zondag 1 maart 2020

Van distributiemodel naar communitymodel en waarom we op zoek moeten naar een nieuw lidmaatschap



Een tijdje geleden las ik een verfrissend blog van Ronald Capelle over de redenen waarom bibliotheken zouden moeten starten met een Freemium-lidmaatschap. U weet wel: een gratis basisdienst voor iedereen en wie meer wil stapt over naar het Premium-lidmaatschap. Naast het blog van Ronald hebben verschillende bibliotheken mij de afgelopen tijd benaderd om mee te denken over hun lidmaatschappen. Er is dus wel wat te doen rond die bibliotheeklidmaatschappen.

Het einde van het klassieke bibliotheeklidmaatschap komt in zicht
Zelf betoog ik wel vaker dat het klassiek lidmaatschapsmodel dat bibliotheken hebben, zijn langste tijd heeft gehad. Lid zijn om het recht te krijgen om boeken te lenen, is namelijk al enkele decennia een teruglopende zaak. Kijk maar eens naar de cijfers. Aan het eind van de vorige eeuw kenden de openbare bibliotheken nog 2,4 miljoen volwassen (en betalende) leden. Twee decennia later is dat teruggelopen naar 1,3 miljoen volwassen. Die 1,3 miljoen volwassenen betalen met elkaar overigens bijna het bedrag dat de 2,4 miljoen volwassenen 20 jaar geleden met elkaar betaalden.



De maatschappij is veranderd...
Honderd jaar geleden werden de eerste bibliotheken opgericht. Om velen toegang te geven tot schaars boekenbezit. In een tijd waarbij iedereen wist wat goed voor jou was. Waar kerk en staat over je waakten. De verzuiling is nagenoeg verdwenen, sociale structuren zijn opgelost en nieuwe digitale structuren zijn er voor in de plaats gekomen. Wezijn getransformeerd naar een tijd waarin toerusting, delen, co-creatie en duurzaamheid belangrijk zijn. Met dank overigens aan Rob Bruynzeels voor bovernstaande rijtjes.

.... en de bibliotheek is veranderd
Maar ook de bibliotheek van 20 jaar geleden is niet de bibliotheek van nu. We zijn veranderd van een  klassieke naar een maatschappelijk, educatieve bibliotheek. Bezoekersaantallen stijgen, het aantal cursussen en activiteiten stijgt, het aantal schoolbibliotheken en leesprogramma's stijgt.... alleen de uitleningen dalen. In december vorig jaar schreef ik over deze kleine revolutie in bibliotheken en waarom de toekomst van bibliotheken juist pas begonnen is.

Het klassieke model - je wordt lid om te kunnen lenen - sluit dus eigenlijk steeds minder aan bij de nieuwe activiteiten van de bibliotheek.  Het is dus niet zo gek dat bibliotheken op zoek gaan naar nieuwe vormen.

Ik laat er een paar de revue passeren.

Alternatief 1: Boetevrije bibliotheek
Nog het dichtst tegen het klassieke model aan zit de boetevrije bibliotheek. Daarmee wordt enerzijds het lenen aantrekkelijker gemaakt omdat het te-laat-geld wegvalt, anderzijds spelen de bibliotheken er tijd mee vrij omdat ze minder tijd kwijt zijn met deze administratieve handelingen. Het mes snijdt dus aan twee kanten. Maar toegegeven: het zit nog heel dicht tegen het oude model aan. Bijna de helft van de bibliotheken in Nederland heeft een vorm van een boetevrij abonnement.

Wie meer wil weten over de boetevrije bibliotheken, kan hier verder lezen.

Alternatief 2: Wifi-abonnement
Er zijn meerdere bibliotheken die een soort 'verblijfsabonnementen' kennen. Wat met deze abonnementen vooral geregeld wordt is gratis Wifi of gratis gebruik van PC's. De OBA kent bijvoorbeeld een OBA-PC-abonnement voor € 15,- per jaar. Met dat abonnement kun je onbeperkt Wifi gebruiken en PC's voor een paar uur per dag. Het gebruik van PC's is hiermee niet meer gratis en uiteraard kun je met je volledige abonnement ook van deze faciliteiten gebruik maken.

Verder denkend zou je hier ook een horeca-arrangement aan kunnen koppelen met koffie en thee.  Maar dan zit je toch al dicht tegen het commerciële model aan van Seats2meet. Belangrijk is het om meer te bieden dan alleen een werkplek.

Alternatief 3: Freemium en/of gratis abonnementen
Het derde waar bibliotheken mee experimenteren is een Freemium-abonnement (zoals bij Bibliotheek AanZet) of zelfs een gratis abonnement (zoals bij de Boekenberg). Overigens is ook bij de Boekenberg het doel niet om alle betaalde abonnementen af te schaffen maar ook hier te zoeken naar nieuwe betaalde modellen.

Alternatief 4: Burgerinitiatieven en/of burgerhulp
Een vorm die echt afwijkt van de abonnementen zijn de burgerinitiatieven. En dat kunnen zowel burgerinitiatieven zijn als mini-bibliotheken als burgerinitiatieven die meer gericht zijn op hulp en ondersteuning van burgers. Denk bijvoorbeeld aan Thuisadministratie van Humanitas. Vrijwilligers helpen daar mensen verder met hun formulieren. En ook in de bibliotheek kennen we steeds vaker van dit soort initiatieven. De VoorleesExpress is daar een goed voorbeeld van.  We kennen steeds  meer 'vrijwilligers-nieuwe-stijl'. Het sluit nauw aan bij de transitie van verzorgingsmaatschappij naar participatiesamenleving.

Een mooi voorbeeld zo'n burgerinitiatief vind ik nog steeds Leeszaal Rotterdam West. Hoewel het enerzijds een soort grote mini-bibliotheek is, is het ook een community van mensen die elkaar verder helpt en allerhande cursussen organiseert. Wie daar meer over wil weten, kan hier verder lezen.

Je vraagt je misschien af wat deze voorbeelden met het lidmaatschap te maken heeft maar voor het gebruik van deze initiatieven heeft men andere vormen gevonden van financiering. Dat kan zijn door radicale kostenverlaging (denk aan ingebrachte boeken bij mini-bibliotheken) of door een ander transactiemodel (ik doe dit werk om een andere reden dan geld). In elk van deze burgerinitiatieven zie je dat men één of meerdere aannames bij een bibliotheek heeft losgelaten.
Van distributiemodel naar communitymodel
Ik noem al deze alternatieven zoekrichtingen naar een nieuw lidmaatschapsmodel.  Het zijn hybride modellen en tussenvormen. We laten ons oude model stapje voor stapje los en zijn op weg van oud denken naar nieuw doen.

En zelfs het woordje lidmaatschap kon al wel eens niet het goede woord zijn. We waren namelijk 'lid' om te kunnen lenen. Maar straks gaat het om veel meer dan dat lenen. Het gaat om allerlei programma's die soms door de overheid en soms door burgers zelf worden ingevuld. Het zal een mix zijn tussen wat de overheid als taak ziet en wat burgers samen kunnen maken. Tja, wat ben je van zo'n club? Ben je lid? Ben je supporter? Ben je sponsor in materiële of financiële zin?

Ook politiek zit er nog wel wat verschil in hoe hier naar gekeken wordt. Traditioneel wordt door rechtse partijen meer aangedrongen op een groter eigen verdienvermogen en een grotere financiële bijdrage door burgers. En linkse partijen hameren traditioneel meer op gelijk kansen, (financiële) toegankelijkheid. Beide politieke kanten onderschrijven overigens wel het participatiemodel waar burgers als goede buren elkaar helpen. Het Freemium-model zal daarom zowel rechtse als linkse partijen aanspreken. Rechts omdat het naar nieuwe verdienmodellen kan gaan, links omdat het een laagdrempelige toegang biedt voor het laagst mogelijke bedrag.

Mij lijkt wel helder dat we gaan van een model waarbij je 'lid bent om te lenen' naar 'verbonden om mee te doen'.  De wijze waarop we burgers aan bibliotheken binden moet daarbij passen. Eerste stappen worden daar door dappere bibliotheken al in gezet. Bij Rijnbrink gaan we de komende tijd met een aantal bibliotheken aan de slag op dit vlak en op expeditie naar het juiste model. Lijkt me een boeiende reis. 

De maatschappij is veranderd,
de bibliotheek is veranderd,
nu het lidmaatschap nog.

3 opmerkingen:

Herman Heemskerk zei

Was het niet Arjo Klamer die destijds in opdracht van de voorganger van de VOB een notitie produceerde om het lidmaatschap weer nieuw leven in te blazen? Mij staat bij dat veel bibliotheken ooit verenigingen waren, waar je dan lid van was. Dus (i.p.v. leners - die een afkoopsom betalen voor het lenen - of klanten)leden die zich verbonden voelen met de bibliotheek.
Volgens mij verbond Klamer hieraan ook nog noties als 'de bibliotheek als merit good' en de toepassing van het profijtbeginsel. Welke diensten worden aan welke doelgroepen marktaanvullend (met subsidie) of marktconform (= de tucht van de markt)aangeboden?
Hoog tijd dus voor een grondige herbezinning op deze P van de marketingmix....

Frank Huysmans zei

Maar Mark, de openbare bibliotheken hebben toch sinds het prille begin een freemium-model (avant la lettre)? Gratis lezen in de 'openbare leeszaal en bibliotheek', en voor wie de boeken per se thuis wilde kunnen lezen was er een betaald lidmaatschap. ;)

Op basis van de krantendatabase van de Koninklijke Bibliotheek (toen nog kranten.kb.nl, thans in Delpher.nl) heb ik eens uitgezocht hoe de naamgeving van het instituut door de jaren heen is veranderd. Pas vanaf de jaren 1960 zie je 'leeszaal' in rap tempo uit de naamgeving verdwijnen (zie https://informatieprofessional.nl/2013/03/krantenkolommen-en-boekenkasten-veranderende-openbare-bibliotheek-gedigitaliseerde-kranten/ ). Het geeft aan dat het lenen aanvankelijk van secundair belang was (ook omdat de collecties niet zo groot waren en boeken vrij kostbaar). Zo bezien zou je kunnen zeggen dat het freemium-model weer op de terugtocht is nu het aantal lidmaatschappen onder volwassenen afneemt.

Mark Deckers zei

@Hemrman en @Frank: kijk hier spreken de ware bibliotheekgeheugens. De één nog voer Klamer en ander over de leeszaal. En ja, beiden een zeer waardevolle bijdrage. Dank. Klamer had het inderdaad al goed gezien en die lijn kunnen we doortrekken en ja Frank, die leeszaal was inderdaad vooral ook voor verblijf. Het Freemiummodel is dus niet nieuw maar vooral stokoud :-) Leuk!