Ik ben geen activist. Ik ben ook niet moedig. En meestal houd ik me wat afzijdig van politiek. En deze keer doe ik dat niet.
Een paar weken geleden werd ik gebeld door Math Göbbels - bekend van al zijn podcasts over bibliotheekwerk. Hij vroeg mij wat ik wist van de ontwikkelingen in de Verenigde Staten en waarom ons dat eigenlijk niets doet? Ik zei: 'Het is voor velen een ver-van-mijn-bed-show'. En dat was het voor mij eigenlijk ook.
En we kenden natuurlijk al langer de verhalen van allerlei 'Book bans' in Amerika. Op Wikipedia vind je zelfs een pagina met de meest geweerde boeken en waarom deze geweerd worden. Bekijk de lijst maar eens. Je schrikt ervan. Eén van mijn lievelingsboeken, 'The great Gatsby' van F. Scott Fitzgerald, staat op de lijst. Het zou teveel sex bevatten terwijl het toch vooral een boek is dat gaat over een obsessief verlangen. Die sex is me duidelijk niet bij gebleven. In de lijst veel titels die verboden zijn omdat ze over de LHBTI-gemeenschap gaan, omdat er drugsgebruik in voorkomt, obscene taal of bovennatuurlijke verschijnselen.
2.452 titels verboden in 2024
Ik besloot verder te speuren. En ik ontdekte dat in Amerika bibliotheken zwaarder onder vuur liggen dan ik zelf dacht. De verboden verschillen van plaats tot plaats en van staat tot staat. De American Library Association, zeg maar de Amerikaanse VOB, maakte bekend dat er vorig jaar 2.452 titels op verschillende plekken verboden werden verklaard. Ook onderzocht men wie het was die vroeg om verwijdering uit de bibliotheek. In 72% van de gevallen was dat een overheid zelf of een belangengroep. Dat betekent dat belangengroepen en de overheid er zelf op uit zijn om censuur te plegen in collecties.
Waarom is dit gegeven belangrijk? Nou, omdat voor een goed functioneren van een democratie het noodzakelijk is dat iedereen toegang kan krijgen tot alle denkbeelden. Op basis van die denkbeelden mag je je eigen mening vormen. Maar als bij voorbaat informatie wordt geweerd of achter gehouden, juist om reden dat deze informatie iets verkondigt dat je zelf niet aangenaam vindt, ontneem je de ander het recht om goed zijn of haar eigen mening te vormen.
Een bekend voorbeeld is de in Florida geldende 'Stop Wake Act' die al begin 2022 werd aangenomen. Die wet geeft aan dat ongemakkelijke onderwerpen niet meer op school behandeld mogen worden. Boeken over slavernij, burgerrechten, onderdrukking, genderidentificiatie en dergelijke worden daarom nu geweerd. Het dagboek van Anne Frank mag daar in schoolbibliotheken niet meer uitgeleend worden evenals werken van Martin Luther King. Gouverneur DeSantis van Florida had het bij deze wet over 'cultureel marxisme van verderfelijke ideologieën die ons tegenwoordig worden opgedrongen'. Hier grijpt een overheid dus actief in. Dit is geen oppositie meer of 'een geluid in de samenleving' maar de overheid zelf. Het is beleid.
Langdurige blootstelling aan informatie die niet juist of onvolledig is, laat grote groepen uiteindelijk toch geloven dat dat de waarheid is. En daarom is die inmenging van de overheid dus zo fnuikend: burgers moeten vrij hun mening kunnen vormen op basis van alle informatie. Een overheid die op voorhand daar onderdelen uit haalt, pleegt censuur.
In Nederlandse bibliotheken is geen enkel boek verboden. Zelfs Hitler's Mein Kampf - in het Nederlands beschikbaar als Mijn Strijd - is in een geannoteerde en toegelichte versie verkrijgbaar in Nederlandse bibliotheken. U en ik zullen het boek verwerpelijk vinden maar we kunnen onszelf informeren waarom dat zo is. Elk boek is zo beschikbaar. Zeker niet in elke bibliotheek - we hebben geen bewaarcollectie en schaffen aan op wens van onze gemeenschap - maar wie wil kan via het netwerk van bibliotheken alles vinden. De KB Nationale Bibliotheek heeft de wettelijke taak om alle Nederlandse publicaties te bewaren en beschikbaar te stellen. Alleen met die vrije toegang tot informatie is vrije meningsvorming geborgd.
'Collecties en diensten mogen niet onderworpen zijn aan enige vorm van ideologische, politieke of godsdienstige
censuur of onder druk staan van commerciële belangen.'
Martijn Kleppe, directielid van de KB Nationale Bibliotheek gaf zondagavond in Nieuwsuur (vanaf minuut 23) aan dat het Amerikaanse beleid een moderne vorm van boekverbranding is. Hij duidt daarbij op het verdwijnen van onderzoeksdata en websites van de Amerikaanse overheid. Ook hier gaat het weer om informatie die in lijn ligt met de verboden woorden zoals we hierboven zien.
Afbraak van structuren
Maar het gaat verder dan dat. Wie de tijdlijn op LinkedIn van David Lankes eens doorkijkt, schrikt van de hoeveelheid negatieve berichten op lokaal, staats- of federaal niveau. Wie ziet wat hier gebeurt, zie hoet een culturele en educatieve infrastructuur - noem het beschaving - wordt afgebroken. Resoluut en zonder aarzeling.
Het is dan ook niet zo gek dat de Amerikaanse bibliotheekvereniging ALA dan ook een rechtzaak is begonnen tegen president Trump. Dit om de afbraak van de bibliotheken en musea (die in één stichting vertegenwoordigd zijn) te voorkomen.
En in Nederland? Bibliothecarissen die niet wegkijken
Nu kun je denken: ach, dat is in de Verenigde Staten. Dat gebeurt bij ons niet.... Maar de Verenigde Staten zijn geen dictatuur, het is een open democratie die in veel zaken Europa's grootste bondgenoot is. Veel van wat politiek onmogelijk leek voltrok zich de afgelopen jaren voor onze ogen.
Bibliotheken begonnen ooit toen boeken nog duur en schaars waren. We leven inmiddels in een wereld waarin we een overvloed aan informatie hebben en waarin desinformatie wordt ingezet als machtsmiddel. Burgers helpen om fake-nieuws en desinformatie te herkennen worden basisvaardigheden voor de toekomstige democratie.
Ondertussen is Bert Hogemans, directeur-bestuurder van Bibliotheek Gelderland-Zuid, op LinkedIn een besloten groep begonnen onder de titel: Librarians not looking away. Doel is om internationaal uit te wisselen, solidariteit te creëren of om gedachten te scherpen. Of zoals Bert het zelf zegt in zijn eerste post:
'We'd like this group to become a 'brave space' for everyone who thinks stories and sharing are important tools for democracy. A brave space where support can be asked and given and actions can evolve.
Think banned book clubs, democracy toolsheds and demonstrations. Maybe it will work, maybe it will turn to nothing. It is up to us.'
Aanknopingspunten in de wet en het bibliotheekconvenant
Ook de bibliotheekwet en het bibliotheekconvenant bieden aanknopingspunten overigens.
Artikel 4 van de Bibliotheekwet luidt: 'Een openbare bibliotheekvoorziening heeft een publieke taak die zij voor het algemene publiek vervult op basis van de waarden onafhankelijkheid, betrouwbaarheid, toegankelijkheid, pluriformiteit en authenticiteit.'
Op basis van de toegankelijkheid en pluriformiteit is een brede collectie en een programma met een waaier aan meningen noodzakelijk. De memorie van toelichting bij de wet wijst ook bij dit artikel op de vrijheid van meningsuiting. Als een boek verkocht mag worden, mag het dus in een bibliotheek zijn.
'Partijen gaan de rol van bibliotheken op het gebied van het versterken van de democratie en digitaal burgerschap uitbouwen en bestendigen.'
Dit is een doelstelling waar niet alleen bibliotheekpartijen zich achter geschaard hebben maar ook Rijk, provincies en gemeenten. En laten we wel zijn: iedereen ziet dat er stappen nodig zijn om de democratie te versterken. Van dialoog en luisteren naar elkaar wordt niemand slechter.
Wie aan de leestafel van een willekeurige bibliotheek gaat zitten, ziet hoe elke dag mensen de krant lezen, met elkaar in gesprek gaan en meningen wisselen. Een bibliotheek is dus - met bijna 60 miljoen bezoeken per jaar - dan ook een prima plek om meer te doen met democratische vaardigheden. Want alleen als we elkaar zien, horen en proberen te begrijpen kunnen we verschillen overbruggen en wantrouwen wegnemen.
Maar hoe? Daar zijn veel bibliotheken natuurlijk al op vele manieren mee bezig met tal van programma's, workshops en lezingen. Maar dat het nodig is dat er meer mee gebeurt, onderschrijft het convenant dus ook. En om eerlijk te zijn: we zoeken ook wel met elkaar naar de goede voorbeelden.
Wat kan ik doen?
Tja, dat vroeg ik me ook af. Want hoe snel principes in een moderne democratische staat lijken te vervliegen, baart mij zorgen. Nou ja, je zou je kunnen aanmelden voor de LinkedIn-groep.
En ik zou het mooi vinden om hier met een bredere groep van bibliotheekcollega's eens verder over door te praten. Wat betekent dit bijvoorbeeld voor de invulling van onze programma's rond democratische vaardigheden en burgerschap? Moet dat intensiever? Moeten we ons voorbereiden op verbod van boeken in Nederland? En hoe kunnen we solidair zijn met collega's in de Verenigde Staten en kunnen we wellicht iets voor ze betekenen?
Alles begint met vragen stellen. Ik zoek ook maar. En ik heb de antwoorden ook niet.
Ik ben geen activist
Ik ben geen activist. Ik ben ook niet moedig. En meestal houd ik me wat afzijdig van politiek. En dit keer deed ik dat niet. Omdat ik denk dat het tijd is dat we elkaar bij de hand grijpen. En omdat ik - net als Bert Hogemans - niet weg wil kijken.
En omdat ik geloof dat we ook zelf een verantwoordelijkheid hebben om te proberen deze wereld mooier te maken.
Soms word je heen en weer geslingerd tussen groots en meeslepend en klein en dapper. 'Denk groot!' roepen alle goeroes maar de realiteit is toch vaak dat we maar wat staan te knokken op de vierkante centimeter. Ik neem u mee naar mijn observaties bij de afgelopen week.
Groots en meeslepend: Gratis bibliotheeklidmaatschap in enkele weken op de politieke agenda
Op dinsdag 1 april - geen grap - maakt de NRC een groot artikel over de stap in Rotterdam om een gratis basisabonnement voor alle inwoners beschikbaar te stellen. De NRC nam ongevraagd met een licht foute legenda mijn landkaartje over maar u snapt dat ik daar niet minder trots op was.
Op woensdag 2 april kreeg ik een bericht dat Mohammed Mohandis (PvdA-GroenLinks) Kamervragen had gesteld over het gratis bibliotheeklidmaatschap. Goede vragen, niet alleen over het lidmaatschap, maar ook hoe het bredere gebruik van de bibliotheek ook aangejaagd kan worden.
En zo stond dit punt dus binnen een maand op de politieke agenda.
En tot slot: inmiddels hebben zich bij mij in ieder geval al een paar bibliotheken gemeld die een gratis lidmaatschap overwegen zonder restricties: dus geen beperking op het aantal uitleningen. Ja, daar zitten nog wel wat voetangels zoals een fiscaal probleem en de online bibliotheek. Maar zelfs voor het fiscale probleem - de BTW-verrekening loopt gevaar als de eigen inkomsten dalen - heb ik al creatieve oplossingen gehoord. Het is dus niet de vraag óf er een eerste bibliotheek komt die dit gaat doen maar wanneer.
Klein en dapper: bibliotheken die doorknokken voor kleine successen
Nou, mooi hoor al die media-aandacht. En heel fijn ook voor onze sector. Maar het leven is niet altijd groots en meeslepend. Meestal niet zelfs.
Dat merkte ik ook deze week nog weer eens toen ik opnieuw met een groep wethouders om tafel zat om een bibliotheek te ondersteunen voor het goede gesprek over ambitie. De betreffende bibliotheek krijgt al jaren geen indexering en nu er wat extra geld komt van het Rijk, wil de gemeente dit niet aan de bibliotheek geven. Want de gemeente heeft zelf te kampen met een ravijnjaar. Ik snap de situatie van gemeenten maar het steekt wel. Al jaren zorgen wij voor creatieve oplossingen met meer samenwerking of meer vrijwilligers. Stel je toch eens voor dat wij tegen de gemeenten zouden zeggen dat ze wel met meer vrijwilligers kunnen werken of meer aan sponsoring moeten doen...
Nee, het is hard werken om ook kleine successen te halen. En ik haal twee voorbeelden aan waar u zelf simpel bij kunt helpen.
Klein en dapper no. 1: de mediatheek van Het Vlier
Om de aandacht voor goede schoolmediatheken te stimuleren wordt dit jaar de Nationale Mediatheek Trofee uitgereikt. Er zijn er drie mediatheken genomineerd: het Barlaeus in Amsterdam, Het Vlier in Deventer en Praktiq in Goes. Twee van mijn drie kinderen maakten met plezier gebruik van de mediatheek van het Etty Hillesum Lyceum dus kan ik met een gerust hart zeggen dat je daarop kunt stemmen. Dat stemmen kan via deze link en daar kun je ook de filmpjes zien van alle kandidaten. Stem! Kleine moeite, groot plezier. Dank alvast.
Klein en dapper no. 2: de Bibliotheek Nijkerk
Het tweede voorbeeld dat laat zien dat je wat moed en creativiteit nodig hebt om je spullen bij elkaar te krijgen komt van de bibliotheek Nijkerk. Zij gaan de bibliotheek vernieuwen maar missen nog € 20.000,-. Dan kun je denken: jammer dan, het gaat niet door want we hebben het geld niet. Niet deze bibliotheek. Deze bibliotheek besloot daarom een crowdfunding te starten. Dat is niet zo heel gebruikelijk in onze sector en daarom des te interessanter om eens te bekijken.
Op de speciale donatiesite meldt de bibliotheek het volgende over de actie:
We zijn dankbaar voor de subsidie die we van de gemeente Nijkerk ontvangen om onze wettelijke taken te kunnen uitvoeren. Dankzij deze subsidie kunnen we blijven inzetten op lezen, leren en verbinden. Tegelijkertijd zijn we als zelfstandige stichting ook zelf verantwoordelijk voor ons gebouw – en dus voor de inrichting, het onderhoud en de vernieuwing ervan. Vandaar dat we een beroep doen op onze relaties en de inwoners van de gemeente Nijkerk.
Om het laatste gedeelde van de verbouwing te realiseren, hebben we nog € 20.000,- nodig. Dit bedrag wordt direct geïnvesteerd in de herinrichting van de bibliotheek. We willen een instructieruimte creëren voor het geven van taallessen en workshops.
Je kunt verschillende bedragen doneren waar ook een tegenprestatie tegenover staat. Dat is echt leuk gedaan door deze bibliotheek. Ik heb met liefde een donatie gegeven en als je dit ook een leuk initiatief vindt om te volgen, laat dan een bedragje achter dat je missen kan.
En even terug naar het voorbeeld van het ravijnjaar: ik moet de eerste gemeente nog vinden die het aandurft om zo het geld voor de verbouwing van het gemeentehuis bij elkaar te krijgen.
Van groots en meeslepend naar klein en dapper
Het is mooi dat bibliotheken landelijk zo in de belangstelling staan. Het is prachtig dat er miljoenen worden gealloceerd. En het is fijn dat we telkens de landelijke media halen. Ja, dat lijkt groots en meeslepend. De sector heeft ontegenzeggelijk het tij mee.
Dat dat tij zo mee zit, komt doordat op al die plekken van de kleinste schoolmediatheek tot de grootste bibliotheek zo hard gebikkeld wordt. Gebikkeld, gebuffeld en gezweet. De eindjes worden aan elkaar geknopt, knopen geteld en creatieve oplossingen verzonnen. En dat allemaal om voor inwoners van stad of dorp of voor leerlingen van een school relevante en waardevolle diensten te bieden die betekenisvol zijn in ieders leven. En dat gaat vaak niet met een knal maar gaat stap voor stap. En ik gaf u hier twee voorbeelden van kleine en dappere initiatieven. Maar u en ik weten dat in elke gemeente zo gebuffeld wordt.
Klein en dapper en groots en meeslepend liggen dus dichter bij elkaar dan u denkt.
