Georges en Mark gaan gluren bij de zuiderburen.... deel 2: Over de mannen die geloofden in wereldvrede door goede informatie

Georges Elissen (SPN) en Mark Deckers (Rijnbrink) trekken van 23 tot 26 maart door Vlaanderen. Ze gaan op zoek naar bibliotheekzaken waar Nederland nog wat van kan leren. En ze gaan proberen elke dag verslag te doen van hun belevenissen.  Volg hier Georges en Mark die gluren bij de zuiderburen!

De aflevering van vandaag: een zondags bezoek aan het volstrekt verlaten museum Mundaneum....

Een man heet ons in het museum in fris Frans welkom. Maar verder is het stil. En leeg. Wij zijn die middag de enige twee gasten die interesse tonen voor het Mundaneum dat aandacht besteed aan het gedachtengoed van Paul Otlet en Henri La Fontaine. 

In het lege museum zijn de resten van het megalomane project van Paul Otlet te vinden genaamd de Universele bibliografie. Mark schreef er eerder al eens over.  Die Universele Biografie was een poging om alle kennis van de hele wereld op cataloguskaartjes te zetten. We zien rijen en rijen van fichekasten waarmee Otlet en zijn compagnon La Fontaine alle informatie, kranten en wetenschap van de wereld probeerden te vangen. Het project komt natuurlijk nooit tot een voleinding.  De associaties met Het Bureau van Voskuil en met Lijmen/Het Been van Elsschot zijn nooit ver weg. 

Internet avant la lettre

Naast dit idee om via een universeel systeem informatie, literatuur, boeken en wetenschappelijke studies te ontsluiten bevat het Mundaneum ook de schetsen en uitwerkingen van hoe Otlet dit centraal wilde bewaren en naar de mensen wilde brengen. Vanuit een centrale plek zou de informatie via telefoon, radio, LP, film of televisie naar burgers moeten gaan. Inderdaad: internet avant la lettre inclusief analoge serverruimte en zoekmogelijkheden. De schetsen bekijkend viel me op dat dit zo ongeveer de manier zou zijn hoe een a-technisch iemand als ik vaak internet uitlegt aan mijn kinderen of mijn schoonouders.

Werelstad en wereldvrede

Een ander fascinerend project waar Otlet met architect De Corbussier aan werkte was ‘De Wereldstad’. Een stad gericht op wetenschap en kunst. ‘Stenen leggen rond ideeën’ was de slogan daaromheen. Ook dit project komt uiteindelijk niet verder dan de tekentafel. 

Otlet en La Fontaine streven telkens naar een hoger doel: vrede en democratie door burgers toegang te verschaffen tot alle informatie en dat op een universele manier. In de wetenschap dat goed geïnformeerde burgers geen reden hebben tot opstand of oorlog. Otlet en La Fontaine stonden ook aan de wieg van de oprichting van het Internationaal Bureau voor de Vrede. La Fontaine zal daar in 1913 - een jaar voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog - nog de Nobelprijs voor de Vrede voor krijgen. Het internationaal bureau zal de aanzet zijn tot de oprichting van de Volkerenbond na de Eerste Wereldoorlog en daarmee weer de aanzet tot de Verenigde Naties na de Tweede Wereldoorlog.  Een vrije stroom aan informatie waar iedereen mee aan de slag kan. Kom er nog eens om in deze tijd van fake-nieuws en nieuwe censuur op bibliotheken. 

Geen Nederlandstalig boek

Er is geen Nederlandstalige biografie over Paul Otlet. Toch ironisch voor iemand die zelf alleen maar bezig was met informatie. En er blijft nog genoeg over aan vragen. Hoe zou dit hele systeem van Otlet aan bibliotheken en musea gekoppeld moeten worden? Dacht hij na over waar dit zou eindigen of zou het een onvoltooid werk blijven? Hoe kwamen Otlet en de mensen die de fiches volschreven eigenlijk aan al hun informatie over nieuw verschenen publicaties? Was er een selectiecriterium?

Het is terecht dat Otlet en La Fontaine een eigen museum hebben met het het Mundaneum. Maar stil is het er wel. Wie kent ze nog? Hoe kunnen we ze zo vergeten zijn? Met denkbeelden die de tijd ver vooruit waren en met ambities die nog steeds actueel zijn.

We lopen van het uitgestorven Mundaneum van Otlet en La Fontaine naar het plein van Bergen. Het zit er vol met vooral motorrijders.  Ja, hier zijn de mensen wel..... Velen zelfs. En wat zegt ons dat? 

Georges en Mark gaan gluren bij de zuiderburen.... deel 1: voorpret

Georges Elissen (SPN) en Mark Deckers (Rijnbrink) trekken van 23 tot 26 maart door Vlaanderen. Ze gaan op zoek naar bibliotheekzaken waar Nederland nog wat van kan leren. En ze gaan proberen elke dag verslag te doen van hun belevenissen.  Volg hier Georges en Mark die gluren bij de zuiderburen!

De aflevering van vandaag: de voorpret

Nee, we zijn nog niet weg... dit is nog maar de voorpret. De 'we' uit de vorige zin zijn Georges Elissen en ondergetekende. We werken al wat jaren met elkaar samen en komen elkaar ook overal tegen. En vanaf zondag 23 maart zitten we samen een paar dagen in Vlaanderen en gaan we gluren bij onze zuiderburen. 

Vandaag leg ik uit welke pret er aan vooraf ging.

Elk jaar word me gevraagd: moet jij niet een scholing volgen? En dit jaar zei ik: kan ik niet een paar dagen naar Vlaanderen om daar te leren van hoe het daar gaat? Het antwoord van die fijne werkgever van me was: 'goed plan, maar deel je kennis wel'. Ik tikte Georges aan en vroeg of hij meeging. Daar hoefde Georges niet lang over na te denken.  

Onze route ziet er vanaf komende zondag als volgt uit.

De aanleiding om te kiezen voor onze zuiderburen ontstond eigenlijk vorig jaar en kende verschillende aanleidingen. 

De afschaffing van het bibliotheekdecreet

In mei 2024 schreef ik over het Vlaamse rapport 'Steeds meer met steeds minder'.  In Vlaanderen is het bibliotheekdecreet - zeg maar de bibliotheekwet - in 2015 afgeschaft. En daarmee ook geoormerkte financiering voor bibliotheken. De Vlamingen kijken daarom met enige jaloezie naar Nederland waar de zorgplicht wordt ingevoerd. Overigens zonder geoormerkte financiering. We over deze materie in gepsrek met Jessica Jacobs van de VVBAD, de Vlaamse Vereninging voor Bibliotheek, Archief en Documentatie en met Willem Bongers-Dek, directeur bij het Vlaams-Nederlands Huis De Buren en voorzitter van het Boekenoverleg. 

Eéngemaakt bibliotheeksysteem

Een ontwikkeling waar de Vlamingen ons mijlenver voor zijn is die van een gezamenlijk bibliotheeksysteem. Dat bibliotheeksysteem wordt in de lucht gehouden door Cultuurconnect en we zullen ons bij laten praten over hoe het in Vlaanderen gaat en welke toekomstperspectieven zij ook zien. En natuurlijk zijn we ook breder benieuwd waar Cultuurconnect mee bezig is want zij worden genoemd als innovatief voorbeeld!

Bibliotheken

Verder bezoeken we een aantal aangeraden bibliotheken die vooruitstrevend zijn in programmering en uitstraling. In Brussel bezoeken we Muntpunt, in Antwerpen Permeke en in Gent gaan we naar De Krook. 

Mundaneum: een bijzonder stukje geschiedenis

We beginnen onze studietrip zondag bij het Mundaneum. Het Mundaneum is een museum in Bergen/Mons dat gaat over de initiniatieven van Paul Otlet en Henri La Fontaine. In juli 2024 schreef ik al eens over Paul Otlet en hoe hij in 1910 al de principes van het internet ontdekte. Dat bezoek wordt dus een soort bedevaart naar één van de grondleggers van de informatievak. 

Reis virtueel mee!

We geven jullie de kans om virtueel mee te reizen. Vanaf zondag kun je ons volgen. Met twee bezoeken per dag en een verslag geven we onszelf wel een redelijke uitdaging. Wij hopen dat het ons lukt. Laat gerust een berichtje achter op onze social mediakanalen als je tips of vragen voor ons hebt. Die nemen wij dan weer mee naar onze zuiderburen!

Tot die tijd zingen wij zachtjes de woorden van Jacques Brel:

Wanneer de Schelde blinkt in zuidelijke zon
En elke Vlaamse vrouw flaneert in zonjapon
Wanneer de eerste spin z'n lente-webben weeft
Of dampende het veld in juli zonlicht heeft
Wanneer de zuidenwind er schatert door het graan
Wanneer de zuidenwind er jubelt langs de baan
Dan juicht mijn land
Mijn vlakke land

Vijf jaar na de start van de lockdown: tussen essentieel verklaard en verlies en verdriet

Ik weet het nog als de dag van gisteren. En ik krijg kippenvel als ik er aan denk. Het was het weekend van 14 en 15 maart 2020. Het aantal besmettingen met corona liep hard op. Ik was bij mijn toenmalige lief die in het midden van een grote stad woonde. We zagen de drukte in de winkelstraten terwijl het coronavirus steeds verder om zich heen greep. We vroegen onszelf af of al die mensen écht in de stad moesten zijn.  

Zelf zat ik dat hele weekend over mijn laptopje gebogen en hield een landkaart bij van bibliotheken die sloten vanweg Covid. U ziet het landkaartje hierboven. De een na de ander sloot. Ik plaatste elke paar uur een update. De kaart kleurde roder en roder. En al op die zondag trok ik de conclusie dat het niet logisch en verstandig was om bibliotheken open te houden. 

Om 17.30 uur die dag volgde de persconfentie. De ministers Slob en Bruins - het lijken nu al namen uit een ver verleden - kondigden aan dat scholen, kinderdagverblijven en horeca zouden sluiten. Daarmee werd thuiswerken de norm met daarbij voor velen de bijna onmogelijke combinatie met thuisonderwijs. In een kleine tien minuten werd de zaak afgehandeld. En op dat moment was helder: ook bibliotheken gingen dicht. Kijk het nog eens terug zou ik zeggen. U kijkt naar een andere wereld. Ik kreeg kippenvel toen ik het zag en het emotioneerde me ook. Dit was de crisis waar we met elkaar door heen waren gegaan. Maatregelen die we nooit voor mogelijk hadden gehouden werden genomen.  

Daar waren overigens al weken van zorg aan vooraf gegaan. De beelden van Italiaanse ziekenhuizen en mortuaria die overliepen. En toen dachten wij hier in Nederland nog dat de Italianen het wel niet goed voor elkaar zouden hebben. Maar enkele weken later  stonden er ook hier triage-tenten bij de ziekenhuizen en puilden intensive-care-afdelingen uit. Zieke mensen moesten zelfs naar Duitsland omdat onze capaciteit tekort schoot. Er stierven mensen zonder dat er familie bij mocht zijn. 

Er kwamen zelftesten (dat duurde overigens nog wel even), mondkapjes, een coronamelder en een coronapas. Covid zou de wereld ruim twee jaar strak in zijn greep houden. 

In dit weekend denk ik aan die tijd terug. Op 21 maart 2020 - het eerste weekend na die persconferentie  - schreef ik het volgende:

'Ja, ik geef het ruiterlijk toe, ik ben bang geweest deze week. Bang over hoe dit afloopt. En onzeker over hoe lang het duurt. De positieve energie - de nieuwe en creatieve ideeën - die ik overal zag, deed me haast schuldig voelen dat ik ook die gevoelens van angst en onzekerheid had. Overdag de energie om te kijken hoe we hier mee om kunnen gaan, 's nachts de onzekerheid. Want het lijkt haast wel of ons leven niet stil mág vallen. Als de crisis de kantoordeur sluit, openen we ons thuiskantoor. Zonder een dag vertraging. En door... En ja, daar doe ik net zo hard aan mee.'

Bibliotheken in crisistijd: essentieel verklaard

Vanaf 15 maart 2020 zou ik ongeveer 30 artikelen schrijven over Bibliotheken in crisistijd. Ik deelde mooie initiatieven van bibliotheken, deelde grafieken en schema's over hoe zaken geïnterpreteerd moesten worden en stak ons af en toe een hart onder de riem. Na eerste sluitingen volgde in december 2020 de langste lockdown met zelfs een avondklok. Bibliotheken gingen 156 dagen achter elkaar dicht: van 15 december 2020 tot 20 mei 2021. Ondanks alle goede haal- en breng-initiatieven werden de gebruikscijfers een bloedbad: bijna geen bezoekers, veel minder uitlenen en alleen kleine of online activiteiten. De enige dissonant was de online bibliotheek, die floreerde. 

In die crisistijd zijn een aantal bibliotheekinitiatieven ontstaan die we nu nog terugzien. Zo onstonden bij de Bibliotheek Gelderland-Zuid (Nijmegen e.o)  de Biebboys, de vrolijke Kees en Joran die via allerlei filmpjes enthousiast het lezen promoten. En in Groningen ontstond het aantstekelijke Bieblab met tal van interessante uitdagingen voor lezen en digitaal burgerschap. 

Maar er was ook een andere kant. De aanmelding voor een vaccinatie tegen corona moest digitaal geschieden. En toen bleek dat dat voor grote groepen een probleem was. Later gold dat ook voor de coronapas die in een app op je smartphone zat. Op een ochtend belde een woordvoerder van minister Hugo de Jonge naar Maaike Toonen van de KB met de vraag of de minister die avond bekend mocht maken dat bibliotheken daarbij zouden helpen. Maaike zei gelukkig ja (stel je voor dat ze nee had gezegd). En binnen een dag regelden de KB, de VOB en Provinciale Ondersteuningsinstellingen dat alle bibliotheken op de hoogte waren en de volgende dag konden inwoners van Nederland geholpen worden. De sector liet zich van zijn sterkste kant zien en hielp velen in die lastige situatie. Bibliotheken werden daarmee essentieel verklaard en kregen ruimere mogelijkheden dan andere culturele instellingen. En geef maar toe, daar waren we trots op als sector. 

'Never waste a good crisis' zeggen ze wel eens. Nou, als het gaat om de positie van bibliotheken is die crisis inderaad goed gebruikt. De sector bleek vitaal, creatief en relevant. 

Het verlies en verdriet

Toch is er meer als ik er aan terugdenk. En dat is ook de emotie die ik voelde toen ik die persconferentie terugkeek. En dat is het gevoel van verlies, verdriet en angst. In mijn omgeving stierven verschillende mensen aan Covid. De wijze waarop of de wijze waarop er afscheid kon worden genomen was vaak traumatisch. Iedereen die ouders op leeftijd had, was bang dat het hen zou treffen. Het kan haast niet anders of u herkent dat.

En ik heb een paar vrienden, kennissen en collega's die Long Covid kregen. Zij werden maar niet beter. Ze krabbelden op, vielen weer terug, krabbelenden weer op en vielen weer terug. Niets leek te helpen. En niemand wist ook wat er moest gebeuren. Ze verloren hun baan of moesten hun leven aanpassen aan de capaciteit die hen nog restte. Waar aan het begin veel aandacht was voor Covid en de genezing ervan, verdween die aandacht zodra het overgrote deel weer vrij en vrolijk verder kon leven.  Langzaam verdwenen deze mensen naar de randen van de samenleving. 

Wij gingen verder. Zij bleven achter. 

Gisteren, 15 maart, was wereldwijd de Long Covid Awareness Day. Het is dus goed om er nog eens bij stil te staan.  De stichting Long Covid schat het aantal mensen die al langer dan twee jaar lijdt aan Long Covid op ruim 200.000 Nederlanders. Dat is ongeveer evenveel als de hele stad Almere. Ik ben dus maar donateur geworden van die stichting, één van de weinige partijen die nog investeren in onderzoek en aandacht vragen om tot een oplossing te komen.  

Het dubbele gevoel en niet nog zo'n crisis

Dat is dus het dubbele gevoel: we sloegen ons als sector positief door deze crisis en tegelijkertijd is er het verdriet van verlies. En bij het teruglezen voel ik opnieuw de angst en onzekerheid. Het niet weten hoe lang het duurt. En ik herinner mijn eigen Covid-infectie en de ijlende koorts die het meebracht. De angst of het wel over zou gaan. Voor heel veel anderen liep het anders af. Ook die pijn voel ik. 

Het is nu vijf jaar geleden. Lees de artikelen uit die tijd nog eens terug. En praat er nog eens over.

Alles in mij roept na herlezing dan ook: niet nog zo'n crisis. 

Maar wie in de wereld om zich heen kijkt weet dat er op allerlei manieren nog gevaar dreigt: van een nieuwe pandemie, tot verstoorde stroomvoorziening en uitval van internet of zelfs een oorlog. We krijgen de oproep om toch maar een noodpakket in huis te halen. Dan weet je dus dat een crisis niet ver weg is. Zeker niet met machthebbers die landen en hun bevolking zien als te verhandelen goederen. En waar het slechts draait om een goede 'deal' in eigen belang. Zelfs bij deze optimist zinkt dan de moed naar de schoenen. 

Laatste gewone dag

Ingmar Heytze schreef daags voor de tweede lange lockdown in december 2021 het volgende gedicht. Een gedicht voor  een samenleving die op de rand van een crisis staat. Ik vond het fijn om dat gedicht nog eens te herlezen. Elke dag kan de laatste gewone dag zijn.

In elke crisis betalen we met vrijheid, ruimte en tijd. En het donkerste uur komt vlak voor het licht. Dat eerste weet ik zeker. Dat tweede hoop ik en daar houd ik me aan vast. 

BREAKING: In Rotterdam kan iedereen gratis en boetevrij lenen!

Nog geen week geleden presenteerde ik de uitkomsten van mijn onderzoek naar gratis lidmaatschap. En vandaag meldt Rotterdam zich om toegevoegd te worden aan die lijst. En hoe: iedereen kan er binnenkort gratis en boetevrij lenen! Dit nieuws meldt RTL zojuist op haar site. Ook het AD meldt dit ondertussen in een artikel. Wat een mooi nieuws: alle Rotterdammers!  En met alle liefde kleur ik dus ook Rotterdam maar in met een speciaal kleurtje in en hang de vlag uit. Rotterdammers gefeliciteerd! De Boekenweek kon niet mooier beginnen.

Baanbrekend

De combinatie van een gratis lidmaatschap in combinatie met boetevrij is inderdaad uniek. Die heb ik nog niet eerder gezien. En de schaal waarop dit gebeurt in een werkgebied met ruim 670.000 inwoners maakt dit nieuws tot een baanbrekend feit en een doorbraak in het toch al groeiende overzicht van gratis lidmaatschappen. 

Het gratis lidmaatschap gaat in per 1 mei 2025. Tegelijkertijd worden de boetes afgeschaft. Naast het gratis lidmaatschap zal Rotterdam nog een Plus-abonnement kennen voor vier euro per maand. Wie daarvoor kiest kan onbeperkt lenen, ook bij de online bibliotheek. Het gratis lidmaatschap is (vooralsnog) beperkt tot zes uitleningen. Dit biedt een laagdrempelige manier om kennis te maken met het brede aanbod van de bibliotheek. Daarnaast krijgen alle leden kortingen of zelfs gratis toegang tot cursussen, voorstellingen, lezingen en andere activiteiten.

In het persbericht van gemeente en bibliotheek geeft wethouder Said Kasmi (Onderwijs, Cultuur en Evenementen) verheugd te zijn over deze stap: 

"De bibliotheek is van grote waarde voor Rotterdam, zowel cultureel als educatief. Als wethouder van Cultuur en Onderwijs ben ik enorm trots dat wij de eerste stad in Nederland zijn die deze belangrijke stap zet. Een stad die leest, is een stad die groeit. En met deze stap maken we Rotterdam alleen maar sterker."

Rotterdam vs. Amsterdam

De bibliotheek Rotterdam verwacht twintigduizend nieuwe leden aan te trekken met deze stap. En ik denk dat dat inderdaad gaat gebeuren. De al ruime ervaringen van De Boekenberg, die in 2017 de leeftijd van het gratis lidmaatschap verhoogde naar 30 jaar, bevestigen dat ook. Een verdubbeling van het aantal volwassen leden behoort gewoon tot de mogelijkheden. En ook al is het abonnement wellicht beperkt qua aantal,  in de grootte van het bereik gaat het dan toch weer om een enorme impact. 

Met deze stap in Rotterdam hebben nu onze twee grootste steden van ons land allebei een stap gezet in het aanbieden van een gratis bibliotheeklidmaatschap voor volwassenen. Waar Rotterdam kiest voor een aanpak voor alle inwoners, koos Amsterdam voor een gratis lidmaatschap tot 27 jaar. In de daarbij door de gemeente gepresenteerde visie stond dat men Amsterdam tot Leeshoofdstad van Nederland wilde maken... Tja, wie is dat nu?

Hoe Rotterdam en Amsterdam heel Nederland de weg wijzen

Rotterdam en Amsterdam lijken bijna tegen elkaar op te bieden. Daar glimlachen we natuurlijk allemaal even om.  Maar wat ze denk ik niet door hebben, is dat ze gezamenlijk Nederland wijzen naar een nieuw bibliotheeklidmaatschap. Eén van de doelstellingen van het in oktober 2024 ondertekende bibliotheekconvenant is namelijk dat 'partijen onderzoeken hoe het bereik en gebruik van bibliotheken vergroot kan worden, bijvoorbeeld door in gemeenten het gratis lidmaatschap voor de lokale bibliotheek te verruimen.'

De route die Amsterdam kiest - het oprekken van de leeftijd van het gratis lidmaatschap - en de route van Rotterdam - het aanbieden van een basislidmaatschap - zijn allebei vormen die op dit moment door gemeenten en bibliotheken gekozen worden. En ik denk dat het wel eens niet de vraag kan zijn óf het de ene óf de andere keuze is  maar dat beide keuzen het toekomstige model worden. Dat betekent dus een ruim en volledig abonnement voor iedereen tot bijvoorbeeld 27 of 30 jaar én daarnaast een gratis (en liefst boetevrij) basislidmaatschap voor alle volwassenen.  Ik weet dat het onderzoek naar deze modellen nog moet volgen maar wie naar de landkaart kijkt, ziet dat dit wel eens een begaanbare route zou kunnen zijn voor iedereen. 

Overigens, Nederland is een uitzondering in Europa. In bijna alle landen is het gebruik van de bibliotheek gratis.  

De statistieken

Tot slot heb ik de statistieken met Rotterdam erbij maar bij gewerkt, ook al komen ze er per 1 mei pas officieel bij. 

Omdat ik tel in hoeveel gemeenten dit nu geldt, is het percentage niet veel gestegen. Dat staat inmiddels boven de 38% Maar qua inwonertal zitten we inmiddels op 42% door het grote werkgebied van Rotterdam. Rotterdam tel ik bij deze statistiek nog even mee bij 'Gratis voor iedereen maar met beperking of leengeld'. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat dat allemaal bibliotheken met leengeld zijn. Vaak € 3,- tot € 4,- per uitlening. Daar is nog één uitzondering op en dat is de Bieb voor de Zaanstreek die ook een beperkt aantal uitleningen aanbiedt net als Rotterdam. Maar Zaanstreek is weer niet boetevrij. 

Nou, mooi dat dit onderwerp zo in de lift zit maar ik hoop eigenlijk ook wel dat ik niet elke week een update hoef te maken. Tegelijkertijd weet ik dat veel gemeenten en bibliotheken er nu wel naar kijken. En dat is niet gek: er zijn extra middelen voor de bibliotheek, dit is snel te realiseren en voor de opportunisten onder ons: er komen ook nog gemeenteraadverkiezingen aan. Als ik bibliotheekdirecteur, ambtenaar of wethouder was, zette ik het gratis lidmaatschap op mijn wensenlijstje.

Voor nu: Rotterdammers gefeliciteerd en complimenten aan de dappere stap van gemeente en bibliotheek. En een fijne Boekenweek allemaal!

Meer info op de site van de bibliotheek Rotterdam. 

Meer info en statistieken in het vorige artikel hierover.

Steeds meer bibliotheken kennen een vorm van gratis lidmaatschap boven 18 jaar

Op 10 oktober 2024 ondertekenden het Rijk, de provincies (IPO), de gemeenten (VNG), de Koninklijke Bibliotheek, de provinciale ondersteuningsinstellingen (SPN) en de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) het nieuwe bibliotheekconvenant. Daarin werden nieuwe inhoudelijke afspraken gemaakt met ferme doelstellingen voor het bibliotheekwerk voor de periode 2024-2027. 

Eén van die doelstellingen - onder de lijn Leven Lang Ontwikkelen is:

'Partijen onderzoeken hoe het bereik en gebruik van bibliotheken te vergroten, bijvoorbeeld door in gemeenten het gratis lidmaatschap voor de lokale bibliotheek te verruimen.' 

Deze doelstelling sluit aan bij de ontwikkeling dat je bij een groeiende groep bibliotheken ook volwassenen gratis lid  kunnen worden. Wel vaak met beperkingen in gebruik of op leeftijd. Twee jaar geleden deed ik hier een eerste onderzoek naar. Toen was er in in 18% van de gemeenten al zo'n gratis lidmaatschap beschikbaar. Dat is inmiddels gestegen tot ruim het dubbele. En ik verwacht dat met deze doelstelling in het bibliotheekconvenant het percentage nog snel zal stijgen. Deze trend is dus meer dan een blijvertje. En dus is het interessant om eens wat nader onderzoek te doen naar hoe en wat.

In de afgelopen weken vroeg ik rond op social media naar welke bibliotheken er allemaal een vorm van 'gratis' abonnement boven de 18 jaar hebben. En ik controleerde alle bibliotheekwebsites om te kijken of er zo'n type abonnement is. En in bovenstaande kaartje zie je de uitkomst. En wat duidelijk is: de gratis lidmaatschappen boven 18 jaar groeien als kool en zijn een blijvertje.

In ruim 1 op de 3 gemeenten is een vorm van gratis bibliotheeklidmaatschap voor volwassenen 

In bovenstaande grafiek zien we welk groei het gratis lidmaatschap heeft doorgemaakt. In twee jaar tijd verdubbelde het aantal gemeenten waarin een vorm van gratis lidmaatschap beschikbaar is. Het meest voorkomende is dat het gratis lidmaatschap tot een bepaalde leeftijd geldt: vaak tot 27 jaar. In een enkel geval tot 30 jaar en soms ook tot 23 of 24 jaar. In sommige gevallen is zo'n abonnement voor jong-volwassenen wel beperkt tot bijvoorbeeld 12 of 20 uitleningen per jaar. Wil je meer dan moet je een volledig abonnement nemen.

Heerlen en Diemen zijn overigens een uitzonderingen op deze leeftijdsophoging aan de onderkant. Hier krijg je juist een gratis bibliotheekpas als je 65 wordt. 

Maar van een gecoördineerd beleid naar leeftijd is nog echt geen sprake. Kijk maar eens naar hoe de leeftijd van het gratis abonnement boven de 18 verdeeld is.

De andere grote vorm van gratis abonnement, die in ongeveer 1 op de 8 gemeenten voor komt, is die van het gratis lidmaatschap voor iedereen. Maar dat 'gratis' is relatief want bij nagenoeg alle gemeenten waar dit is ingevoerd moet je leengeld betalen. Het gaat dan vaak om € 3,00 of € 3,50 leengeld per item. In sommige gevallen geldt dat je bij deze abonnementsvorm wel dat je de eerste paar uitleningen niet hoeft te betalen. Tja, is dit gratis? Daar kun je wel een beetje over twisten. Er wordt in ieder geval geen contributie gevraagd. Deze abonnementsvorm wordt natuurlijk wel gebruikt om leden die opzeggen en een betaald abonnement hebben, toch vast te houden. Als mensen opzeggen en je geeft aan dat je ook nog dit abonnement hebt, zullen veel betalende leden toch blijven hangen. En verbonden blijven is natuurlijk wel een voorwaarde om gebruik weer te kunnen activeren. 

Waarom een gratis lidmaatschap boven 18 jaar?

Waarom willen we zo graag een gratis lidmaatschap boven de 18 jaar? Nou, voor kinderen is de bibliotheek altijd al gratis. Alle bibliotheken kennen een verplichte vrijstelling van contributie voor kinderen tot 18 jaar. Deze was al wettelijk verankerd in 2015 maar kende toen nog een uitzondering als de gemeenteraad anders zou beslissen. In juli 2022 is met een tussentijdse wetswijziging ook die uitweg komen te vervallen.

Wat je dus veel ziet is dat bibliotheken die leeftijd van 18 oprekken. Bijvoorbeeld naar 21, 23, 24, 27 of zelfs 30 jaar. En dat heeft wel een reden. Wat hieronder zie je wat er gebeurt met de lidmaatschappen naar leeftijd. 

Dat gratis lidmaatschap tot 18 jaar zorgt er dus voor dat veel kinderen een bibliotheekpas hebben. Na 12 jaar zie je dat overigens al dalen. Want hoewel het gratis is, wordt je na een periode van niet-gebruik toch uitgeschreven. Maar je zier hier ook wat er in ons land gebeurt zodra we met 18 jaar onze inwoners feliciteren met hun verjaardag en zeggen dat ze vanaf nu moeten betalen voor de bibliotheek.... Het aantal leden decimeert. 

Daar komt bij dat het aantal volwassen leden - ondanks de groei van het inwoneraantal - toch langzaam terugliep. Dat zie je hieronder. 

Aan het eind van de vorige eeuw kenden de openbare bibliotheken nog 2,3 miljoen volwassen (en veelal betalende) leden. Twee decennia later is dat teruggelopen naar 1,2 miljoen volwassen. Na 2021 zie je overigens wel een kentering. Die kentering komt deel op het conto van het gratis lidmaatschap boven 18. 

De Boekenberg startte deze trend 

De Boekenberg in Spijkenisse - thans door een fusie  Bibliotheek Zuid-Hollandse Eilanden genaamd - is wellicht het bekendste voorbeeld waar men het gratis lidmaatschap een flink eind oprekte. In 2017 veranderden zij al de abonnementenstructuur waardoor iedereen tot 30 jaar gratis lid was van de bibliotheek. Door het gratis lidmaatschap te verlengen naar 30 jaar verliest een bibliotheek nauwelijks inkomsten maar blijven ze wel lid. 

Het aantal leden nam snel toe bij de Boekenberg. En niet alleen met gratis abonnementen - die je recht geven op 12 uitleningen per jaar - maar ook in duurdere abonnementen van mensen die toch overstapten vanuit het gratis abonnement. 

Kijk maar even wat er bij hen gebeurde terwijl in de rest van Nederland de leden aan het dalen waren. 

Waar in Nederland de aantallen stap voor stap daalden, stegen ze bij de Boekenberg explosief. Als je de cijfers van de Boekenberg afzet tegen de landelijke ontwikkeling van het aantal volwassen leden kom je tot deze grafiek. 

Van de 100 volwassenen die lid waren, waren er in 2023 nog 96 over. Waar er in Spijkenisse in 2017 100 volwassen leden waren, zijn er nu 224. 

En ik hoor u denken: dit is window-dressing. Of we noemen het het makkelijk oppoetsen van aantallen door abonnementen weg te geven. Ik ben daar heel voorzichtig mee om dat te zeggen. De Boekenberg - nu Bibliotheek Zuid-Hollandse Eilanden - doet dit namelijk heel doordacht met een visie en monitort de effecten nauwkeurig. Het gaat ze om veel meer dan alleen de aantallen.

In een evaluatie in 2019, waar ik toen ook over schreef, werden al de eerste groeicijfers getoond maar bleek ook wat de uitgangspunten waren voor deze verandering:

• "Geen financiële drempels voor onze basisdienstverlening, waardoor meer bereik.
• Een gratis basisdienstverlening sluit aan bij de brede, maatschappelijke bibliotheek die we willen zijn. 
• Als alle gebruikers van onze (veranderende) dienstverlening lid zijn, kunnen we veel beter monitoren wat ze komen doen. Dat is de basis voor een langdurige relatie met meer klantparticipatie, wat leidt tot meer innovatie van de dienstverlening.
• Zo kunnen we monitoren en beter zichtbaar en meetbaar maken wat ons maatschappelijk rendement is, waarom we ertoe doen. 
• Het maakt de weg vrij te gaan werken met verschillende aspecten van het freemium verdienmodel, waardoor op termijn een stevige financiële basis van de bibliotheek."

Van leden naar verbonden gebruikers... 

Al die extra leden bij de Boekenberg zijn echter geen grote leners.  Wie de uitleencijfers van de Boekenberg afzet tegen wat er landelijk gebeurt, ziet dat die ongeveer gelijk zijn.  Grote lezers zijn het dus nog niet.  Daar staat wel iets anders tegenover weet de bibliotheek me te vertellen: deze groep bezoekt de bibliotheek wel vaak en komt ook veel naar activiteiten. Met andere woorden: deze groep sluit aan bij het brede takenpakket van de hedendaagse bibliotheek. We zijn veranderd van een  klassieke naar een maatschappelijk, educatieve bibliotheek. Bezoekersaantallen stijgen, het aantal cursussen en activiteiten stijgt, het aantal schoolbibliotheken en leesprogramma's stijgt.... alleen de uitleningen dalen. En weet u: 75% van alle volwassen bibliotheekbezoekers gebruikt de bibliotheek al zonder lid te zijn van de bibliotheek. Dit wees een onderzoek van 37Celsius uit in 2021 al uit.  

En overigens: dat deze groep wat minder leest, is misschien juist een reden om ze toch een abonnement te geven. Het is namelijk niet de groep die uit zichzelf daar gelijk geld aan uit zou geven. Zo kan je hem ook nog bekijken. 

 

Toch ga ik nog een stapje verder. Je zou namelijk kunnen zeggen dat we eigenlijk opschuiven van distributiemodellen naar gemeenschaps- of communitymodellen in het lidmaatschap. Het lidmaatschap zelf staat niet ter discussie maar kan wel zo zijn dat het in zijn huidige vorm zijn langste tijd heeft gehad. Een lidmaatschap in transformatie dus. En vanuit dat oogpunt zou het nog wel eens een kwestie van tijd kunnen zijn totdat er een gemeente komt die alle inwoners een bibliotheeklidmaatschap biedt. 

Praktische zaken

Tja, en ondanks deze mooie resultaten zijn er ook altijd wel een paar praktische zaken te melden. Dan gaat het bijvoorbeeld om het gebruik van de online bibliotheek, de consequenties voor de BTW-positie van bibliotheken en tot slot nog de stadspassen en minima-regelingen.

Online bibliotheek

Iets wat niet bij de gratis abonnementen in zit, is toegang tot de online bibliotheek. Dit heeft te maken die in het verleden zijn gemaakt tussen ministerie, de Vereniging van Openbare Bibliotheken, de KB en auteurs en uitgevers. Doordat er zulke afspraken zijn, kent Nederland een relatief ruim beleid als het gaat om ebooks en luisterboeken in vergelijking met omliggende landen. Op de bibliotheeksites die ik bezocht zag ook vaak keurig vermeld worden dat ebooks en luisterboeken niet gebruikt kunnen worden met dit type abonnement. Natuurlijk heb ik ook graag dat iedereen ook de online bibliotheek kan gebruiken maar ik tel ook maar onze zegeningen. Wie de exacte voorwaarden nog eens wil zien, kan hier terecht op MetdeKB. 

BTW

Tja, en dan nog zoiets saais als BTW. Bibliotheken zijn inkomsten met zowel subsidie als eigen inkomsten. Omdat bibliotheken voldoende eigen inkomsten hebben mogen ze BTW verrekenen. We dragen ontvangen BTW af maar betaalde BTW mogen we terugvorderen. Met andere woorden: wij kopen in feite in exclusief BTW. Als onze inkomsten te ver dalen zou de Belastingdienst kunnen zeggen dat we die BTW niet meer mogen verrekenen. 

Toch hoef je daar bij het gratis lidmaatschap (tot een bepaalde leeftijd) niet echt bang voor te zijn. Bibliotheken hadden namelijk bijna geen inkomsten uit die leeftijdsgroep en er gaan dus ook nauwelijks inkomsten verloren. 

Mocht dat ooit wel het geval worden dan begreep ik van een fiscaal specialist dat de sector gebruik zou kunnen maken van het BTW-compensatiefonds. Dit fonds compenseert namelijk ook wettelijke taken van overheden en aangezien er een zorgplicht gaat gelden, kun je dit als wettelijke taak aanmerken. Deze situatie zou natuurlijk wel acuut worden als alle bibliotheken iedereen gratis toegang zouden geven. 

Hoe het ook zij. Wat ik ervan begrijp is dat het met de constructies die nu in omloop zijn het nog geen enkele consequentie heeft. 

Abonnementen voor minima en stadspassen

Een apart woord voeg ik hier toch nog toe over het beleid van gemeenten zelf, dus niet van de bibliotheken. Veel gemeenten kennen beleid waarbij mensen met een laag inkomen ondersteund worden om lid te worden van een sportclub of bibliotheek. Deze regelingen vallen vaak buiten de reguliere abonnementenstructuur en heb ik ook buiten beschouwing gelaten. In bijna elke gemeente is wel zo'n regeling aanwezig. Ik liet hem hier buiten beschouwing maar ik denk dat deze regeling bij alle gemeenten opgeteld ook nog een grote hoeveelheid mensen kent. 

Welk model past bij een leven lang ontwikkelen?

Wie kijkt naar de modellen van gratis lidmaatschap die ziet dat we nog niet klaar zijn. Want welk model past nu bij de bibliotheek van vandaag en bij de bibliotheek van morgen? Ik zie dat er een collectieve zoektocht aan de gang is waarbij duizend bloemen bloeien. Voor collectieve communicatie in de sector is dat niet echt handig maar ik snap ook wel dat dit past bij de huidige fase. 

Toch zijn er nog maar heel weinig modellen die veel breder kijken dan het oude distributiemodel van lenen van materialen. 

Alle leraren of vrijwilligers in dorp of stad gratis lid

Toch zijn er wel wat andere initiatieven. In Amsterdam en Utrecht zijn bijvoorbeeld ook alle leraren van scholen gratis lid van de bibliotheek. Daar is dan de gedachte dat het niet zo kan zijn dat deze groep niét lid is van de bibliotheek. Ook ben ik ideeën tegen gekomen waarbij alle vrijwilligers van een dorp of stad een gratis abonnement zouden krijgen. De gedachte daarachter is: jij zet je in voor de gemeenschap en de gemeenschap geeft iets terug. 

Samen verder zoeken

Maar alles bij elkaar zijn we toch vooral samen als bibliotheken op zoek naar de juiste verbinding met onze inwoners. Is dat een bezoekersteller, een digitale registratie, of een (gratis) lidmaatschap? Wie het weet mag het zeggen. We transformeren van een distributiemodel naar een communitymodel. En ik ben blij met de bibliotheken die stappen zetten op dit vlak en wat risico durven te nemen. Daarom is het dus goed - zoals ik ook begon - dat in het convenant staat dat onderzocht wordt wat nu een goede manier is om het bereik van de bibliotheek verder te vergroten.  En daarbij is de bibliotheekpas dan een sleutel die voor alle burgers toegang geeft tot een leven lang ontwikkelen. 

Dé oplossing is dus nog niet voorhanden. En nu kun je klagen dat dit weer leidt tot een versplintering van allerlei tarieven en voorwaarden, maar je kunt het ook bekijken als verschillende plekken waar het experiment plaats vindt. Met natuurlijk de oproep om kennis en voorbeelden met elkaar te delen om samen tot iets goeds te komen. 

Ik wens een ieder daar succes bij. Want het succes van de ander wordt het voordeel voor ons allemaal.  

Toelichting op het onderzoek en dank

Ik heb in de maanden januari en februari websites van bibliotheken bezocht en gekeken welke abonnementen er zijn. Dat heb ik met zoveel mogelijk zorgvuldigheid proberen te doen maar het kan desalniettemin zijn dat ik iets gemist heb. Van een paar bibliotheken heb ik te horen gekregen dat zij op het punt stonden van invoering. Daarbij hanteerde ik de maand maart als uiterste invoeringsdatum. 

Voor het onderzoek ben ik dank verschuldigd aan de hulp van Christianne Spigt van Bisc die een veel breder onderzoek uitvoerde naar abonnementen. Ik verwijs graag naar haar vakkundige, zo niet ambachtelijke overzicht van abonnementen.