zondag 6 november 2022

Wat betekent de bibliotheekbrief voor lokale bibliotheken?

 

"Hé Mark, kun je ons even kort uitleggen wat er in de bibliotheekbrief staat?" Het zal een vraag zijn die me de komende week wel een paar keer gesteld zal worden dus ik pak hier de handschoen maar op. Wat moet u er als lokale bibliotheek mee en waar moet u zich op voorbereiden?

Want dat er een sloot geld aankomt dat is zeker. Met ronkende termen  - 'Miljoenen voor biblitoheken' werd dat al afgelopen weken in de ether geslingerd. Lees hier de artikelen van De Volkskrant en hier van de NRC. En de berichten hebben gelijk, de bibliotheekbrief die nu uitkomt is de laatste politieke stop voordat de staatssecretaris en de ambtenaren het geld ook werkelijk kunnen uitgeven. 

Ik zette het voor u op een rijtje wat de bedragen voor gemeenten en lokale bibliotheken gaan betekenen en geef er wat toelichting en duiding bij. Zo kennen we elkaar toch? 

Waar ging het ook al weer om?

In het regeerakkoord was aangekondigd dat er € 170 miljoen extra beschikbaar zou komen voor Cultuur. Bibliotheken zouden daar één van de ontvangers van zijn. In het voorjaar kwam de hoofdlijnenbrief Cultuur uit en werd een eerste aanzet gegeven maar nog steeds niet gemeld hoeveel geld er beschikbaar zou zijn. Die duidelijkheid kwam pas bij de miljoenennota. Helder werd  toen dat er 62 miljoen beschikbaar zou komen in een opbouwend bedrag. Bij de behandeling van de hoofdlijnenbrief Cultuur zegde de staatssecretaris toe in het najaar met een bibliotheekbrief te komen. En die brief is er nu dus en geeft inzicht hoe die 62 miljoen de komende jaren verdeeld zal worden. En die verdeling van dat geld ziet er als volgt uit.

Die brief waar het allemaal om gaat vindt u hier. En als u bibliotheekdirecteur bent, is het eigenlijk wel verplichte literatuur zeg ik er vast bij.Okee, tot zover de inleiding. Wat moet u ervan onthouden voor uw lokale bibliotheek? Nou twee grote punten en paar randzaken. 

Punt 1: Er komt vanaf 2025 zorgplicht en gemeenten krijgen hier structureel zo'n € 3,- per inwoner extra voor

Het grootste en wat mij betreft historische wapenfeit is dat deze brief de gemeenten gaat verplichten om een bibliotheek te hebben. En niet zo maar een bibliotheek maar een 'toekomstgerichte' bibliotheek. Het moet uit zijn met de verschraling in het aanbod, de sluiting van vestigingen of het verminderen van activiteiten. Voor dit punt is vanaf 2025 € 53,7 miljoen gereseveerd. Structureel. 

De staatssecretaris schrijf hierover: 

'Het is mijn voornemen de huidige ‘bevorderingstaak’ om te zetten in een zorgplicht voor gemeenten en provincies. De zorgplicht heeft als doel dat het netwerk kwantitatief en kwalitatief in stand blijft en kan bijdragen aan lokale maatschappelijke opgaven. Bij de invoering van de wetswijziging worden structurele middelen toegevoegd aan het gemeentefonds volgens een nader te bepalen verdeelmodel.'

Bijzonder is dat de staatssecretaris een zorgplicht noemt voor zowel provincies en gemeenten maar het geld vervolgens volledig toewijst aan de gemeenten. Specialisten die het verdeelmodel voor gemeenten kennen, zeggen dat binnen het culturele domein dit soort gelden vooral langs de lijn van het aantal inwoners wordt toegevoegd aan het gemeentefonds. Dat zou met deze omvang per 2025 zo'n € 3,- per inwoner extra zijn voor bibliotheekwerk. De mopperaars onder ons zullen zelf bij zo'n historisch feit nog zeggen dat de gemeente daar zelf nog wel wat vrijheid bij heeft en dat we dan nog moeten zien dat het bij bibliotheken komt. Nou, dat is maar ten dele waar. Op de eerste plaats hebt u als bibliotheek twee jaar de tijd om mooie plannen te maken die precies bij die € 3,- passen en ten tweede moet het begrip 'toekomstgerichte bibliotheek' nog ingevuld worden.

Want het begrip 'toekomstgerichte bibliotheek' zal datgene zijn waartoe de gemeente verplicht zal worden en dat zal in een wetswijziging van onze bibliotheekwet moeten worden vastgelegd. De staatssecretaris heeft een bijna kamerbrede opdracht op dit punt en ze maakt het zelf ook tot prioriteit. Geloof maar dat dit punt niet zo maar van tafel gaat of dat men het zover laat komen dat gemeenten het geld in de beroemde lantaarnpalen kunnen stoppen. 

Probleem is echter wel die definitieve van die robuuste en toekomstgericht bibliotheek. Vraag tien mensen wat de definitie hiervan is en je krijgt tien verschillende antwoorden. Je kan aan tal van zaken denken: nabijheid van bibliotheken, breedte en aantal van activiteiten, omvang collectie, kwaliteit van personeel, certificering en ik vermoed dat u er zelf nog wel wat aan toe kunt voegen. Als ik directeur van de VOB was, had ik daar nu een werkgroep voor gestart en het ministerie aangeboden dat samen met ze in te vullen. En ook gemeenten zullen er ongetwijfeld wat over te zeggen willen hebben. Kortom, u ziet hier het poldertraject al aankomen.

Maar samengevat: die plicht komt en dat extra geld ook. Dus beste bibliotheekmensen: maak plannen wat er kan met € 3,- per inwoner extra! Welke toekomstgerichte stap gaat u zetten? 

Voor de goede orde: in 2021 was de gemeentelijks subsidie voor exploitatie van bibliotheken € 23,92 per inwoner. Het Rijk legt er dus meer dan 10% bij. Wijs mij de overheid aan die u dat er de afgelopen jaren er in één klap bij heeft gegeven. En dat weet u hoe blij u moet zijn met deze stap.

Punt 2: Een tijdelijke regeling in 2023 en 2024

In aanloop naar 2025 staat voor 2023 en 2024 oplopende bedragen genoemd voor de fysieke bibliotheek van € 18,7 miljoen en € 38,7 miljoen. Dan is er nog geen zorgplicht voor gemeenten, die is dan nog in voorbereiding. Wat moet er met deze bedragen gebeuren?

Daar schrijft de staatsecretaris over:

'Ik wil het beschikbare budget inzetten waar dit het hardst nodig is en het meeste maatschappelijke effect kan hebben. De nadruk van de maatregelen voor de korte termijn ligt daarom op gemeenten zonder fysieke bibliotheek en op de terugkomst en verbetering van de bibliotheek in wijken met een grote maatschappelijke opgave en in niet-stedelijke regio’s waar de afstand tot de bibliotheek te groot is geworden. In kleinere gemeenten kan het de voorkeur hebben als buurgemeenten samen een volwaardige bibliotheekvoorziening realiseren boven ieder afzonderlijk een beperkte eigen fysieke locatie.'

De staatssecretaris noemt hier drie specifieke groepen: gemeenten zonder bibliotheek, bibliotheken in gebieden met grote maatschappelijke opgaven en bibliotheken in niet-stedelijke regio's waar de afstand tot de bibliotheek groter is. En bij dat laatste zegt ze dat het daarbij kan dat een gemeente geen bibliotheekvoorziening heeft maar goede afspraken kan maken met nabije buurgemeenten. Op een andere plek meldt ze ook nog dat deze regeling moet aansluiten op de verdeling zoals die later gaat plaatsvinden bij de zorgplicht. 

Wie de beslisnota leest die ook bij de brief leest, ziet dat daar ook een planning bij zit waarin gemeld wordt dat op dit moment die regeling moet worden voorbereid en dat in 2023 en 2024 deze regeling twee aanvraagmomenten zal kennen en in twee tranches zal uitkeren. 

Nu mag ik zelf af en toe meedenken bij het ministerie en dan zie ik wel dat die regeling nog best een puzzel is. Enerzijds moet de regeling zich beperken tot bepaalde bibliotheken maar zie je tegelijkertijd dat maatschappelijke opgaven zoals in het bibliotheekconvenant staan, in elke gemeente voorkomen.

Op één punt ben ik nog eens dieper gedoken. En dat is die van de bibliotheken zonder bibliotheek of zonder volwaardige bibliotheek. Om hoeveel gaat het er dan eigenlijk? In de wetsevaluatie die Kwink destijds opstelde is daarbij stil gestaan. Kwink kwam destijds tot zestien gemeenten. Als ik die lijst doorkijk, zie ik dat er daar ondertussen al vijf gemeenten van afgevallen zijn. Dat komt door gemeentelijke herindelingen (Haaren), door her-aansluiting bij een bibliotheek in het stelsel (Montfoort, Buren) of door fusie van een bibliotheek (Brunssum). Tot slot stond Zaanstad om een wat semantische kwestie op de lijst maar dat weiger ik toch niet een onvolwaardige bibliotheek te noemen. 

Blijven er - maar - elf gemeenten over. En zelfs daar is nog wel wat bij op te merken, het ligt behoorlijk genuanceerd. De kaart van die elf gemeenten is de volgende. 

Zo staan Blaricum en Rozendaal (een mini-gemeente bij Arnhem) op de kaart. Beiden gemeenten nemen al deel aan een volwaardige bibliotheek namelijk Huizen-Laren-Blaricum en Veluwezoom. Blaricum ligt tegen Huizen aan en Rozendaal tegen Velp. Voor beide gemeenten en hun inwoners al jaren een passende oplossing. Voor Roerdalen geldt dat er wel vrijwilligersbibliotheken zijn maar dat de gemeente wel bijdraagt aan Bibliorura voor ondersteuning. Zo'n zelfde constructie kent Alphen Chaam.  Voor Veere en Noord-Beveland geldt dat hier een uitgebreide servicebus rijdt. En in Lopik en Waterland is Karmac nog actief met beperkte dienstverlening maar ook hier investeren gemeenten al wel in bibliotheekwerk. En de gemeente Waterland keer per 2023 dan ook nog eens terug naar de bibliotheek Waterland. Allemaal gemeenten die al investeren in bibliotheekwerk en Waterland verdwijnt per 2023 van deze kaart. Vanaf dat moment is Karmac alleen nog in Lopik actief. In Albrandswaard zijn twee afhaalpunten van Bibliotheek AanZet. De enige gemeente die echt niks uit lijkt te geven aan bibliotheekwerk is Uitgeest. 

Als je dat zo op een rijtje zet dan zie je dat zelfs bij deze elf gemeenten het reparatiewerk ook nog wel meevalt. Zeker, investeren kan zeker nuttig zijn maar we beginnen niet op nul. Dus breng Lopik weer onder bij Lek en IJssel, kijk nog eens een naar de afhaalpunten bij Albrandswaard en de bussen in Zeeland. En ook voor Alphen Chaam en Uitgeest zijn wel passende oplossingen te verzinnen met naastliggende bibliotheken. Dit met aandacht en zorg voor al het werk dat afgelopen tijden vaak door vrijwilligers werd gedaan.  Nou ja, u ziet het wel, ik denk dat het wel moet lukken om hier in twee jaar uit te komen. 

Dat sluitende netwerk gaat er dus komen, wat ik u brom. De middelen zijn er dus aan de slag! Dus naastliggende bibliotheken: hup, aan het werk!  En om eerlijk te zijn, hier is echt geen € 18,7 miljoen en € 38,7 miljoen voor nodig in 2023 en 2024 Met andere woorden er blijft zeker geld beschikbaar om (veel) breder te investeren. En die investeringen zullen breder zijn dan vestigingen en stenen. Want wie de staatssecretaris hoorde bij Op1, hoorde iemand die bevlogen vertelde over alles wat de bibliotheek maakt. En dat is veel meer dan stenen. 

Punt 3: Verder nog iets Deckers?

Verder nog iets in die brief, Deckers? Tja, ik leg natuurlijk de nadruk op de gelden voor lokale bibliotheken maar er worden ook nog wat goede zaken gemeld over bibliotheekwerk in Caribisch Nederland, over digitaal bibliotheekwerk en... over leesbevordering. Over die leesbevordering wil ik nog wel wat zeggen. Want wat je daar in de brief bij ziet staan gaat over twee zaken. Op de eerste plaats is de langlopende vete over leenrechtvergoeding op scholen nu structureel opgelost. Het ministerie zal hier de komende jaren een structureel bedrag voor beschikbaar stellen. En ten tweede geeft ze nog een kleine impulssubsidie op dit vlak. Maar de staatssecretaris geeft ook aan dat het vervolg nu moet komen uit het masterplan Basisvaardigheden van minister Wiersma. Uslu parkeert de bibliotheken met haar brief maximaal voor zodat Wiersma het stokje over kan nemen bij zijn Masterplan Basisvaardigheden.  Handig gedaan. Nu Wiersma nog. Hoewel ik daar verwacht dat hij het initiatief laat aan de scholen als ze het geld krijgen. Dus beste bibliotheken: begin met plannen voor 100% Bibliotheek op school in uw gemeente. Maar het geld daarvoor zou van de scholen moeten komen. Nu om tafel dus met de scholen over een lees-ecosysteem in uw hele werkgebied. Dit dus naast het geld dat u vanaf 2025 van uw gemeente krijgt. 

Dus?

Wanneer las u voor het laatst een overheidsdocument waarin zo fors werd geïnvesteerd in bibliotheekwerk? Om eerlijk te zijn schreef ik de laatste tien jaar mijn vingers blauw aan creatieve bezuinigingsplannen. En u waarschijnlijk ook. Maar de knop moet om. Ga weer denken in investeringen en uitbreiding van dienstverlening en maak de plannen hiervoor klaar. Ga onderhands in overleg met uw gemeente, verken waar u samen naar toe wilt en welke snode plannen u kunt maken om uw inwoners slimmer, creatiever en vaardiger te maken. De tijd is rijp! 

Met deze bibliotheekbrief en het kameroverleg dat er op volgt passeren wij nu de laatste politieke stop voordat die investeringen zullen starten. We gaan op weg naar een zorgplicht voor gemeenten voor een toekomstgerichte bibliotheek. Ik noem dat een historisch moment in de bibliotheekgeschiedenis.

9 opmerkingen:

Anja Oosterlaken zei

Wat mij nog bezighoudt is, hoe de insteek is als het gaat om uitgestrekte plattelandsgemeenten waarbij er wel een of meerdere bibliotheken zijn maar die heel ver weg zijn, vaak meer dan 5 kilometer. Hoe groot, qua aantal inwoners, zou een kern/wijk moeten zijn om 'aanspraak' te kunnen maken op een bibliotheek?

Anoniem zei

Precies mijn vraag Anja Oosterlaken

Mark Deckers zei

@Anja en @Anoniem: Terechte vraag inderdaad. Ik heb er geen antwoord op. Hoe kijken jullie hier zelf naar? Is daar iets zinnigs over te zeggen, waren er vroeger wellicht normen voor?

Anja Oosterlaken zei

Bij afstand van > 3 tot 5 kilometer tit aan de volgende volwaardige kern: vanaf 5.000 inwoners een bibliotheek. Van 3.000 tot 5.000 een servicepunt. Tot 3.000 een afhaalpunt.

Anoniem zei

Beste Mark Deckers, Ik wil je graag laten weten dat de vrijwilligersbibliotheek in Alphen-Chaam wel subsidie krijgt van de gemeente. Het is voldoende (tot nu toe dan) om de bibliotheek succesvol te runnen met 47 vrijwilligers en zo'n 13000 boeken. Tot 2016 waren we een vestiging van de stelselbibliotheek Theek5 die noodgedwongen moest stoppen omdat de subsidie alsmaar verminderde. We moeten kijken wat in de toekomst de beste oplossing wordt.

Mark Deckers zei

@anoniem: in het rapport van Kwink wat destijds de evaluatie deed werd als "volwaardig" benoemd dat je bij een bibliotheek zat die binnen het stelsel actief is. Dat wil zeggen, deelneemt aan leenverkeer, onderlinge afstemming en die de vijf functies uitvoert. Een brede bibliotheek dus. Dat was in Alphen-Chaam dus het geval. Dat neemt niet weg dat er nu best een goede oplossing kan zijn inderdaad. En inderdaad kijken wat in de toekomst de beste oplossing kan zijn.

@Anja: ja, dat vind ik wel een aardige inderdaad. En dan weer zorgen dat het geen wet van meden en perzen wordt want door ligging van kernen kan het soms toch weer anders uitpakken. Ik ga nog eens duiken in de oude bibliotheekwet van 1975. Volgens mij zei die daar wat over.

Mark Deckers zei

@8 november 17.31 uur: de tekst over Alphen-Chaam is aangepast na aanvullende informatie van de gemeente. Het blijkt dat de gemeente wel degelijk bijdraagt aan Theek5 maar beperkte dienstverlening voor scholen afneemt en daarnaast bijdraagt aan een vrijwilligersbibliotheek. Dat is genuanceerder dan dat ik er eerder had staan. Verder begrijp ik dat er trots is voor wat nu samen met vrijwilligers bereikt wordt en wil men dat graag behouden ook in de toekomst. Ik denk dat ook daar wel mogelijkheden voor te bedenken zijn.

Ankie Kesseler zei

Beste Mark, dank voor je heldere toelichting. Albrandswaard is 1 van de 12 gemeenten waar Bibliotheek AanZet actief is. Naast 2 afhaalpunten ( kleine bibliotheken zijn verdwenen in 2014), voorziet deze gemeente sinds een aantal jaar voor alle basisscholen in Dbos. De scholen dragen ook bij in de kosten. Bij elkaar opgeteld is de bibliotheekvoorziening bepaald niet ruim en is extra hulp zeer welkom. Ook een vraag, je noemt een bedrag gemiddeld per inwoner, is dat inclusief of exclusief huisvesting?

Mark Deckers zei

@Ankie: dank voor je toelichting. Mijn summiere samenvatting doet vaak geen recht aan wat er allemaal is. Mijn inzicht was vooral: wat witte of grijze vlekken genoemd worden, zijn vaak helemaal geen plekken waar niks is. Jouw toelichting onderstreept dat nog eens. Wat betreft je vraag over subsidie: dat is inclusief huisvestingskosten. In benchmarken gebruik je vaak zonder huisvestingskosten. Maar omdat ik wilde laten zien hoe die drie euro zich verhoudt tot het totaal aan exploitatiesubsidie van gemeentes heb ik met huisvestingskosten genomen. Het overzicht waar ik me op baseer, vind je hier: https://www.bibliotheeknetwerk.nl/dashboard/dashboard-bibliotheekstatistiek