Die andere oorlog waar we zo gênant weinig van weten

We vieren 75 jaar bevrijding en we doen dat onder een collectief huisarrest in Nederland vanwege het Coronavirus. Maar de omstandigheden waaronder wij dit huisarrest en deze vrijheidsbeperking ondergaan staat in geen vergelijking met de onderdrukking van een oorlog.

In de afgelopen weken las ik twee boeken over de oorlog. De 'grote' andere oorlog. Die oorlog waarin Nederland neutraal bleef. Twee boeken met een verschillend perspectief: dat van de oorlog en dat van de neutraliteit. En beiden even bizar en pijnlijk om te lezen.

Koen Koch: De derde slag van Ieper
In het voorjaar van 2019 was ik een lang weekend in het Belgische Ieper. Ieper is één van de grote slagvelden van de Eerste Wereldoorlog. In 1917 en 1918 ligt het front hier verankerd en verschuift in die tijd slechts enkele kilometers. Soms wat naar het oosten en soms wat naar het westen. Elke verplaatsing van de frontlijn kost vele tienduizenden jonge soldaten het leven. Het is een oorlogsmachine die gevoed wordt met jonge militairen.

Soldaten bivakkeerden in loopgraven, de grond rond Ieper was verworden tot een kale moddervlakte met kraters van de vele mortierinslagen. De helft van alle soldaten die naar het front ging, keerde niet meer terug.

Het bijzonder van het boek van Koen Koch is dat hij analyseert welk militair en politiek machtsspel is gespeeld in het laatste jaar van deze oorlog. En vooral hoe desastreus de keuzes van de geallieerde generaals en politici uitpakten. Koch laat zien hoe Engelse generaals niet onder willen doen voor Franse. Hoe elke generaal toch zijn eigen succes wil hebben en hoe politici heel graag de politicus willen zijn die uiteindelijk de laatste goede beslissing neemt, die de oorlog in hun voordeel zal beëindigen. Hoe slimme plannen van generaals weer worden getorpedeerd door diezelfde politici omdat ze weer zoveel garanties eisen en voorbehouden maken dat die generaal nooit meer de beslissende slag kunnen leveren. En tot slot: hoe de Engelsen de Amerikanen voor wilden zijn en eigenlijk de oorlog wilden beëindigen voordat de Amerikanen er zouden zijn. En daar had men dus ook de nodige mensenlevens voor over.

Koch geeft een ontluisterend beeld van hoe macht en prestige zoveel tol hebben geëist. Dat na de Eerste Wereldoorlog in heel Europa zo ongeveer de revolutie uitbrak is in dat licht dan ook niet vreemd. Als machthebbers zo makkelijk zoveel levens op het spel zetten, is het duidelijk dat het niet gaat om de welvaart van burgers.

Conny Braam: De onweerstaanbare bastaard

Een verhaal van de andere kant van het prikkeldraad dat rond de Nederlandse grens stond is dat van Conny Braam. Van haar las ik al eens de ongelooflijke geschiedenis van de Nederlandse cocaïnefabriek. Een cocaïnefabriek in Nederland? Ja, wel degelijk en deze produceerde ook rond de Eerste Wereldoorlog en leverde aan zowel de Duitsers als de geallieerden. Later werd cocaïne verboden maar stapte de fabriek (waar de Koninklijke familie op afstand aandelen van had) over op amfetamine. In de jaren zestig werd de fabriek verkocht aan Akzo.

Van diezelfde Conny Braam las ik dit keer het boek de onweerstaanbare bastaard. Dit boek handelt over het IJmuiden in de Eerste Wereldoorlog. De vissers in IJmijden floreren door de schaarste aan vis door de oorlog. Verschillende vishandelaren beginne een lucratief handeltje met Duitsers en soms met Engelsen. Er ontstaat een heuse 'niveau riche' in het verder toch wat achterlijk bevonden IJmuiden. Toch gaat niet iedereen mee in deze oorlogshandel en het splijt het dorp dan ook in tweeën: zij die oorlogswinst verwerpelijk vinden en zij die er flink van profiteren. Want de oorlog maakt Nederland wel degelijk arm en de schaarste aan goederen en de grote hoeveelheid vluchtelingen uit alle windstreken maken het leven niet eenvoudig.  Braam schetst dit beeld aan de hand van de lotgevallen van de familie Boerhaave.

Net als in het boek over de cocaïnefabriek laat Braam zien, welke dubbelhartige houding ons land eigenlijk had in die oorlog. Terwijl zo'n 250 kilometer verderop in Ieper de jonge levens bij duizende worden vermalen, maken wij ons in dit land druk over aan wie we het meeste kunnen verdienen.

Het verhaal van Braam leest, net als het boek van de cocaïnefabriek, als een trein. De boeken van Braam zijn een hele toegankelijke en spannende manier om te lezen over de geschiedenis.

Beide boeken zijn als ebook te leen in de online bibliotheek. De derde slag bij Ieper, vind je hier. De onweerstaanbare bastaard van Braam, vind je hier.  Maar uiteraard is het ook te bestellen bij je eigen bibliotheek (als het al weer kan).

Ik lees verder in dit spoor. Ik ben ondertussen begonnen aan het boek 'De eerstgevallenen' van Theo Toebosch over de eerste Duitse en de eerste Franse soldaat die sterven in diezelfde oorlog. Meld ik me later weer mee.

Vrolijke literatuur is het natuurlijk niet. Oorlog is een monster dat mensenlevens vermaald. En wie er niet direct bij betrokken is probeert er ook nog aan te verdienen. Goed om nog eens te lezen zo rond de bevrijding en uw kennis ook rond die eerste grote oorlog, die onze zuideburen zo onbarmhartig trof,  nog eens op te vijzelen. Want eigenlijk weten we daar als Nederlanders gênant weinig vanaf.

Ik wens u een mooie Bevrijdingsdag!

In Flanders Field : deel 2

Begin maart van dit jaar was ik een weekend in Ieper. Ik schreef er al eerder over in een blogje met de titel 'In Flanders Field'.  In Flanders Field was een gedicht van de Engelse militaire arts John McCrae uit 1915. Toen liet ik een aantal foto's zien die ik had gemaakt met een camera die bijna net zo oud was als de Eerste Wereldoorlog.

De afgelopen Koningsdag - druilerig en  niet direct andere verplichtingen - was een mooi moment om de andere foto's die nog op mijn digitale camera stonden eens langs te lopen. Deels nam het me weer terug naar het indrukwekkende verhaal van de Eerste Wereldoorlog. En deels ook wel naar momenten met een glimlach. En zo vlak voordat wij in Nederland onze doden herdenken en de bevrijding vieren van de Tweede Wereldoorlog is het misschien ook wel een goed moment om u nog eens mee te nemen.

Bovenstaande foto heeft iets weg van de stelling bij een drogist. Het is echter de veelheid aan bommen die gebruikt werden. Sommige conventioneel met springlading maar anderen met gifgas. De kleuren moesten ervoor zorgen dat in de snelheid van handelen niet de verkeerde bom werd gebruikt. Die kleuren hadden dus nadrukkelijk een functie.

Indrukwekkend was ook het herdenkingsbeeld van Helen Pollock dat staat in Passchendale. Het kunstwerk bestaat uit armen die uit de grond komen. De Grote Oorlog kostte rond de 9 miljoen mensen - vooral soldaten - hun leven. Wie weet dat de frontlijn in België in vier jaar maar een paar kilometer heen en weet schoof, weet dus dat bijna op elke meter soldaten gestorven zijn. Het slagveld was volledig kaal en vol kraters. Als de doden hun armen omhoog zouden steken, zou het gebied rond Ieper eruit zien zoals hierboven. 

Het gebied rond Ieper bestaat honderden begraafplaatsen, klein en groot. En overal kom je de klaproos tegen. De klaproos komt uit het gedicht van John McCrae. Hij beschrijft daarin dat ondanks alles de klaproos bloeit. De klaproos is een overlever - een 'last man standing' in de natuur. Op deze foto is het één man-één graf maar even zo vaak kwamen we graven tegen wat vier, vijf of zes soldaten één graf delen. Soms met naam maar evenzo vaak, zoals hierboven zonder naam. We bezochten graven van geallieerden maar ook grote begraafplaatsen van Duitsers. Rijen, rijen, rijen met namen van mannen die gesneuveld zijn. 

Ruim 50.000 soldaten werden nooit terug gevonden op de slagvelden. De Menenpoort in Ieper bevat die namen. Het is een grote triomfboog waar al deze namen ingebeiteld zijn. Elke avond, ja, élke avond, wordt hier om acht uur de last post geblazen door een trompetterskorps en worden kransen gelegd. Elke avond, ja élke avond, staan hier honderden mensen. En zo ziet modern herdenken er dan uit. De tradiotionele Last Post maar wel gestreamd via vele mobieltjes. 

Ieper is een mooi maar soms ook wat grijs stadje, zeker wie wat naar de randen loopt van de stad. Zo'n foto met zo'n rode auto vind ik dan wel even grappig. 

Dit is een foto van de Sint Maartenskerk, de grote kerk van Ieper. Ook volledig vernietigd in de Eerste Wereldoorlog en daarna herbouwd. Op plekken die zoveel indruk maken, zijn kerken toch vaak de plekken waar reflectie het beste plaats vindt. Het is er wat rustiger dan op de toeristische plekken, mensen branden een kaarsje en soms helpt het om dingen die te groot zijn om te bevatten toch maar even een plek te geven. 

Een weekend in Ieper doet je beseffen hoeveel levens er verwoest zijn en hoeveel leed er is dat weer geheeld moet worden. En misschien plaatst het onze eigen problemen ook wel in een ander perspectief. Daarbij stil staan - en dat noemen we herdenken - blijft daarom bijzonder waardevol voor onze samenleving. 

In Flanders Field

In Flanders fields the poppies blow

Between the crosses, row on row

That mark our place; and in the sky

The larks, still bravely singing, fly

Scarce heard amid the guns below.

We are the Dead. Short days ago

We lived, felt dawn, saw sunset glow,

Loved, and were loved, and now we lie

In Flanders fields.

Take up our quarrel with the foe:

To you from failing hands we throw

The torch; be yours to hold it high.

If ye break faith with us who die

We shall not sleep, though poppies grow

In Flanders fields.

Dit gedicht werd gemaakt door John McCrae in 1915. McCrae was een Canadese militaire arts die deel uitmaakte van de geallieerde troepen rond de Ieper-boog. Begin maart was ik een weekend in Ieper. Als Nederlander. Wij die neutraal mochten blijven.

Dat hadden de Belgen ook graag gedaan. Maar het liep anders. De Duitsers marcheerden augustus 1914 België binnen. Een wankel machtsevenwicht  in Europa valt daarmee als een kaartenhuis in elkaar. Europa kent een oostelijk en westelijk front. Het westelijk front zal de komende vier jaar voor een groot deel in België liggen.

Tyne Cot
Het is een geschiedenis die we als Nederlanders nauwelijks kennen. Het front zal nauwelijks bewegen. Dit ondanks de miljoenen doden die er te betreuren zijn. In de derde slag om Ieper in het najaar van 1917 lieten in honderd dagen 450.000 geallieerden het leven en 270.000 Duitse soldaten. Op Tyne Cot, de grootste begraafplaats van geallieerden, liggen er 12.500 begraven. Dat waren dus de doden van nog geen drie dagen vechten in die periode.

Menenpoort
Op veel graafstenen staat dat het gaat om onbekende soldaten. Het krijgsgeweld verminkte soldaten zodanig dat ze niet geïdentificeerd konden worden. Veel soldaten worden echten nooit terug gevonden. In Ieper is de Menenpoort gebouwd door de Engelsen met daarop de namen van 54.000 soldaten die niet meer uit de oorlog terugkeerden maar die ook nooit geïdentificeerd zijn.  Elke avond blaast men hier nog de Last Post. Dit onder ruimte publieke belangstelling met veel Engelsen, Canadezen en Nieuw-Zeelanders. Ook veel Engelse schooljeugd die nog kransen leggen. Elke dorp in Engeland heeft verliezen geleden in deze oorlog.

Loopgraven
Als wij in Ieper zijn is het koud en miezerig. Het is wel toepasselijk. De foto's die ik maak zijn gemaakt met een camera van net na de eerste wereldoorlog. Voor het gure weer, trekken wij nog een een dikke  jas aan,  we duiken iets vaker het café in voor iets warms en hebben zo goed.  De soldaten  stonden gewoon in de loopgraven. De paar kilometer waar men om vocht (het front schoof in drie jaar acht kilometer heen en weer) was al een paar keer veroverd en weer terugveroverd. Wie foto's ziet uit die tijd, ziet kaal land. Alles is kapot geschoten. De klaproos, waar het gedicht over ging, was één van de weinige bloemsoorten waar de zaden zolang van overleefden dat deze telkens weer terug kwamen, ook in de oorlog. De klaproos was van alle bloemen dus ook de 'last man standing'.

Er is een hoeveelheid bommen en munitie gebruikt waar je stil van wordt. Niet alleen conventionele springstof maar ook de eerste grootschalige gifgasaanvallen. Nog elk jaar kent België oorlogslachtoffers van deze oorlog in de vorm van boeren die op bommen stuiten bij het ploegen.

Wij - als Nederlanders - weten maar bijzonder weinig van deze oorlog. En eigenlijk is dat beschamend. Ja, we vingen veel gevluchte Belgen op maar de Nederlandse regering maakte geen bezwaar toen de Duitsers prikkeldraad met stroom langs de grens plaatsten om te voorkomen dat Belgen vluchtten. Wie de Engelse schoolkinderen ziet op deze begraafplaatsen, ziet hoe ook bij volgende generaties de herinnering aan deze oorlog met respect levend wordt gehouden.

Bovenstaande foto is een ongeluk. Oude camera's waarschuwen niet dat je al een foto had gemaakt. Het is de begraafplaats van John McCrae en het monument 'The brooding soldier'. Deze laatste is een monument voor de 2.000 Canadese soldaten die omkwamen bij de eerste gifgasaanval in 1915. Het is mijn eigen kleine monument voor deze verschrikking.