zondag 13 november 2011

Jeugd in Vlaanderen en de kleur van je bril

Toen ik Sprakeloos van Tom Lanoye dichtklapte en mijn gedachten erover liet gaan realiseerde ik me dat ik in het afgelopen half jaar drie boeken en films had gezien waarin de jeugd van Vlaanderen voorbij kwam. Want om eerlijk te zijn: Sprakeloos van Tom Lanoye gaat evenzeer over het opgroeien van de kleine Tom als het gewone en soms theatrale leven van haar moeder. Maar goed, drie boeken en films over de jeugd van Vlaanderen. Het kon natuurlijk niet anders of je moet je gedachten maar eens laten gaan over die toevalligheid.

Helaasheid der dingen

Een aantal maanden geleden keek ik voor het eerst 'De helaasheid der dingen' van Dimitri Verhulst (1972). Een prachtige film over de jeugd van Günther die zonder moeder opgroeit tussen een drinkende vader met drinkende nonkels. Een film over hoe niemand zich bekommert over Günther en zijn schoolwerk. En daarmee lijkt zijn leven –als er niet wat verandert – automatisch een kopie te worden van zijn vader: de kortste opleiding tot alcoholist. De film toont op een wrange en toch komische manier de tederheid van het kind en moedeloosheid en machteloosheid van zijn vader. En tussen al dat fatalistische, ontspinnen zich absurde situaties zoals een bizarre blote billenfietsrace en een recordpoging bierdrinken. Het toont aan waar veel kleine dorpen groot in kunnen zijn.

Het eindigt trouwens schitterend met een mooi gesprek met zijn oma. En geloof het of niet: het verhaal is autobiografisch en bevat veel elementen van de eigen jeugd van Verhulst.

Broere

Een al wat oudere verhalenbundel die ik niet veel later las was "Broere" van de Vlaming Bart Moeyaert (1964). Ook Broere is autobiografisch en beschrijft het jeugdleven in een gezin met zeven zonen. Daarvan is Moeyaert dan ook nog de jongste. Moeyaert is een meester in het creëren van een intieme ruimte, alsof je schrijver bijna aan kunt raken in zijn verhalen. En tegelijkertijd maakt hij mooi gebruik van kantelende verhaallijnen: vooral door het kind in zijn verhalen op het verkeerde been zetten. Kinderen kunnen soms bang zijn door onwetendheid of juist onbevangen zijn door het nog ontbreken van angst. Daar speelt hij meesterlijk mee.

In Broere krijg je meer dan veertig inkijkjes in een mooie jeugd. Ik heb ze met een grote glimlach en met tederheid gelezen.

Sprakeloos

En met die twee verhalen op de achtergrond begon ik aan Sprakeloos van Tom Lanoye (1958). Het boek heet Sprakeloos en gaat officieel over de aftakeling van zijn moeder die letterlijk en figuurlijk zonder woorden komt te zitten. Daarbij maakt Lanoye bijna continue gebruik van flashbacks naar zijn jeugd. Zeker 90% van het boek gaat over het zijn jeugd. Lanoye is de zoon van een slager. Het leven is soms hard, soms lief en soms hilarisch. Het was duidelijk dat mevrouw Lanoye de baas was in huis. Meneer Lanoye was een lieverd.

Er komt een moment dat hun winkel annex woonhuis geveild wordt door de huurbaas. De vader moet op pad om te bieden op hun eigen huis. De vader kan zijn zenuwen niet bedwingen en biedt te snel op zijn eigen huurhuis. Hij wordt te grazen genomen door medebieders en het eind van het liedjes is dat hij minstens de helft teveel betaalt voor zijn eigen huis. Wat uiteraard gaat leiden tot grote kritiek van zijn - bijzonder zakelijke - vrouw.

En zo hangt het hele boek van losse verhaaltjes aan elkaar. Alsof je aan een keukentafel zit waar verhalen over vroeger verteld worden. En net als aan die keukentafel wordt er over van alles en nog wat uitgewijd. Het moet gezegd dat het verhaal wel heel langzaam op gang komt hierdoor. Eén recensent zag ik schrijven dat het boek wel de helft dunner had gekund. Die opmerking snap ik wel. Maar als je er langer over nadenkt, bekruipt mij ook wel de vraag: "waar moet het dan korter en wat doet dat juist met dat keuvelend verhaal?"

Misschien dat Tom Lanoye daarom de titel "Sprakeloos" ook wel met een knipoog heeft gegeven. Hij kletst namelijk zelf honderduit. Op dit moment is Lanoye net gestart met een theaterprogramma van Sprakeloos. Als ik het goed begrijp komt dat volgend jaar ook naar Nederland.

Drie vlamingen, drie decennia

En zo klapte ik het boek van Tom Lanoye dicht en dacht aan die drie Vlamingen. Allemaal hebben ze hun jeugd beschreven. En met elk van de drie heb ik wel iets. Zelf ben ik opgegroeid in een dorp. Van de "Helaasheid der dingen" herken ik voor een de beklemming en de absurditeit van sommige dorpsactiviteiten. Elk jaar kende ons dorp een soort ter land, ter zee en in de lucht waar alle notabelen van het dorp aan meededen. Tja, en dan zag je de bakker en burgemeester samen een zeephelling beklimmen. Of wat te denken van de schande die werd gesproken van een vader die zijn huis in de fik stak om de verzekering te tillen en zo aan geld te komen. Nou ja, dat soort dingen dus.

Tja, Moeyaert doet veel meer een beroep op je kinderlijkheid. Hoe je dingen zag als kind. En zo kan ik mij nog herinneren hoe bang ik was voor de atoombom en de derde wereldoorlog. Zo had ik ooit een gewone batterij aangeraakt aan de plus- en min-pool en toen dacht ik dat ik misschien wel radioactief was geworden. En hoe ik daar 's avonds niet van kon slapen. En dat ik uit bed klom om het aan mijn ouders op te biechten en die me vervolgens gerust stelden dat dat natuurlijk geen kwaad kon. Nou ja, dat soort dingen dus.

En van Lanoye herken ik veel als zoon van de groenteboer. Hoe middenstanders in een dorp toch vaak in een glazen huisje wonen, of dat in ieder geval zo voelen. Mijn vader kocht een aantal keer achter elkaar dezelfde nieuwe auto in dezelfde kleur. Dat viel dan minder op voor de buurt. Of hoe mijn moeder het moeilijk vond om te winkelen en haar eigen dorp, omdat je het gevoel hebt dat je bekeken wordt. Nou ja, dat soort dingen dus.

Maar wat mij vooral opvalt is dat je zo verschillend terug kunt kijken op je jeugd. Toen ik twintig was keek ik anders op mijn jeugd terug dan nu. In die zin is je geheugen ook een raar ding en kijk je ook naar het verleden met de bril van vandaag.

En dat is eigenlijk wel eens leuk om over na te denken: eigenlijk kun je jeugd maken zoals je wilt, je moet alleen even de juiste bril opzetten en het juiste willen zien.

3 opmerkingen:

Rosemie Callewaert zei

Dag Mark,
Je vat ook dit weer mooi samen. Als een Vlaanderen-kenner in Nederland.
Rosemie

Mark Deckers zei

@Rosemie: graag gedaan en ik vind het een mooi compliment van je.

lemina zei

Geheel mee eens kan niets anders typen.