Drachten | Smallingerland, Katwijk en De Nobelaer zijn de Best Presterende Bibliotheken van Nederland!

En daar is ie! Vijf lijstjes lang hebt u er op moeten wachten. Van leden naar uitleningen en van samenwerking met scholen naar activiteiten en bezoekers. Telkens een top-15. En nu combineren we alle uitslagen tot een top-20 van Best Presterende Bibliotheken. 

De Deckers-index van Best Presterende Bibliotheken 2023

En hoe werkt dat dan met deze index? Nou, dat gaat als volgt. Van elk van deze kengetallen heb ik een lijst van alle bibliotheken. In totaal staan er 137 bibliotheekstichtingen op deze lijst, want zoveel zijn er in Nederland. Degene die op één van bovenstaande lijsten bovenaan staat, krijgt 137 punten, de nummer twee krijgt 136 punten en zo verder. Tel vervolgens alle punten bij elkaar op et voilà en met enige ijdelheid: de Deckers-index van Best Presterende Bibliotheken. Wie precies gemiddeld scoort moet precies in het midden met de puntentelling uitkomen. Het landelijk gemiddelde is dus 5 x 68,5 punten, dus 342,5 punten. 

In 2020, het jaar waarin ik de laatste index publiceerde, werkte ik nog met vier factoren. De samenwerking met scholen is er op verzoek van de bibliotheken zelf bij gekomen. En bij activiteiten konden we overstappen naar deelnemers aan de activiteiten in plaats van alleen het aantal activiteiten. De index is daarmee fijnmaziger geworden en sluit daarmee ondanks alle beperkingen toch goed aan bij de breedte van het bibliotheekwerk. 

Maar genoeg gekletst... Op naar de top-3 van deze lijst.

Rien Vrijenhoek, directeur-bestuurder a.i. van Bibliotheek Drachten|Smallingerland neemt de oorkonde in ontvangst uit handen van Mark Deckers tijdens de Kerstbijeenkomst van de bibliotheek

Bibliotheek Drachten | Smallingerland is Nederlands Kampioen Allround Bibliotheekwerk

Jawel, de bibliotheek Drachten | Smallingerland staat op één! Wie door de lijst heen kijkt, ziet dat het een knappe prestatie is om op alle fronten goed te scoren. Door de wijzigingen in meting en het feit dat er drie jaar tussen zit door corona betekent dat er veel verschuivingen mogelijk waren. Maar Drachten | Smallingerland kwam in de laatste index ook al voor. En wel op nummer tien. En nu dus door naar nummer één. De afstand met de nummer twee bedraagt 20 punten. De notering op nummer één is dus geen toeval maar zeer terecht.

De bibliotheek Drachten | Smallingerland is een bibliotheek die op elk vlak goed presteert. Bij elk van de kengetallen zit men in de top-35 van bibliotheken. Toch kwam Drachten | Smallingerland maar in één top-15 voor: die van activiteiten. Die brede score maak Drachten | Smallingerland met recht een allround kampioen. Ook in de vorige indexen scoorde Drachten | Smallingerland telkens goed. Het is dus ook een organisatie die de hoge kwaliteit over langere tijd weet vast te houden. 

Mijn oprechte felicitaties voor deze mooie bibliotheek. 

Katwijk op de tweede plaats

Katwijk, een plaats die beroemd als kustplaats en als thuishaven van maar liefst drie topvoetbalclubs in het amateurvoetbal: VV Katwijk, Quick Boys en Rijnsburgse Boys. De bibliotheek Katwijk moet eigenlijk aan dit rijtje van Katwijkse kroonjuwelen worden toegevoegd.  Want onder de bezielende leiding van directeur Jan Klerk en zijn enthousiaste team wordt er al jaren gebouwd aan puik bibliotheekwerk. Zo was Katwijk één van de pilotbibliotheken voor de Informatiepunten Digitale Overheid en op dit punt nog steeds een voorbeeld voor velen. 

Ondertussen worden in Katwijk stappen gezet om de bibliotheek nog verder te versterken. Dit zowel qua organisatie als qua gebouw. Het feit dat de bibliotheek Katwijk zo goed presteert mag de gemeentelijke  politiek uitdagen goede vervolgstappen te zetten. Want dat deze bibliotheek in staat tot grote dingen toont deze index wel aan.

De Nobelaer als derde

De Nobelaer uit Etten-Leur is een cultuurhuis waar de bibliotheek een onderdeel van uitmaakt. Naast de bibliotheek biedt deze culturele hotspot een theater en poppodium, cursussen op het gebied van muziek, dans, theater, beeldende kunst en fotografie, een speelotheek en verschillende sociaal culturele activiteiten. Binnen deze brede organisatie slaagt men er goed in om het bibliotheekwerk te laten floreren. De snelle opkomst in deze top-20 doet vermoeden dat er wellicht een nog hogere notering mogelijk is. Zeker op het aantal uitleningen per lid is nog veel verbetering mogelijk. Een nummer één positie lijkt dus binnen bereik.   

Eervolle vermeldingen

Een aantal eervolle vermeldingen zijn wel op zijn plek. Zoals die voor ZINiN Nijverdal, Flevomeer en Hengelo die in elke top-20 ondertussen ongeveer op deze plek stonden. Bibliotheken die keer op keer en op alle fronten - ook als we een nieuw telling toevoegen - hoog blijven scoren. Chapeau!

En eigenlijk geldt dat voor alle bibliotheken die zich wisten te handhaven: Westland, Eemland, Rozet, Nijkerk, Zoetermeer, Borne, Groningen, Salland en Deventer. Een beetje schuldig naar Rozet, en Nijkerk - beide in de top-3 van de vorige keer - voel ik me wel. De nieuwe toevoeging was niet in jullie voordeel.

Ook felicitaties aan de nieuwe binnenkomers: Venlo, Hoogeveen, Veluwezoom, Oost-Achterhoek en Huis73. Houd de positie vast!

Bibliotheekwerk in Oost-Nederland

Er is nog een hele hoop meer over te vertellen. Maar ik ga het laten. We gaan feestelijk naar de Kerst. En als getogen Tukker en bestuurssecretaris van Rijnbrink, de club voor bibliotheekwerk in Gelderland en Overijssel, tel ik toch snel even de bibliotheken in Oost-Nederland in deze lijst. Het zijn er dit keer weer negen. De vorige keer tien. Weer een prachtig aantal. 

Dank!

Een laatste woord van dank aan het team van de Koninklijke Bibliotheek met Mirjam Klaren en Annemiek van de Burgt. Zij zorgen er - samen met anderen - voor dat elk jaar die bibliotheekcijfers weer netjes op een rijtje komen. Zonder die openbare gegevens zou ik niets kunnen. En bij vragen staan ze altijd klaar om me verder te helpen. En uiteraard dank aan al die bibliotheken die die gegevens aanleveren. Het is veel werk maar het helpt onze sector echt verder. 

Maar genoeg gekletst. Het is mooi geweest. Er is hard gewerkt, of u nu in de top-20 zat of niet. Elke dag zetten we ons met die 137 bibliotheekstichtingen - een kleine 7.000 medewerkers en zo'n 25.000 vrijwilligers - in om elke inwoner van elk dorp en elke stad in elke provincie creatiever, slimmer en vaardiger te laten worden. Geef elkaar een schouderklop. Het is mooi werk mensen!

Dank voor het volgen en lezen! Fijne dagen voor nu en tot volgend jaar!  

Toelicihting

De index van de Best Presterende Bibliotheek is een initiatief van Mark Deckers. In het dagelijks leven is hij bestuurssecretaris bij Rijnbrink en voert vanuit die functie menig onderzoek uit. Elke week schrijft hij op zijn weblog over ontwikkelingen in het bibliotheekwerk. Dit artikel bouwt voort op vijf vorige artikelen die gingen over deelgebieden van het bibliotheekwerk:

Deel 1 De top-15 meeste leden

Deel 2 De top-15 meeste uitleningen 

Deel 3 De top-15 meeste samenwerking met scholen 

Deel 4 De top-15 meeste activiteiten

Deel 5: De top-15 meeste bezoekers

En tot slot de vorige lijst van Best Presterende Bibliotheken

Wie contact wil met Mark Deckers naar aanleiding van deze lijst kan contact zoeken via Linkedin of contact zoeken via Rijnbrink.

Welke bibliotheek krijgt de meeste bezoekers?

Het laatste lijstje voor we de eindlijst gaan maken! En met een belangrijk getal: hoeveel bezoekers krijgt de bibliotheek? En dat drukken we uit in bezoeken per inwoner. Gemiddeld is dat 2,9 bezoek per inwoner. En met dat getal zijn we nog niet terug op het niveau van vóór corona, want toen lag het nog op 3,7 bibliotheekbezoek per inwoner per jaar. Maar geloof me, in het komende jaar gaan we ook dat weer halen. 

Top-3: Groningen, Gooi en Meer en Gouda

De top-3 bestaat uit Groningen, Gooi en Meer en Gouda. En wie heeft opgelet heeft gezien dat het Forum van Groningen ook de vorige lijst met deelnemers aan activiteiten al aanvoerde. Is dat een teken voor de eindlijst? Voor u een vraag, voor mij ondertussen een weet. Maar dat Groningen hier bovenaan staat zal eigenlijk niemand verbazen. In de vorige lijst over 2019 - toen het Forum Groningen net geopend was - stormden ze al binnen op nummer twee. En met 10,7 bezoeken per inwoner, laten ze Gooi en Meer ver achter zich met 6,5 en Gouda met 5,8 bezoeken per inwoner. Gouda staat overigens voor de derde keer achter elkaar in deze top-3. Ook dat is een vermelding waard. Bibliotheek Gooi en Meer is overigens ondertussen opgegaan met Huizen-Laren-Blaricum in Gooi+ en we kunnen dus pas over een tijdje zien of zij ook in gecombineerde vorm weer in de top-3 komen. 

Rozet Arnhem en bblthk Wageningen stabiel hoog

Voor Rozet in Arnhem, bblthk Wageningen geldt dat ze hun plek op nummer vier en vijf hebben vastgehouden. Zo'n plek vasthouden is, zoals ik al meldde bij Gouda, al best een prestatie. Complimenten dus. 

Utrecht stormt binnen

Een opvallende nieuwkomer is ook Utrecht. Zoals ik bij de vorige lijst ook al zei, zien we niet zo vaak een G4-bibliotheek in deze lijst. Utrecht stormt nu de lijst met bezoekers binnen. Dit is het effect van de nieuwe bibliotheek op het Neude vermoed ik. Onlangs liet men weten ook dit jaar het bezoekersrecord daar weer te breken met de twee miljoenste bezoeker. 

ZINiN Nijverdal zakt een paar plekjes, de winnaar van de eindlijst de vorige keer.  Ook in deze lijst komt de Nobelaer binnen. Die kwamen we ook al tegen bij de de samenwerking met de Bibliotheek op school en bij het aantal leden. Wat dat betekent voor hun eindnotering gaan we nog zien.

Dat de verschillen klein zijn, zien we wij positie dertien. daar staan drie bibliotheken ex aequo. Eigenlijk zou Hengelo dan zestiende zijn maar ik wil die lijst toch netjes op vijftien afsluiten dus ik mats Hengelo met een plekje. Het levert ze overigens geen extra punten op voor de eindlijst, voordat ik daar weer klachten over krijg.

Op naar de eindlijst!

Tja, en dan zitten de losse lijstjes er weer op. Wat nog rest is het optellen van alle resultaten. Ik maak dan een index met alle vijf categorieën. En wie over het geheel het beste scoort mag zich dan een jaar lang de Beste Presterende Bibliotheek van Nederland noemen. Wie dat is? Dat maken we donderdag  21 december bekend. 

Welke bibliotheek heeft de meeste deelnemers aan activiteiten?

En daar zijn we weer. Lijstje nummer vier van vijf voor de Best Presterende Bibliotheek. Dit keer kijken we naar  het aantal deelnemers bij activiteiten. Bibliotheken zetten hier steeds meer op in: spreekuren, lezingen en workshops. In totaal werden er in 2022 - hou je vast - ruim 250.000 activiteiten georganiseerd! En het mooie is, in de huidige gegevenslevering wordt niet alleen het aantal activiteiten geteld maar ook het aantal deelnemers. En dat waren er in totaal zo'n 3,3 miljoen in totaal. 

1 op de 5 Nederlanders gaat naar een bibliotheekactiviteit

In 2020 maakte ik het laatste overzicht. Toen gebruikte ik nog het aantal activiteiten. En toen klaagde ik eigenlijk een beetje dat het beter zou zijn om het aantal deelnemers te tellen. En dat is dus nu gebeurd. Dus ik ga deze top-15 ook anders opbouwen. Namelijk met het aantal deelnemers. En om het een goed kengetal te laten zijn doe ik dat in het een aantal deelnames aan activiteiten per 100 inwoners. Als ik het per inwoner doe, krijg een getal onder de één. Dat is niet zo handig. Je moet de lijst dus zo lezen: als je 100 inwoners uit deze plaats vraagt, zijn ze samen naar 19,1 bibliotheekactiviteiten gegaan. Tenminste dat is het landelijk gemiddelde. Kort gezegd: 1 op de 5 Nederlanders gaat naar een bibliotheekactiviteit. 

Top 3: Forum Groningen, Emmen en Kunstenhuis Idea

De top 3 bestaat dit jaar, op basis van de nieuwe telmethode, uit Forum Groningen, Emmen en het Kunstenshuis Idea. Groningen steekt er met 86 activiteiten per 100 inwoners met kop en schouders boven uit. De nummer twee en drie komen niet verder dat 67 en 64 activiteiten per inwoner. Groningen en Idea had ik hier wel verwacht. Ik wist dat Emmen een actieve bibliotheek was maar voor mij kwamen ze toch nog wel als een verrassing op nummer twee. 

Er zitten veel nieuwkomers in ten opzichte van de vorige telmethode. Er zijn er maar twee die ook in de vorige lijst met de telling van het aantal activiteiten al hoog scoorden. Dat zijn Rozet Arnhem en  Drachten|Smallingerland. Dat is wel een extra compliment waard. Het toont overigens ook wel hoe grillig cijfers kunnen zijn. 

Omdat ik geen vergelijkingsmateriaal heb, is het ook best moeilijk om er nu al heel veel duiding aan te geven. Ik pak er toch een paar zaken uit.

Ook in deze top-15 zien we nu de Boekenberg terugkomen. Ook het lijstje van veel leden kwamen ze al voor. Zij hebben de leeftijd voor het gratis lidmaatschap verhoogd tot 30 jaar. Hun beleid is ook om extra activiteiten te organiseren omdat lang niet iedereen zal willen lenen met dat abonnement. Ik durf niet gelijk een directe verbinding hiertussen te leggen. Daarvoor ken ik de situatie niet goed genoeg maar het zou zo maar kunnen. 

Opvallend is ook de Bibliotheek Den Haag in de lijst. De G4-bibliotheken komen in de top-15's nauwelijks voor. Dat zegt niet zoveel over de kwaliteit van het bibliotheekwerk maar vooral over de problematiek in grote steden die nog meer inzet vraagt om tot hetzelfde bibliotheekgebruik te komen als in kleinere plaatsen of in plaatsen met minder problematiek. Ook voor Den Haag dus een extra compliment. 

Bibliotheekactiviteiten en Niet-bibliotheekactiviteiten

Naast het tellen van alle deelnemers is er nog een verbetering die aangebracht is in de gegevenslevering. En die heeft te maken met de ontwikkeling van MultiFunctionele Accomodaties of MFO's. Ook in dit lijstje staan er een paar: Forum, Rozet, Kunstenhuis Idea en CODA bijvoorbeeld. Zij kunnen nu een splitsing aanbrengen tussen deelnemers aan bibliotheekactiviteiten en niet-bibliotheekactiviteiten. Ik heb ook nagekeken of de lijst er anders uit zou zien als we ook de niet-biblitoheekactiviteiten met zouden tellen. En in dat geval had er één andere organisatie in de top-15 gestaan. Dat is Kunstwerk!, de MFO voor Zevenaar en omgeving. Kunstwerk! is ook een museum en theater. Als de cijfers niet gesplitst waren geweest dan had Kunstwerk! op nummer één gestaan. 

Nog één lijstje en dan een eindlijst!

Voor iedereen in deze top-15: gefeliciteerd met deze plek! En ik ga verder kijken. Na dit lijstje komt nog een lijstje met bezoeken per inwoner en daarna ga ik de Deckers-index opmaken met alle vijf kenmerken. En de vraag is dan: wie scoort over de hele linie het best? Ik verwacht die eindlijst aan het eind van deze week bekend te maken. Stay tuned!

Welke bibliotheken werken het meeste samen met scholen?

En we doen nog een lijstje. Een heel nieuw lijstje zelfs! Tot nog toe gebruikte ik vier indicatoren voor de Best Presterende Bibliotheek. Dat waren bezoeken per inwoner, het aantal deelnemers bij activiteiten, percentage leden en het aantal uitleningen per lid. Toen ik dit jaar een gesprek voerde met bibliotheken die meedoen aan het traject 'Haal meer uit data', vroeg ik hen of dit nog steeds de vier beste indicatoren waren. Zij gaven mij mee dat er een indicator voor samenwerking met het onderwijs bij moet. Dat vond ik goede aanvulling. Maar welke indicator moest dat dan worden? Nou, adviseerde de groep: 'Zou je mee kunnen nemen hoeveel scholen er uit het werkgebied meedoen aan de Bibliotheek op school of een soortgelijk programma? Zo gezegd, zo gedaan. 

Hoewel.... de samenwerking met scholen zit niet in het zelfde databestand, als alle andere indicatoren. Dat komt omdat de samenwerking met scholen na afloop van het schooljaar wordt uitgevraagd door de Koninklijke Bibliotheek en de gegevenslevering wordt opgevraagd na de afloop van het kalenderjaar. De gegevens die hierboven staan komen uit dit bestand, het databestand samenwerking primair onderwijs 2021-2022.  In dit bestand wordt aangegeven hoeveel basisscholen er in totaal zijn in het werkgebied van een bibliotheek en hoeveel van die scholen een overeenkomst hebben voor het programma Bibliotheek op school of een vergelijkbaar programma. 

In totaal zijn 6.590 basisscholen in Nederland. Van die scholen doen er 2.586 mee aan de Bibliotheek op school en hebben 731 scholen een soortgelijk programma. In totaal 3.317 scholen. In totaal net iets meer dan 50%. 50,3% om precies te zijn. Maar er zijn bibliotheken die een veel groter aandeel  al hebben aangesloten op deze dienstverlening. Die top-15 nemen we nu ook mee!

Ik geef toe dat is nog steeds een beperkte weergave van de hele educatieve dienstverlening waar ook Boekstart in de Kinderopvang en Bibliotheek op School VO ook bij hoort. Maar iedereen zal erkennen dat de meeste energie wel in het basisonderwijs wordt gestoken. Een goede graadmeter is het dus wel. Laten we hier eens mee beginnen en wellicht moeten we het uitbreiden in volgende jaren. 

Vier bibliotheken scoren al 100%: Nuth, Eindhoven, Losser en Venlo

Het bijzonder aan deze top-15 is dat er vier bibliotheken op nummer één staan. Vier bibliotheken die alle scholen al voorzien van de Bibliotheek op school. Dat zijn Nuth, Eindhoven, Venlo en Losser. Een mooi gevarieerd gezelschap van klein en groot en stedelijk en platteland. Het kan dus overal bewijzen deze vier. 

Opvallend is ook dat er maar weinig verschil zit tussen de nummer vijf tot en met vijftien. Ze zitten allemaal boven de 90%. Wie kijkt naar de omvang van de bibliotheken ziet ook wel dat het in veel gevallen maar één of twee basisscholen zijn die niet mee (willen) doen. Ik vermoed dat dat een soort categorische weigeraars zijn. Bewuste nee-kiezers dus.

Opvallend is ook dat er nauwelijks bibliotheken uit het westen van Nederland tussen zitten. Schiedam en de Zaanstreek zijn echt uitzonderingen. Zelf herken ik in het lijstje ook wel bibliotheken die volgens mij bijna vanaf het eerste uur al op pad zijn met deze dienstverlening: Eindhoven, Venlo, Hengelo, Schiedam, BiblioPlus en Bibliorura.  Langdurige inzet die dus op deze lijst beloond wordt. 

Het feit dat er redelijk wat bibliotheken zijn met een hoge score ten opzicht van het gemiddelde doet vermoeden dat er ook bibliotheken zijn die nog nauwelijks deze pakketten aanbieden aan scholen. Ook dat is waar. Er zijn zo'n 30 bibliotheken waar minder dan 10% van de scholen bereikt wordt met de Bibliotheek op school of een vergelijkbaar programma. Soms zit daar een verhaal aan vast, dus je kunt daar geen generiek oordeel over vellen. Door krappe middelen was het bijvoorbeeld niet mogelijk om dit programma op te zetten. Of men heeft een Bibliobus die ook langs scholen gaat maar men geeft die niet op als een vergelijkbaar programma.

Maar mooie resultaten van deze vijftien en ik ga dit criterium meenemen in de eindlijst!

Nog twee lijstjes te gaan: bezoekers en deelnemers aan activiteiten. En dan volgt het overzicht van de Best Presterende Bibliotheek van Nederland! 

Bij welke bibliotheken lenen de leden het meest?

Na het lijstje over waar de meeste inwoners lid zijn van de bibliotheek volgt nog één lijstje die echt met de klassieke bibliotheek te maken heeft: waar wordt het meeste geleend door de leden? Na deze twee lijstjes komen er nog drie die met iets anders te maken hebben: hoeveel deelnemers bij activiteiten, hoeveel bezoekers en hoeveel scholen doen meer met Bibliotheek op school of een soortgelijk programma. En daarna mix ik alles nog tot één grote index: wie is de best presterende bibliotheek op al die vlakken?

Maar vandaag blijven we nog gewoon even bij lenen.

Een lijst van protestanten en katholieken...

Bovenaan de lijst prijken Kampen en Staphorst, twee gemeenten met een protenstants-christelijke signatuur. Staphorst heeft in de vorige lijstjes meerdere malen achter elkaar op nummer één gestaan maar moet die positie dus dit jaar afstaan aan Kampen. In 2019 leenden in Staphorst de leden gemiddeld nog 39 boeken per lid. In 2022 is dat dus nog maar 33 stuks. Bij Kampen is het doorgestegen van 35 naar 38. En dus wordt er stuivertje gewisseld.  Op de derde plek een nieuwkomer: Z-O-U-T, de bibliotheek van Zuidoost Utrecht.  In 2019 scoorden zij nog 22 uitleningen per lid maar zij zijn dus flink gestegen. Dat kan een verruiming van het abonnement zijn of er zijn veel minder leden waardoor je meer leden overhoudt die veel lenen. Het percentage van de bevolking dat lid was bij ZOUT 19,6% tegen 16,6% in 2022. Het lijkt er op dat men dus leden is kwijtgeraakt die relatief weinig leenden.  

Wie het lijstje zo doorkijkt ziet meerdere bibliotheken in een gebied met protestants-christelijke signatuur die vaak als de bible-belt wordt aangeduid. Naast Kampen en Staphorst zijn ook Noord-Fryslân, Z-O-U-T,  Zwartewaterland, Rijssen-Holten, de Groene Venen en Katwijk plaatsen die een meer of minder protestants-christelijk DNA kennen. Ik kan er een plaats naast zitten hoor. Maar van oorsprong zijn dit gebieden waar meer gelezen wordt. 

Toch zitten er ook veel katholieke gebieden tussen: Tubbergen, Meerssen, Nuth, Losser en misschien ook wel Eindhoven. Behalve Eindhoven allemaal relatief kleine bibliotheken trouwens waardoor er een meer homogene doelgroep kan zijn. Maar ik vind het wel grappig dat de invloed van de kerk in deze lijst dus blijkbaar nog terug te zien is. Ornamenten van een ooit verzuilde samenleving. 

Ook in deze top-15 veel nieuwkomers. Doordat ik twee jaar oversloeg zien we ook hier dat er veel kan veranderen. Maar wie kijkt naar de verschillen tussen de nummers drie tot en met vijftien ziet ook dat de verschillen niet bijster groot zijn. Een klein beetje verschil kan je al snel wat laten stijgen of dalen in deze lijst. 

Tot slot het gemiddelde. Dat staat nu op 15,8 items per lid. In het vorige overzicht van 2019 was dat nog 17,6 per lid. We zien daar een verglijkbare daling als met het aantal uitleningen als geheel. 

En met de Bibliotheek op school erbij?

Hierboven zie je het aantal uitleningen per lid exclusief Bibliotheek op school. Dus ook dat lijstje neem ik nog eens mee. Maar het is wel een beetje dubbel. Lang niet alle bibliotheken geven namelijk de uitleningen door. Dit omdat het niet onder regie van de bibliotheek gebeurt en dan ook niet onder het leenrecht vielen. En dat leidde weer tot frictie met de auteur. Die kwestie is ondertussen opgelost en daarmee zou je eigenlijk in de toekomst eigenlijk makkelijker deze cijfers mee kunnen tellen. Maar in de cijfers over 2022 is dat denk ik zeker nog niet volledig. 

Maar omdat het voor sommige bibliotheken zeker om substantiële aantallen gaat is het toch aardig dat lijstje wel te maken. En dan zie je toch een paar nieuwe bibliotheken in de lijst verschijnen.  Kijk maar.

Tubbergen, Eindhoven, Nuth en Katwijk stijgen dan bijvoorbeeld nog verder door op de lijst. Nieuw in de lijst zijn dan Huis73 (Den Bosch e.o.), Dinkelland, Meerssen, ZinIn (Nijverdal), Schiedam en Smallingerland. 

Als je de Bibliotheek op school  meetelt stijgt het aantal uitleningen per lid van 15,8 naar 17,7.  

Ik verwacht dat - doordat die leenrechtkwestie is opgelost - in de komende tijd meer bibliotheken dit soort uitleningen gaan opgeven. Ook uitleningen in het grijze gebied van wie de regie nu had over die uitleningen, kun je nu toch ook mee opgeven. 

U bent weer bij. We gaan de leden en de uitleen na dit lijstje verlaten, Nog drie lijstjes over andere functies en dan gaan we naar een eindlijst!

We gaan weer lijstjes maken! Welke bibliotheek heeft de meeste leden?

De feestdagen komen eraan en het wordt weer onontkoombaar de 'lijstjes'-tijd!  De vraag 'Mark, wanneer ga je weer lijstje maken?', werd me dan ook veel gesteld de laatste tijd. Ik had gezegd dat ik door de coronaperiode even geen onderlinge vergelijkingen zou maken. Want moest je nou blij zijn met veel of weinig bezoekers in die tijd? Maar afgelopen zomer maakt de KB de cijfers bekend over 2022, het eerste jaar zonder coronabeperkingen voor bibliotheken. 

Maar het is weer zover. Ik hoop dat er deze maand in mijn schaarse vrije tijd er nog een beetje doorheen kom. Maar ik ga mijn best doen. En ook dit jaar is mijn streven om weer tot komen tot een index langs verschillende factoren die leiden tot de Best Presterende Bibliotheek van 2023. Ook ik weet op moment van schrijven nog niet wie daar uit gaat komen omdat bij een aantal gegevens nog nader onderzoek nodig is. Zoals elke keer constateer ik soms in de uitkomsten nog onregelmatigheden die dan nog wat uitzoekwerk vragen. Dus we maken het spannend dit jaar of we er uit komen.... Ergens net voor of na de Kerst zullen we door de lijstjes zijn.  

De kengetallen van de index

Het meten van de Best Presterende Bibliotheek ga ik iets anders doen dan voorgaande jaren. Tot nog toe  deed ik dat langs vier lijnen.  De vier indicatoren waren: het aantal bezoekers, het aantal leden, het aantal uitleningen en het aantal activiteiten. Maar dit jaar voeg ik er een vijfde element aan toe. Afgelopen maanden had ik een overleg met de deelnemers van het traject 'Haal meer uit data' en zij adviseerden mij ook een element toe te voegen van de Bibliotheek op school. Welk element moet dat dan zijn? Nou, het aantal scholen dat meedoet aan de Bibliotheek op school of een vergelijkbaar programma. Dat cijfers wordt dus de vijfde parameter in wat ik samen - niet van ijdelheid gespeend - de Deckers-index noem.

De absolute cijfers zijn natuurlijk onvergelijkbaar: Amsterdam leent meer uit dan Staphorst. Daarom maken we er kengetallen van. Bij leden kijken we naar het percentage inwoners dat lid is, bij uitlenen naar uitleningen per lid, bij bezoekers naar het aantal bezoeken per inwoner en bij activiteiten naar deelnemers per 100 inwoners en bij Bibliotheek op school naar het percentage scholen dat meedoet. Ik heb de lijst nu een aantal keren gemaakt en het is mij opgevallen dat het een bibliotheek nog flink wat moeite kost om op alle fronten goed te scoren. De vorige keer waren ZinIn Nijverdal, Rozet Arnhem en de bibliotheek in Nijkerk de nummer 1, 2 en 3 in de eindlijst. 

Het is ondertussen drie jaar geleden dat ik voor het laatst de lijstjes opstelde. Elk jaar veranderde er wel wat in een top-15 dus dit jaar - met drie jaar ertussen - zullen de verschuivingen extra groot zijn. 

Tot slot: hecht niet teveel waarde aan de lijstjes. Het zijn maar cijfers. Achter elk cijfer zit een verhaal. En niet elk verhaal ken ik. Maar aardig is het wel. 

Maar genoeg gedraald: kom op met die lijstjes! Dat doen we en we trappen dit jaar af met het leden

Zwolle weer strak bovenaan

Zwolle is de Bohemian Rhapsody van dit lijstje. Voor de derde keer op rij staan ze strak bovenaan met ruim 35,6% van de bevolking die lid is. Zwolle kent een leesgrage bevolking, heeft een redelijk vertakt netwerk met vestigingen en heeft goede banden met al het onderwijs, tot aan het regionale MBO-onderwijs toe. Chapeau voor weer zo'n eerste plaats en het consequente beleid! 

Zwolle wordt achtervolgd door de Zeeuwse Bibliotheek - ook al zo'n leesgraag volkje - die van drie naar twee klimt. Daarachter komt nieuwkomer Rozet. De nummer twee uit de vorige index heeft zich op dit vlak dus sterk verbeterd... Wie weet wat dat betekent voor de einduitslag. 

Maar door de drie jaar die er tussen zitten zijn er gewoon veel nieuwkomers. Een opvallende nieuwkomer wil ik nog wel vermelden. En dat is de Boekenberg uit Spijkenisse. Van oorsprong een gemeente waar niet veel mensen lid werden van de bibliotheek. Maar de Boekenberg is ook de bibliotheek die het experiment begon met een gratis abonnement tot 30 jaar. Al in 2019 schreef ik hier  over en we zien hier nu het effect. De Boekenberg stormt de top-15 binnen en geloof me, die stijgen nog verder. 

Hoewel die verhoogde leeftijd voor een gratis abonnement veel opgang vindt, daalt het aantal leden toch nog. Ten opzichte van 2019 gingen we van 21,1% naar 19,7%.  In mijn laatste overzicht van de staat van het bibliotheekbestel zie je overigens tussen 2021 en 2022 een volledige stabilisatie van het ledental en zelfs een stijging bij de volwassen. Dat zou te maken kunnen hebben met de bibliotheken die een gratis abonnement aanbieden tot 27 of 30 jaar. 

Ik zie hier dus een kentering aankomen. Ik verwacht tussen nu en twee jaar een stijging van de landelijke ledentallen. Maar je ziet dus ook dat het lidmaatschap echt van vorm begint te veranderen. Van pas om te lenen naar een pas om verbonden te zijn met de bibliotheek en de gemeenschap. Ik vind dat een mooie ontwikkeling. 

Het lijstjesseizoen is weer geopend!

Het PISA-rapport in drie grafieken plus één grafiek die niet getoond werd

Het nieuwe PISA-rapport is uit. En net als de vorig keer buitelen de superlatieven weer over elkaar heen. De Volkskrant heeft het over 'Onverwacht snelle daling leesvaardigheid',  de Telegraaf kopt: 'Leesniveau naar dieptepunt',  en Nu.nl schrijft 'Leesvaardigheid van jongeren daalt steeds harder'. Er wordt veel over gedeeld op social media en ik hoor heel veel halve waarheden. 

Het PISA-rapport wordt dus veel gedeeld maar bijzonder weinig gelezen. Wel ironisch voor een rapport dat ons vertelt dat we zo slecht lezen. Alle reden dus om er eens echt in te duiken en wellicht nog eens wat resultaten toe te lichten. Ik neem u mee langs drie grafieken die u moet kennen en één grafiek die het rapport niet laat zien. Geïnteresseerd? Mooi, lees dan verder. 

Wat is het PISA-onderzoek?

Eerst even het begin. Want wat is dat onderzoek eigenlijk? PISA staat voor Programme for International Student Assessment. Men wil met met het PISA-onderzoek in al die landen meten in hoeverre 15-jarige leerlingen zijn voorbereid op het functioneren als mondige burger in de huidige kennismaatschappij. Het onderzoek meet dan ook veel meer dan alleen de leesvaardigheid maar kijkt ook naar wiskunde, natuurwetenschappen.

Het is een onderzoek waaraan 81 landen deelnemen en dat wordt afgenomen onder 600.000 15-jarigen. In Nederland deden een kleine 5.000 jongeren mee. Het onderzoek wordt normaal gesproken elke drie jaar gehouden. Door corona is het onderzoek dit keer één jaar later uitgevoerd.

Het feit dat je in het nieuws meer hoort over de leesvaardigheid dan over de andere vaardigheden heeft te maken met het feit dat de leesvaardigheid harder achteruit is gegaan dan de andere vaardigheden. 

Dat brengt ons dan ook tot de eerste grafiek uit het rapport.

Nederland deed het slechter dan andere landen dus corona is geen excuus

Hierboven zie je hoe de Nederlandse leerlingen scoorden op leesvaardigheid vanaf 2003. Dit is afgezet tegen de gemiddelde EU-score en de gemiddelde score van alle deelnemende OESO-landen. Waar Nederland tot 2012 keurig bovengemiddeld scoorde zien we vanaf dat moment een steeds sterker verval optreden. In 2015 zaten we nog net op het EU-gemiddelde, in 2018 zakten we al door het OESO-gemiddelde en 2022 is het verval nog harder gegaan. 

Een veel gehoord argument is dat dit verval komt door de coronacrisis. Uiteraard heeft dat effect gehad op kinderen. Scholen sloten, bibliotheken sloten en er moest meer online. Maar, dat gold wereldwijd en toch zien we Nederland steeds sneller en harder wegzakken. 

Het PISA-rapport doet geen analyse naar de oorzaak, het is een vergelijkend onderzoek dat vooral cijfers levert. Maar laten we even verder gaan. 

Het VMBO zakt harder weg dan het HAVO en het VWO

Er is namelijk een uitsplitsing te maken naar onderwijssoort en dn zie je het volgende beeld. Het verval van leesprestaties is overal zichtbaar maar er is een sterker verval bij VMGO gl/tl, VMBO kb en VMBO bb. Het pro-onderwijs kent overigens een vrij kleine onderzoekspopulatie, ik ben dus voorzichtig met die cijfers. 

Als je deze cijfers ziet snap je wel dat het Kunst van Lezen met de impulsregelingen voor de Bibliotheek op school extra inzet op het VMBO-onderwijs. 

1 op de 3 jongeren in het voorportaal van laaggeletterdheid

Waar ik journalisten nog te weinig goed naar vind kijken is naar de leesniveaus. En omdat dit rapport niet heel uitgebreid ingaat op alle resultaten - het rapport van 122 pagina's is namelijk nog maar een beknopte samenvatting - worden die leesniveau nog maar heel beknopt in beeld gebracht. 

In totaal kent PISA zes taalvaardigheidsniveaus. Om te kunnen functioneren als burger wordt gesteld, heb je minimaal niveau 2 nodig. Verder geeft het rapport geen toelichting op die niveaus. In het rapport uit 2019 wordt die toelichting wel gegeven. En daar wordt het volgende aangegeven voor niveau 0, 1 en 2.

Laaggeletterdheid betekent niet dat je niet kunt lezen maar dat je jezelf onvoldoende kunt redden met taal. Die grens ligt inderdaad tussen niveau 1 en niveau 2. 

In het rapport wordt daarbij deze grafiek gegeven. 

33% van de 15-jarigen haalt niveau 2 niet. Laaggeletterdheid meten wij in Nederland vanaf 16 jaar. Die 15-jarigen hebbend dus nog een kleine kans om te groeien in lees- en taalniveau. Maar ze zitten toch dicht tegen die 16 jaar aan. Wie op 15-jarige leeftijd nog niet niveau 2 heeft bereikt zit domweg in het voorportaal van laaggeletterdheid. Om vervolgens bij de 16e verjaardag voorzien te worden van het label: laaggeletterd. 

33% van die 15-jarigen zit dus in het voorportaal van laaggeletterdheid. En Nederland doet het verdacht veel slechter dan de OESO-landen (27%) en het gemiddelde van EU (24%).

Uit de detailgegevens van het onderzoek van 2018, toen nog 24% in deze categorie zat, bleek dat de achterstand onder het VMBO logischerwijs het grootste was. Tot aan de VMBO/tl zat 50% toen al in het voorportaal van laaggeletterdheid. Dat aandeel zal dus nog gestegen zijn. 

De grafiek het PISA-rapport niet toont

Er is één schokkende grafiek die dit rapport nog niet toont. Ik vermoed dat die in de meer uitgebreide analyse komt die volgend jaar uit moet komen. Maar die grafiek heb ik alvast voor u gemaakt. En dat is hoe het percentage jongeren in het voorportaal van laaggeletterdheid steeg sinds 2003 in vergelijking met de OESO en EU. Die grafiek ziet u helemaal bovenaan het artikel. Door de cijfers uit vorige rapporten te combineren  door de jaren heen, zie je wat er gebeurt in Nederland ten opzichte van de OESO-landen en de EU. Deels zag je dat ook al wel in de leesprestaties maar hier zie je het terug in jongeren die voorgesorteerd staan als laaggeletterde. Bij de OESO-tabel zien we wat fluctuatie die denk ik te verklaren is door zich ontwikkelende landen. Bij EU zien we ook de geletterdheid afnemen maar minder snel dan in Nederland. 

Eén conclusie kun je wel trekken...

Ik ben geen onderwijskundige en ook geen specialist in taal. Ik trek ook geen conclusies over ons onderwijssysteem, over schermpjes die overal zijn of over de opkomst van Engels als voertaal. Ik weet dat gewoon allemaal niet. Daar onthou ik me dus ook van. Maar één conclusie kun je wel trekken....

Er is heel veel werk aan de winkel..... 

En de vraag die we ons zelf dan kunnen stellen als bibliotheeksector is: kunnen we nóg meer bijdragen aan het leesplezier van kinderen? Dat alles in de wetenschap dat er ruim 3.000 schoolbibliotheken zijn geopend in de afgelopen tien jaar, dat we op elk van die scholen enthousiaste leesconsulenten inzetten en inzetten op leesbeleid op elke school. En ik heb ontzettend veel waardering voor al die inzet die we al plegen.

En twee zaken kunnen we doen..

Ik weet het, bibliotheken zijn maar een kleine schakel in het hele grote onderwijssysteem. Er zijn twee dingen die door mijn hoofd gaan. De eerste is de klassieke reflex: er moet véél meer geld bij. Zelfs de mooie tijdelijke regeling van € 74 miljoen die onlangs naar buiten kwam, is dan nog volstrekt onvoldoende. We blijven ook met dat bedrag een klein guerrillaleger voor lezen in plaats van een groot leesoffensief. Dat is één. 

Maar mijn tweede gedachte is ook: kan het nog anders en nog effectiever? Zien we nog iets over het hoofd?

Op beide vlakken denk ik dat we ons kunnen en moeten inzetten. Kijken hoe we nog meer kracht kunnen organiseren en ook blijven zoeken nog betere manieren.  

Want de kinderen van dit land verdienen echt beter. 

Over hoe AI de brieven van mijn bank leest, over Lees Simpel en over één jaar ChatGPT

Het afgelopen jaar was een jaar waarin science fiction realiteit werd. ChatGPT bestaat namelijk één jaar. Nog maar één jaar... Het platform werd geopend op 30 november 2022. Ik weet nog dat ik bij Bibliotheekplaza was in september 2022. Jarno Duursma vertelde daar aan het publiek wat er aan zat te komen: ChatGPT. En hij kreeg gelijk. In januari 2023 liet ik mijn eerste beleidsplan door ChatGPT maken en in oktober van dit jaar schreef ik een zevenpuntenplan voor gebruik van AI door bibliotheken. Ik denk dat ik niet overdrijf als ik stel dat AI de komende jaren misschien wel eens de belangrijkste ontwikkeling zal zijn waar we ons toe te verhouden hebben. Een techniek met een enorme kracht die een zegen en een vloek in zich houdt. En zoals met elke kracht: de echte kracht zit hem in de beheersing ervan. 

Lees Simpel

Vandaag ga ik een prachtig voorbeeld laten zien van die goede kracht. En dat is de app Lees Simpel. Lees Simpel is een app die moeilijke brieven van instellingen terugbrengt tot eenvoudige taal en een eenvoudig overzicht. Je maakt een foto van de brief en AI zet de brief om tot een puntsgewijze opsomming in eenvoudige taal. Ik kreeg de app te zien tijdens de innovatiedagen van Rijnbrink waar initiatiefnemer Hester Benedictus aanwezig was en me zelf enige toelichting gaf. Ik heb haar maar een paar minuten gesproken maar de potentie van de app was me direct duidelijk. Goede ideeën hebben niet veel woorden nodig. 

Hoe werkt het?

Tja, de app heet Lees Simpel maar ook de werking is... eh, simpel. Je opent de app, maakt een foto van je brief, of meerdere foto's als het zo'n lange brief is. Je klikt op 'Ja, versimpel de brief' en je krijgt een puntsgewijze opsomming van de brief. In de app worden een paar slimme technieken met elkaar gecombineerd: een digitale kopie maken van de je brief met je fotocamera, een OCR-programma dat de brief omzet naar tekst en vervolgens wordt die tekst naar de AI-software gestuurd van OpenAI om de brief terug te brengen tot korte en eenvoudige taal. Schematisch zie je dit proces boven dit artikel.

De proef op de som: de brief van mijn bank

Ik heb het zelf uitgeprobeerd met een aantal brieven in mijn eigen archief.  Ik stap op dit moment over naar een bank met iets meer idealen. Mijn oude bank, ING, stuurde me hierover een vier pagina's tellende brief. En jawel, deze werd puntig en correct samengevat. Kijk maar.

IDO's en Lees Simpel?

Ik vind dit een briljante app. En dit was ook een app waarvan ik dacht: die ga ik nog aan heel veel mensen aanraden, te beginnen aan mijn moeder. Want de potentie van deze app is groot. Want ik weet eigenlijk zeker dat u na het lezen van dit artikel ook die app gaat downloaden. Brieven die eerst onbegrijpelijk leken, worden echt veel begrijpelijker en vooral overzichtelijker. Bij mijn brief van de bank bleek namelijk iets fout te gaan. En ik merkte dat ik door de paniek van die fout die brief helemaal niet meer goed las. En dat effect - door spanning minder goed lezen - geldt denk ik voor heel veel mensen. En dan ben ik nog heel talig... 

Kortom, ik denk dat dit een hulpmiddel is dat heel goed inzetbaar is bij de Informatiepunten Digitale Overheid (IDO's). En ik denk dat er ook een hele mooie samenwerking mogelijk is. Want stel nou dat je de brief hebt gescand en je komt er dan nog niet uit? Zou het dan niet mooi zijn dat de app je doorverwijst naar de IDO's?  

De ontwikkeling van de Lees Simpelapp is geen commercieel gedreven initiatief. In een interview met Hester Benedictus in iBestuur zegt ze namelijk het volgende:

'Bedenker van de app Hester Benedictus, voormalig beleidsadviseur bij de gemeente Amsterdam, wil met de app een impuls te geven aan AI for good. Dat is AI die wordt ingezet om maatschappelijke doelen te bereiken. “We hopen in de eerste plaats zoveel mogelijk mensen te helpen met het lezen van brieven,” zegt ze. ‘”Maar de app laat ook zien dat AI niet eng hoeft te zijn en dat het je juist kan helpen met heel praktische dingen. Met AI kan je bestaande maatschappelijke problemen op heel nieuwe manieren oplossen."'

IDO's hebben een geweldige groei laten zien het afgelopen jaar maar we zullen niet in staat zijn om 2,5 miljoen burgers die moeite hebben met taal allemaal persoonlijk te helpen. Het zoeken naar goede digitale ondersteuning is daarom cruciaal. Dat zien we al met programma's als Oefenen.nl en Digisterker maar dat mag en moet echt veel breder. 

Lees Simpel bij overheden en instellingen

Overigens, er is nog een andere toepassing van Lees Simpel. En dat is: laat de Lees Simpel-app uw eigen brieven lezen. Want dat we de app nodig hebben, komt natuurlijk omdat we zelf te ingewikkeld schrijven. Om dat uit te testen maakte ik ook van het artikel dat u nu leest een brief, scande die met Lees Simpel en Lees Simpel maakte een samenvatting. Hieronder zie je de samenvatting. 

Zoals je ziet had mijn artikel een heel stuk korter gekund.... En wat ik knap vind is dat de hoofdpunten er echt zijn uitgehaald.

Victorine van Schaickprijs en een oproep

Ik was dan ook niet verbaasd om te horen dat deze app de Victorine van Schaickprijs won voor het beste initiatief in onze sector. 

De jury van de prijs roemt het initiatief onder andere met de volgende woorden:

'Deze innovatie bevat een unieke combinatie van kenmerken, waaronder:

• De laagdrempelige beschikbaarheid voor Nederlandstalige smartphonebezitters: de app is gratis;
• “AI for good” is de bedoeling: de ontwikkelaars willen laten zien dat kunstmatige intelligentie eindgebruikers kan helpen met hele praktische zaken. In dit geval; het lezen van ingewikkelde briefteksten.
• ‘Privacy by design’: een account aanmaken is niet nodig en gefotografeerde brieven komen niet in het taalmodel van OpenAI terecht

Daar komt nog eens bij dat de app is gemaakt met het oogmerk zichzelf zo snel mogelijk overbodig te maken. Het enkele bestaan van deze app zou de opstellers van overheidscommunicatie alert moeten maken op de noodzaak om de zaken zo eenvoudig mogelijk te verwoorden.'

Mooie en terechte woorden. En het team rond Hester Benedictus moeten we koesteren. Mensen die met het hart op de goede plek en zonder commercieel belang proberen de samenleving verder te helpen. AI for good. 

Ik denk dat de Lees Simpel-app kan bijdragen aan de maatschappelijke opgaven waar de bibliotheek aan wil bijdragen. 

Mijn oproep dus aan ieder die er in bibliotheekwerk iets over te zeggen heeft: laten we gaan praten met Lees Simpel en dit toevoegen aan het arsenaal van gereedschappen. We kunnen met de app nog veel meer mensen bereiken en helpen dan we nu doen. Zowel digitaal door gebruik van de app als door de mogelijkheid van een doorverwijzing van de app naar een IDO. Digitaal en fysiek die hand in hand gaan. En we laten daarmee niet alleen zien dat we innoveren met onze methodes maar we dragen ook nog eens bij aan zinvolle implementatie van AI-toepassingen. 

Ik zeg: aan de slag dus! Of eh, nou ja, laat AI het werk doen!