt van oorsprong meer gelezen en dat zien we nog steeds terug. 

Toch zijn er ook gebieden die als redelijk katholiek zijn te benoemen: Tubbergen, Nuth, Venlo, allemaal plekken waar het carnaval nog een prominente plek heeft. Hoewel dat wellicht allang niet meer zijn oorsprong vindt in het katholieke. Dus of dat katholieke er echt mee te maken heeft, weet ik ook niet helemaal zeker. Grappig is het wel. 

Iets minder leden maar wel leden die veel lezen

Wel zie je iets anders. Bibliotheken die hoog in dit lijstje staan, scoren bijna allemaal wat lager op het percentage leden. In deze lijst hebben alleen Staphorst, Cultura, Rijssen-Holten en Katwijk  een ledenpercentage dat hoger dan gemiddeld is. Wie wat minder leden heeft, heeft dus vaak leden die veel lezen. Wie straks in de eindlijst goed wil scoren moet eigenlijk op beide punten goed scoren. En dat is niet zo heel veel bibliotheken gegeven. 

En dat brengt ons ook wellicht bij de verschuivingen en nieuwkomers. Het zou kunnen dat de nieuwkomers te verklaren zijn door bibliotheken die juist uit de lijst verdwijnen. Er zijn bibliotheken die nu snel groeien met leden door verhoging van het gratis lidmaatschap waardoor ze uit dit lijstje verdwijnen. Want meer leden die relatief weinig lenen laat je stijgen in het ene lijstje met leden maar dalen in dit lijstje van leners.

Tot slot meld ik nog even - anders krijg ik die vraag toch - dat ik in dit lijstje nog niet de Bibliotheek op school meeneem. Daar komt nog een apart lijstje over en daar pak ik dat dan ook in mee.  

Op naar lijstje 4: bezoekers aan activiteiten

En dit was lijstje drie. U bent weer bij. Het volgende lijstje wordt die van bezoekers aan activiteiten. We verlaten dus het klassieke bibliotheekwerk en gaan naar de lezingen, workshops en festivals!

Tot over een paar dagen!

In Zwolle, Kampen, Almere en Arnhem zijn de meeste inwoners lid van de bibliotheek

Vandaag vindt de ledenvergadering plaats van de Vereniging van Openbare Bibliotheken. Dat is een soort toogdag voor bibliotheekdirecteuren. Een  feestdag! Dus geen betere dag om aan het begin van die dag het tweede lijstje te presenteren: welke bibliotheek heeft de meeste leden? En ook dat meten we natuurlijk niet met het absolute getal maar we meten dat af tegen het aantal inwoners van de gemeente of het werkgebied. Dat heet in vaktermen het ledenpercentage. Met andere woorden: hoeveel procent van de bevolking is lid van de bibliotheek? 

Zwolle (en nu ook Kampen): De bohemian rhapsody van dit lijstje... 

Zoals de top-2000 elk jaar spannend is maar Bohemian Rhaspody toch elke keer weer bovenaan staat, zo gaat dat ook bij dit lijstje. Ook wij hebben in onze sector onze eigen Bohemian Rhapsody. Zwolle stond de afgelopen drie keer al strak bovenaan. Maar, Zwolle fuseerde met Kampen tot OverO. En petje af: ze staan ook na die fusie bovenaan. Dat is echt een diepe buiging waard. Nu kennen zowel Zwolle als Kampen een leesgrage bevolking en ze kennen goede banden met het onderwijs, tot aan het regionale MBO-onderwijs toe. 35,6% van de bevolking in Kampen én Zwolle is lid van de bibliotheek.  Chapeau voor weer zo'n eerste plaats en het consequente beleid! 

Almere, Rozet en Hoogeveen in de achtervolging

Maar... ik moet Zwolle en Kampen waarschuwen. Vorig jaar was het verschil met de nummer twee nog 4 procentpunten en dat is geslonken tot 1,1 procentpunt. Het zijn Almere en Rozet die Zwolle en Kampen op de hielen zitten. En als ik zie met welk tempo zij groeien zouden zij volgend jaar Zwolle en Kampen voorbij kunnen gaan. Van Almere heb ik volgens mij voorbij zien komen dat ze actiever zijn geworden met voortgezet onderwijsscholen. Het zou kunnen dat daar de winst zit. En bij Rozet is de leeftijd voor gratis lidmaatschap verhoogd. En dat is natuurlijk ook een verklaring voor meer bibliotheken in deze lijst. De Zeeuwse Bibliotheek die vorig jaar nog op de tweede plek prijkte, haalt dit jaar hetzelfde resultaat als vorig jaar maar wordt ondertussen door Almere, Arnhem én Hoogeveen ingehaald. In Hoogeveen ben je tot je 30e gratis lid... En met dit beleid dus zo maar de hoogste binnenkomer. Pluim voor de nieuwe directeur Roy de Witte aldaar.

Stilstand is in dit lijstje dus echt even achteruitgang. Totdat de Zeeuwse Bibliotheek natuurlijk ook die leeftijd gaat verhogen en natuurlijk weer langszij komt en anderen weer het nakijken geeft. Roem is altijd iets tijdelijks. 

Ook FlevoMeer (heel Flevoland zonder Almere) komt hoog binnen samen met Oldenzaal. Barneveld zit daar nog tussen en klimt ook een paar plekken.

Boekenberg, de grondlegger van het gratis lidmaatschap boven 18 jaar

En dan komen we op positie negen de Boekenberg tegen. Zij zijn de grondlegger van een gratis lidmaatschap boven 18 jaar. Al een jaar of vijf zijn zij nu met dit beleid bezig. Vorig jaar kwamen hier eindelijk de top-15 mee binnen. Ze moesten namelijk van ver komen. En ze stijgen verder van nummer dertien naar nummer negen. Langzaam beginnen zij nu de stijgende cijfers van anderen te voelen die hen zijn gevolgd. We gaan zien waar ze volgend jaar staan. Maar het is leuk het effect van beleid zo terug te zien. Ook Zuid-Hollandse Delta, de broer van de Boekenberg zullen we maar zeggen, volgt nu ook. En verder zien we ook hier Utrecht binnenkomen in de top-15 als enige van de vier grote steden. Knappe prestatie voor zo'n grote stad.

Op nummer 14 twee bibliotheken ex aequo, Gouda en Zuid-Kennemerland. Daardoor geen nummer 15. Het is de Bibliotheek Enschede die daardoor net niet de top-15 haalt en op nummer 16 achterblijft. Het zou zo maar kunnen dat ze er volgend jaar wel in staan. 

Stijgend gemiddelde

En niet onbelangrijk: de sector als geheel stijgt. We gingen van 19,7% naar 20,3%. Het jaar daarvoor waren we nog onder die 20% gezakt. We zijn dus op de weg omhoog en dat cijfer gaat echt nog een heel eind omhoog, geloof me. 

Nou, mooier kan ik het niet maken. Schouderklopjes aan alle kanten en een hele grote schouderklop voor de sector als geheel. Het lijkt me dat de ledenvergadering van de Vereniging van Openbare Bibliotheken met een borrel afgesloten kan worden.

Volgende keer het aantal uitleningen per bibliotheeklid, misschien wel het oudste kengetal dat we kennen. 

Stay tuned!