zondag 30 april 2023

Het maakt uit waar je bibliotheek staat... Over stapeling van verschraling en investeren in de regio


'Het maakt uit waar je bibliotheek staat', is een uitdrukking die ik graag leen van van Luc Alofs. Hij schreef vorig jaar als onderzoeker een rapport over de situatie van bibliotheken in Caribisch Nederland. En dat daar nog meer uitdagingen liggen dan in Nederland mag helder zijn. Maar het opvallende is: ook binnen Nederland zijn er stevige verschillen. En ook in ons land geldt: het maakt uit waar je bibliotheek staat, dichtbij of verder af, goed uitgerust of karig bedeeld.

De afgelopen week las ik het rapport 'Elke regio telt!'. Het rapport was me aangeraden door Klaas Gommers van de Vereniging van Openbare Bibliotheken met de opmerking: 'moet je eens lezen'. Het rapport is opgesteld door, houd u vast, de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli), de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB)  en de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (RVS). Een breed opgesteld advies dus van belangrijke organen. Ze adviseren minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken hoe je ervoor kunt zorgen dat elke regio in Nederland dezelfde welvaart kan hebben. Want er blijken schokkende verschillen tussen regio's als het gaat om de brede welvaart.

Kijk maar eens naar bovenstaande kaart over levensverwachting. Wie in Noordoost-Groningen woont, sterft gemiddeld zeven jaar eerder dan een inwoner van Zeewolde of Amstelveen. En de levensverwachting zonder lichamelijke beperking ligt in Noordoost-Groningen ongeveer rond de AOW-leeftijd. Een onbezorgde oudedag zit er, gemiddeld, dus niet in, in die regio. Laat het even tot je doordringen.

Je merkt het pas, als het er niet is

Maar dat is nog maar het begin van het rapport. Kijk bijvoorbeeld eens naar de bereikbaarheid van ziekenhuizen door het land en stel je voor dat je een oudere bent die op openbaar vervoer is aangewezen. Wat denk je dan als je zo'n kaart ziet? 

En wie denkt, dat het alleen voor ouderen speelt, kijk even naar het kaartje over hoe lang je erover doet op het platteland om naar een HAVO of VWO te gaan om je kansen te vergroten.

Wie altijd alles dichtbij heeft gehad, is zich niet bewust van het feit dat in andere delen van Nederland die beschikbaarheid van voorzieningen helemaal niet zo vanzelfsprekend is. Je merkt het pas als het er niet (meer) is. En voor grote delen van ons (platte)land geldt dat voorzieningen in de nabijheid geen gemeengoed is. 

Dat geldt zowel voor voorzieningen die nabij moeten zijn zoals een winkel, een basisschool of bibliotheek maar evenzeer voor voorzieningen die een redelijke bereikbaarheid moeten kennen zoals middelbare scholen en ziekenhuizen. 

En ik haal maar een paar plaatjes uit het rapport maar telkens levert dit hetzelfde beeld op. Uiteindelijk is er een kaart met indicatoren voor brede welvaart op waarbij vele indicatoren mee zijn genomen. De rode en roze gebieden zijn de gebieden die op vele fronten beneden gemiddeld scoren. 


Stapeling van verschraling

Het rapport noemt dit de stapeling van verschraling. Als de ene functie wegtrekt, kan ook de andere functie niet meer bestaan. Het verschil tussen de gebieden waar wel wat is en waar niet wat is, groeit daarmee. En daarmee de ongelijkheid binnen Nederland. Dat er gebieden zijn waar burgers zich afvragen of de overheid er wel voor hen is, is dan ook logisch. Dit vertaalt zich ook naar het wantrouwen in de overheid. De kaart van politiek vertrouwen kent grote gelijkenissen met de  kaart vn brede welvaart. Meer vertrouwen waar de welvaart hoger is, minder waar de welvaart lager is.

Maar daarmee vertel ik u niets nieuws. Talloze duiders hebben het al uitgelegd. Maar de kaartjes erbij geven wel een bodem bij dat ongemakkelijke gevoel. En daarom snappen we ook allemaal waarom de uitkomst van de verkiezingen voor de Provinciale Staten grote winst opleverden voor BBB. Heeft een kind in Vlagtwedde dus dezelfde kansen als een kind in Amstelveen? Het antwoord is al bij geboorte 'nee'. Kan dat kind daar iets aan doen? Het antwoord is opnieuw 'nee'. Maar het is nog erger. Lees verder en huiver. 

De uitholling van de perifere regio

Het rapport is namelijk snoeihard over het gevoerde overheidsbeleid van de afgelopen jaren. Het rapport stelt :
'Wij menen dat de verschillen tussen regio’s niet alleen problematisch zijn voor de regio’s die op achterstand staan, maar ook voor Nederland als geheel. Immers, wanneer brede welvaart structureel ongelijk is verdeeld tussen regio’s, kan dit consequenties hebben voor het vertrouwen van inwoners
van minder bedeelde regio’s in de overheid en overheidsinstituties (OECD, 2018). Nederland als nationale eenheid trekt langzaam maar zeker scheef.

Wij hebben ... veel mensen gesproken die zich nauwelijks meer herkennen in de rijksoverheid en die het gevoel hebben dat ‘hun’ overheid geen recht doet aan wat zij belangrijk vinden en in hun regio nodig hebben. Zij voelen zich niet gezien, laat staan begrepen. Dat zagen we eerder al in rapporten over ‘afgehaakt Nederland’ (De Voogd & Cuperus, 2022) en ‘regionaal maatschappelijk onbehagen’ (Van den Berg & Kok, 2021). In deze analyse voegen wij daaraan toe dat men daar ook feitelijk alle reden toe heeft. De ‘perifere’ regio is een gebied dat kampt met achterstanden op tal van terreinen en wordt onmiskenbaar door het sectoraal rijksbeleid op verschillende terreinen nog verder achtergesteld. Deze gestapelde achterstanden zijn daarmee een gegeven dat mede het gevolg is van overheidsbeleid dat sterke centra sterker maakt en daarmee regio’s verder verzwakt.'

Met andere woorden, het regeringsbeleid van de afgelopen jaren heeft de sterke regio's nog sterker gemaakt en de zwakke nog zwakker. De kansen van het kind in Vlagtwedde zijn nog kleiner geworden. Het kind kon niks doen aan de slecht kansen maar de overheid kon dat wel!

Spiraal van verschraling

Het rapport illustreert dit zichzelf versterkend effect met de spiraal van verschraling. De ene ontwikkeling zet het domino-effect naar een ander gebied in werking. 

Het is een spiraal die maar heel moeilijk te doorbreken is. Een spiraal die vaak over generaties heen gaat. Intergenerationele problemen die we bijvoorbeeld terug zien in laaggeletterdheid of andere basisvaardigheden.

Doorbreek de spiraal

Het rapport roept dan ook op om deze spiraal te doorbreken. De adviesorganisaties verwijten de overheid de afgelopen jaren teveel oog te hebben gehad voor het economische belang en te weinig voor het sociale belang. Het rapport roept op om langjarig te investeren in de regio's en maatwerk per regio mogelijk te maken. Er moet extra geïnvesteerd worden in de gebieden waar de verschraling stapelt. Alleen zo kan de negatieve spiraal doorbroken worden. 

Wat mij betreft slaan deze adviesorganisaties de spijker op de kop. Als de overheid vertrouwen wil terugwinnen, gaat het om investeringen die voelbaar deze spiraal doorbreken. 

Zorgplicht voor bibliotheken en onderhandelingen voor Provinciale Staten

En dan treffen we het toch maar. Op dit moment zijn er namelijk  twee ontwikkelingen waarbij ook voor bibliotheken die spiraal doorbroken kan worden. Zo wordt er op dit moment gestart met een zorgplicht voor bibliotheken en die gaat ook nadrukkelijk over nabijheid van deze voorziening. 


En op de tweede plaats vinden nu overal onderhandelingen plaats voor provinciale coalities. Nu zijn de provincies niet de primair verantwoordelijk voor veel voorzieningen maar ze hebben wel een belangrijk rol rond leefbaarheid. En het zijn deze coalities die in ieder geval ook de provinciale zorgplicht zullen invullen. Maar die zorgplicht kan niet los gezien worden van de lokale zorgplicht van gemeenten. Het is een stelsel dat samen moet zorgen dat alle inwoners de goede kansen op ontwikkeling krijgen. 

Plan voor openbare bibliotheekvoorzieningen

Ik pak dan toch nog maar een artikel uit de oude doos. Uit de Gelderlander van november 1978. Er lag toen een plan voor openbare bibliotheekvoorzieningen in Gelderland waarbij in principe een vaste bibliotheek moest komen in elke kern met 2.000 inwoners. Een bibliobus was al mogelijk vanaf 100 inwoners. Ik zal u vast vertellen: dat zijn aantallen die we nu zeker niet halen, tenzij je alle Bibliotheken op school meetelt. Sterker, het kaartje van bereikbaarheid van bibliotheekwerk vertoont grote gelijkenis met die van (gemis aan) brede welvaart. Toch is het interessant om te zien dat in 1978 de provincie gemeenten uitdaagde om mee te doen. In 2023 heeft het Rijk inmiddels een mooie stap gezet en ik hoop dat dat inderdaad de stap is die ook provincies en gemeenten over de streep trekt. Overigens heeft de provincie Gelderland op dit moment eerst nog een bezuiniging op bibliotheekwerk op te lossen. 

Investeer in de regio, investeer in bibliotheken

De bibliotheek is natuurlijk één van de voorzieningen die in dit adviesrapport wordt genoemd. Investeren in de regio betekent ook investeren in bibliotheekwerk. Of je nu van de BBB bent, van het CDA,  D66, SP of SGP, bijna elke partij wil dat burgers goede voorzieningen hebben in de nabijheid. Dit rapport van al die edele adviesorganen onderstreept dat die investeringen nodig zijn en dat deze investeringen een sleutel zijn in herstel van het vertrouwen in de overheid. 

En beste bibliotheken, kom met een plan voor openbare bibliotheekvoorzieningen, liefst in combinatie met andere voorzieningen. En beste politiek, denk aan bibliotheken als je een middel zoekt om invulling te geven aan investeren in regio's nu je bezig bent met de provinciale formatie. Eigenlijk is deze blog dus een open brief aan alle coalitieonderhandelingen. Kent u mensen die daarin actief zijn, schuif ze dit artikel dan eens onder de neus. 

Want: Het maakt uit waar je bibliotheek staat. 

Overigens: op de ledendag van de VOB op 1 juni zal doordoor Martijn van der Steen (RVS) en Bart Swanenvleugel (Rli) worden gesproken over het rapport 'Elke regio telt'. Aanmelden kan hier. 

4 opmerkingen:

Unknown zei

"En wie denkt, dat het alleen voor ouderen speelt, kijk even naar het kaartje over hoe lang je erover doet op het platteland om naar een HAVO of VWO te gaan om je kansen te vergroten."

Goedemorgen Mark, hier de koffie nog niet op, en nu al iets moeten lezen dat geen kloven dicht maar kloven schept. Als zouden leerlingen in het vmbo of op de MAVO én het praktijkonderwijs niet genoemd te hoeven worden om kansen te vergroten. Op de dag van de Arbeid zijn juist deze "makers"en "doeners" vaak het ondergeschoven kindje door de "denkers"en "lezers" zoals jij jezelf nu etaleert met jouw stuk.
Graag meer positieve aandacht voor het praktijkgerichte onderwijs, ook deze leerlingen kunnen of zouden moeten kunnen beschikken over waardevolle praktijkgerichte informatie en boeken bij de bieb !! En ook voor hen moet die bereikbaar blijven. (al kunnen deze leerlingen hun brommers zelf heel goed opvoeren om binnen het half uur ergens te komen)


Mark Deckers zei

@Unknown: Ik zat eigenlijk al wel een beetje te wachten op deze reactie... Het rapport laat alleen dit kaartje zien. Als je het rapport leest - altijd goed om te doen - zie je ook dat ze hiermee geen oordeel vellen tussen makers en doeners. En dat men dit kaartje vooral heeft gebruikt om de verslechtering van dit type onderwijs - HAVO en VWO dus - te illustreren. Deze bereikbaarheid is juist achteruit gegaan. Er wordt geen ander kaartje getoond en ik heb dus ook geen selectie gemaakt. Het feit dat mij hier verweten wordt dat ik hiermee een kloof zou scheppen tussen makers en doeners, is dan ook niet terecht. En ja, ik ben het zeer eens met het feit dat er meer positieve aandacht moet komen voor praktijkgericht onderwijs en ook voor goede informatie en leesonderwijs voor hen. Ik vind het dus ook vervelend dat hier me iets verweten wordt wat echt niet waar is...

Unknown zei

Mark, dank voor je reactie, ik vind het prettig te lezen dat je deze reactie al verwachtte, dat ik mijn aannamens gedaan heb na het lezen van jouw blog kun je mij niet verwijten, je had dan wellicht uitdrukkelijk moeten zeggen dat het lezen van het rapport voorwaardelijk was om te kunnen reageren. Of je had andere relevante opmerkingen in je blog kunnen opnemen die nu in de reactie wél geeft, waarvoor dank natuurlijk. Mij is nu je goede bedoelingen duidelijk.Ik wens je een fijne avond.

Mark Deckers zei

@Unknown: dank voor je reactie. Mijn reactie was wellicht toch iets te kort door de bocht en ik verwijt je geen aannames. Excuus dat misschien mijn reactie toch iets 'te verhit' was. En nee, het rapport lezen was geen randvoorwaarde. Het kaartje werd zo getoond en ik was mij al bewust van het feit dat VMBO niet genoemd werd. Ik weet dat dat gevoelig kan liggen uit eigen ervaring. Voor mij is dat geen verschil tussen goed of beter maar ik weet dat anderen dat als zodanig kunnen ervaren. Die gevoeligheid had ik in mijn reactie nog beter kunnen duiden, denk ik achteraf en daarmee ben ik blij met je tweede reactie zodat ik er nog even op terug kon komen.