Hé Mark, hoe gaat het met je boek?

 

'Hé Mark, hoe gaat het met je boek?' is een vraag die me nu weer met regelmaat gesteld wordt. Want: in mei komt mijn derde boek uit! Het is boek dat je hierboven ziet: 'Mejuffrouw Gehner en meneer Zwager : Het dappere duo in het moedige verzet van de Apeldoornse bibliotheek in de Tweede Wereldoorlog'. Mejuffrouw Gehner was directeur van de bibliotheek in Apeldoorn en meneer Zwager was de voorzitter van het bestuur. Op de voorkant van het boek ziet u ze genoeglijk samen.

Vorig jaar juni schreef ik al eens over deze moedige maar ook bizarre geschiedenis. In het voorjaar van 2023 had ik twee keer een week vrij genomen om in archieven rond te neuzen. Heerlijk werk. En ik viel eigenlijk van de ene in de andere verbazing. De achterflap van het boek, die ik dit keer niet zelf schreef, luidt dan ook:

'Op 1 juni 1944 neemt mejuffrouw Gehner ontslag als directeur van de Apeldoornse bibliotheek. Ze wil namelijk niet onder een nationaalsocialistisch bestuur dienen. Mejuffrouw Gehner was de enige openbare bibliotheekdirecteur die in de oorlog uit principe haar werk neerlegde.

Voordat het zover kwam, is er een steekspel met vele schermutselingen met de bezetter en NSB’ers aan vooraf gegaan. Een kat- en muisspel waarbij duidelijk was dat de bezetter altijd het bestuur en de directie van de leeszaal klem kan zetten.

Mark Deckers laat in dit boek zien hoe de bezetter en hun NSB-vrienden achter de rug van het bibliotheekbestuur om stappen zetten om het bestuur ten val te brengen. Dit alles met het doel om te komen tot een zuiver nationaalsocialistisch propaganda-instituut. En ook laat het zien hoe dat idee in het laatste oorlogsjaar weer instort door menselijke hebzucht, onkunde en chaos. Het is een archiefonderzoek dat zich laat lezen als eenn avonturenroman.'

NIOD

Het bijzondere van met name het archiefonderzoek dat ik bij het Nationaal Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) deed, was naar de documenten die nog van de Nederlandsche Kultuurraad beschikbaar waren. De Nederlandsche Kultuurraad was in 1942 opgericht.  Het doel van de raad was om Nederland voor te bereiden: 

'om met eigen aard en eigen kracht en vooral met vastberaden goede wil onze plaats in te nemen in de volkerenorganisatie waartoe wij krachtens onze afkomst en ons wezen behoren. De gehele werkzaamheid van de Nederlandsche Kultuurraad wordt gedragen door de overtuiging dat een nieuwe orde en een nieuw ritme zich in Europa aankondigen'. 

De Nederlandsche Kultuurkamer moest simpel gezegd het Nederlandse cultuurbeleid ombuigen naar nationaalsocialistische aard. Het was voor bibliotheken in de oorlog vooral begonnen met een verbod op allerlei boeken. Maar het moest dus andersom: het nationaalsocialisme moest het uitgangspunt worden. 

En voor de Kultuurraad begon dat voor bibliotheken met een op het oog vriendelijk aanbod: een schenking van Duitse boeken. Uiteraard ook boeken op nationaalsocialistische leest. Het overgrote deel van de bibliotheken - maar lang niet alle - neemt de boeken zonder verzet aan. In Apeldoorn worstelt men met de bezetter over die schenking. Een worsteling die uitloopt op een potje armpje drukken tussen de bezetter en het bibliotheekbestuur. Door documenten uit het archief van het NIOD, het Nationaal Archief en het archief van CODA te combineren kwam ik erachter dat de meerdere partijen achter de rug van de bibliotheek samenwerkten om  het bestuur ten val te brengen. Leidende figuur in alle acties van NSB-burgemeester Pont van Apeldoorn. Een bijzonder figuur overigens. Een man vol 'sturm und drang' en iemand die in zijn gedrag altijd de frontale aanval koos. Hij was al vroeg lid van de NSB, vocht mee aan het oostfront en wordt eind 1942 burgemeester in Apeldoorn omdat NSB-burgemeester Den Besten te coulant zou zijn voor de Joden.

Een opstappend bestuur, een onderduikende directeur en NSB-beheer.

De burgemeester weet het spel zo te spelen dat alle niet-NSB-leden in het bestuur op 12 mei 1944, 25 dagen voor D-day, opstappen. Er blijft een bestuur van drie NSB'ers achter. Maar mejuffrouw Gehner wenst niet met hen samen te werken en stapt op op 1 juni 1944 op. De bezetter komt achter haar aan en wil haar oppakken maar Gehner is dan al ondergedoken. 

Het bestuur stelt een NSB-directeur aan, mevrouw Van Vliegen-Kornelis. Wat er gebeurt onder haar beheer tart elk lot. In het boekje 'In nacht en ijs' dat werd opgesteld door de heer Greve van de Centrale Vereniging (de CV, de voorloper van de VOB) vroeg hij aan alle bibliotheken om hem in te lichten hoe bibliotheken het laatste jaar van de oorlog doorgekomen waren. Over Apeldoorn schrijft hij het volgende. En hoewel ik niet alles wil verklappen, licht dit toch wel een tip van de sluier op. 

Na de oorlog

Mejuffrouw Gehner en meneer Zwager keren beide na de oorlog terug bij de bibliotheek en beginnen moedig aan het herstel van de bibliotheek. Maar het is een moeizame weg want de leden hebben zich namelijk destijds massaal afgewend van de bibliotheek die onder nationaalsocialistisch bestuur stond.   

Voorzitter Zwager en bibliothecaresse-directeur Gehner waren een duo dat de Apeldoornse bibliotheek moedig door de oorlog bracht. En beiden waren bereid om op te staan voor principes en zich uit te spreken. Voor Eleonora Gehner betekende dat zelfs vluchten en onderduiken. 

In 1948 vertrekt Gehner naar de bibliotheek in Utrecht waar de hele geschiedenis nog een romantisch einde zal kennen. Die cliffhanger geef ik u ook maar vast mee. 

Je kan bij de boekpresentatie zijn!

Op dit moment bekijk ik samen met CODA in Apeldoorn, met uitgeverij Waanders en boekhandel Broekhuis naar de voorbereiding van de boekpresentatie. Het zal ergens in mei plaatsvinden.  De exacte datum kan ik nog niet geven maar als je een uitnodiging wil, laat dan gerust je naam bij me achter. Dan krijg je een uitnodiging en hoor je het als eerste. Mocht je mijn gegevens niet hebben, maak dan even een connectie met me via LinkedIn en stuur me dan zo maar een berichtje. 

Het gaat weer een mooi moment worden met aandacht voor een moedig bestuur en een dappere directeur van een bijzondere bibliotheek.