zondag 12 februari 2023

Waar een vraag wordt gesteld, eindigt onverschilligheid


In sommige tijden is het beter om een vraag te stellen dan om een antwoord te krijgen. Misschien is het zelfs in alle tijden zo. Vanwaar dat filosofische begin, meneer Deckers? Nou, omdat ik soms de antwoorden ook niet heb. En door alle drukte en ophef wordt het maar niet stil in mijn hoofd. 

Ja, het gaat over de ophef rond Pim Lammers. En ik ben niet dapper en ik ben niet stoer. Dat weet ik van mezelf. Ik ben niet van de grote woorden, ik probeer de nuance altijd zoveel mogelijk te zoeken en toch tegelijk scherp te zijn. En deze week ben ik uit balans. En nu iedereen het er al over heeft gehad en er zelfs al een paginagrote advertentie over is geweest, begin ik ook nog eens. 

Hoe begon het ook al weer?

Op 27 januari verschijnt een artikel op Reactionair.nl over Pim Lammers, de schrijver van het Kinderboekenweekgedicht voor dit jaar. Op 3 februari zendt Hart van Nederland een item uit over Lammers en het feit dat hij is uitgekozen om het kinderboekenweekgedicht te schrijven. De kop: 'Het is een viezerik'.  Daar  is op social media al wat aan vooraf gegaan door Monique Smit en Kim Feenstra. Naar aanleiding van alle ophef krijgt de schrijver doodsbedreigingen en op 4 februari trekt hij zich terug voor dit gedicht. Van Haga stelde op 6 februari Kamervragen aan minister Dijkgraaf over het schrijven van het kinderboekenweekgedicht door Pim Lammers. 

Bert Hogemans, directeur van de Bibliotheek Gelderland-Zuid, spreekt zich op LinkedIn krachtig uit tegen de doodsbedreigingen aan het adres van kinderboekenauteur Pim Lammers. Bert is een directeur die ik hoog heb zitten. Hij schrijft dat hij om dit feit niet stil kan zitten. Dat herkennen we dus bij elkaar. 

Ik citeer een stukje uit zijn tekst op LinkedIn:

'Er is weer heisa, want een aantal zelfbenoemde moraalridders meent schrijvers het zwijgen te moeten opleggen. Zij kunnen er niet tegen dat deze schrijvers onderwerpen aansnijden die hen niet welgevallig zijn. Ze snappen het verschil niet tussen waarheid en fictie, daar hebben ze vaker last van. Maar nu verwarren ze literatuur van de schrijver met waarheid over de schrijver. Wellicht wil je weten wat 'wij' hier van vinden.'

En iets verderop:

'Ontkennen dat dingen bestaan wil niet zeggen dat ze er niet zijn. Als bibliotheek willen we zorgen dat iedereen de beste versie van zichzelf kan en mag zijn. Dit houdt in dat we een zo breed mogelijk beeld schetsen van hoe de samenleving eruit ziet. We laten zien wat er allemaal is en stellen iedereen in staat om daar zelf een oordeel over te vormen. En we waarderen iedereen die op een fatsoenlijke manier anderen waardeert. Pim Lammers heeft een verhaal geschreven waarin iets gebeurt dat we niet willen dat ons of onze kinderen gebeurt. Dat doen schrijvers namelijk: ze schrijven verhalen. Niet per se waarheden. Niet per se onzin. Soms ongemakkelijke verhalen. De duimschroefdraaiers van de culturele inquisitie snappen dat niet.

Hier ligt een taak voor ons. Breng boeken aan de man. Laat zien dat ironie, sarcasme, hyperbolen instrumenten zijn om waarheden te dienen. Maar dat waarheden in een context moeten worden geplaatst. Dat ze niet eeuwig zijn en ook niet altijd waar. Wij, lieve collega's van de Bibliotheek, staan in de frontlinie van een strijd tegen kortzichtige, snelle en lelijke meningen die als feiten worden gepresenteerd. Ik hoop dat we ons dat realiseren en met rechte rug iedereen blijven ondersteunen die zichzelf en de wereld een beetje mooier wil maken.'

Een harde tackle, anti-LHBTI en een verkiezingstruc

Het zijn ferme woorden van Bert Hogemans. In een reactie laat hij weten dat woorden als moraalridders en duimschroefdraaiers niet de meest diplomatieke waren. Maar ik herken zijn woede. Maar wat is nu terecht in deze discussie en wat niet? Dat het verhit is, is duidelijk. Aan beide kanten. Mag je Pim Lammers een 'viezerik' vinden? Ja, dat mag. Mag je wat hij schrijft niet mooi vinden? Ja dat mag. Je mag het zelfs walgelijk vinden. 

Aan de andere kant: Je mag Pim Lammers ook een hele mooie schrijver vinden. Briljant zelfs. Je mag hem een schrijver noemen die schrijft over mogen zijn wie je bent. Hem een schrijver noemen die zaken aan de kaak durft te stellen. Een schrijver die durft te benoemen wat er wel degelijk is. Mag allemaal. 

Mag je iemand dood wensen en daar bruut uiting aan geven? Nee, dan ga je over alle grenzen. Overigens zal de overgrote meerderheid van zowel voor- als tegenstanders dat met me eens zijn. Het is alleen niet de overgrote meerderheid die je hoort, zoals wel vaker. 

En daarmee werd Pim Lammers 'gecanceld'. Een harde tackle op de man en met gestrekt been. En het is de schrijver die het veld verlaat en niet de boosdoener.

Wie de stukken leest over hoe deze hetze is ontstaan vindt de suggestie dat dit is ontstaan vanuit een anti-LHBTI-beweging. Het zijn suggesties, ik kan ze niet staven maar ze worden op verschillende plekken genoemd.

En Van Haga? Die heeft zijn moment gepakt in aanloop naar de Statenverkiezingen. Verkiezingen die precies vallen in.... jawel, de Boekenweek. Onderwerp van de Boekenweek: 'Ik ben alles', over pluriformiteit van onze identiteit. Kortom, dit onderwerp gaat straks dus nog even terug komen en Van Haga pakt dan opnieuw zijn moment. En jawel, Van Haga doet met zijn partij BVNL mee in alle provincies. Tot zover de verkiezingsretoriek en hoe ieder vanuit eigen belang meedeed met het pesten.

Cancelcultuur leidt tot een versmalling op onze blik op de samenleving

Wie de Kamervragen van Van Haga doorleest, kan de conclusie trekken dat het niet de bedoeling is dat de boeken van Lammers in de bibliotheek terecht komen. Het staat er niet letterlijk maar woorden als 'mag geen podium worden geboden', kun je wel zo interpreteren. En overigens als Lammers er dan uit moet, dan kun je nog wel meer auteurs 'cancelen'. Mijn stadsgenoot Öczan Akyol schrijft in zijn column dat thrillerschrijvers dan ook wel kunnen ophouden omdat ze serieverkrachters en moordenaars zouden verheerlijken.


Ik vermoed dat dat niet gelijk de bedoeling is om alle detectives te verwijderen. Maar dat die cancelcultuur wel degelijk opgang maakt, schreef ik in november vorig jaar al. In Florida werd daar de 'Stop Woke Wet' aangenomen waardoor allerlei kinderboeken die gaan over 'ongemakkelijke' zaken als onderdrukking, genderidentificatie of seksuele ontwikkeling verboden zijn geworden voor schoolbibliotheken. Boeken als het dagboek van Anne Frank en werken van Martin Luther King zijn daar verwijderd uit collecties. Het is een actie van gouverneur DeSantis van Florida die ook wel de nieuwe Trump wordt genoemd. Hij heeft het over 'cultureel marxisme van verderfelijke ideologieën die ons tegenwoordig worden opgedrongen'. Daar sta je dan als transgender of zwarte Amerikaan wiens opa nog op een aparte plek in de bus moest zitten. Alle Amerikanen zijn gelijk, maar sommigen toch nog net iets meer dan anderen. Overigens, 'Animal Farm' waar ik uit licht gewijzigd uit citeer valt ook onder bovenstaande wet. Ook dat boek is verwijderd.

En let op: dit is dus niet alleen een politiek geluid of een tegengeluid, dit is overheidsbeleid! De overheid gebiedt om dit uit te voeren. Laat het even tot je doordringen. Want de consequentie van dit beleid is dat de overheid bepaalt wat je mening mag zijn. Onwelgevallige geluiden worden uit de samenleving verwijderd. En linksom of rechtsom, dit soort beleid leidt tot een hele snelle verarming en versmalling van onze blik op de samenleving.

Moeten bibliotheken boeken van Baudet hebben?

Iemand die ook altijd een boek uitbrengt rond de verkiezingen is Thierry Baudet. En warempel, er staat er inderdaad weer één klaar: 'De Gideonsbende'. Een boek dat je nu in de pre-order kunt kopen waardoor het straks, inderdaad in de Boekenweek en vlak voor de verkiezingen, op nummer één in de Bestseller top-60 binnen zal komen. 

Moeten bibliotheken dit boek kopen? Want velen zullen vinden dat een politicus die vindt dat Rusland de oorlog tegen Oekraïne moet winnen en die vindt dat de wereld geregeerd wordt door 'reptielen', toch informatie rondstrooit die op zijn minst discutabel is. Waar Lammers voor de ene groep aanstoot geeft, geeft Baudet dat aan een andere groep. En van Baudet kun je nog zeggen dat het non-fictie is en dat feiten moeten kloppen. Dit in tegenstelling tot de fictie van Lamers waar de verbeelding aan het woord is.

Maar laten we eens kijken of we een gezamenlijk kader hiervoor hebben. En dat hebben bibliotheken inderdaad, namelijk in de bibliotheekwet in artikel 4:

 'Een openbare bibliotheekvoorziening heeft een publieke taak die zij voor het algemene publiek vervult op basis van de waarden onafhankelijkheid, betrouwbaarheid, toegankelijkheid, pluriformiteit en authenticiteit.'

Op dit artikel steunt ook het gezamenlijk collectieplan van de sector. In dat collectieplan staat: 

"Een collectie dient zoals in de oude opleidingsboeken van de bibliotheekopleiding stond ‘representatief voor het culturele veld’ te zijn. De openbare bibliotheek onderscheidt zich daarbij fundamenteel van andere aanbieders van informatie door te functioneren vanuit een aantal publieke waarden: betrouwbaarheid, onafhankelijkheid, authenticiteit, pluriformiteit en toegankelijkheid. Deze publieke waarden zijn zowel op het fysieke als de digitale collectie van toepassing."

Om vervolgens bij de waarde 'onafhankelijkheid' het volgende op te merken:

"Onafhankelijkheid 〉 〉  

Belangenvrij: het samenstellen van de collectie is de taak van de bibliotheek, die zij onafhankelijk van haar opdrachtgever (gemeente, provincie of rijk) uitvoert. Er mag geen sprake zijn van enige vorm van ideologische, politieke of godsdienstige censuur en ook commerciële belangen mogen geen rol spelen.  

Verschillende perspectieven: gerelateerd aan de publieke waarde ‘pluriformiteit’ dient de collectie onderwerpen vanuit verschillende perspectieven te belichten." 

Dat de overheid zich niet mag bemoeien met de samenstelling van de collectie, komt uit het Unescomanifest en wordt ook in de memorie van toelichting bij de bibliotheekwet genoemd. Wie dit vergelijkt met wat nu in Florida gebeurt, weet dat dit overwaait, je dit artikel nog hard nodig gaat hebben. Ik zou zeggen, leer het alvast uit je hoofd.

Maar wie dit leest weet ook: het boek van Thierry Baudet is dus zeker welkom in de bibliotheek. En ook boeken van Pim Lammers. Evenals een boek van iemand die kritisch is op Baudet of op Lammers. Alles uiteraard passend binnen de grootte van de collectie en verwachte vraag.

Ontmoeting én debat

Maar met alleen het plaatsen van boeken ben je er niet als bibliotheek. Bibliotheken zijn niet alleen een collectie maar ook een plek van ontmoeting én debat. Ja, ook debat. En debat betekent dat het ook mag knetteren en dat meningen tegenover elkaar mogen staan. Debat is het schuurpapier waaraan we ons aan elkaar slijpen. De uitkomst van debat is dat je weet of je met elkaar wel of niet een oplossing kunt vinden voor iets. En hoe ingewikkelder het probleem, hoe harder het debat. Hebben we veel harde debatten? Dan hebben we waarschijnlijk veel problemen of is de kloof erg groot. In beide gevallen is er werk aan de winkel. 

Vorige week schreef ik nog dat bibliotheken de meest democratische plek van onze samenleving zijn. Er is geen enkele plek waar zoveel verschillende groepen uit de samenleving binnen komen. De Raad voor Cultuur schreef daarover:

'Cijfers van het Sociaal en Cultureel Planbureau laten zien dat de openbare  bibliotheek van alle culturele instellingen de meest ‘democratische’ is: verschillen in gebruik van deze voorziening tussen bevolkingsgroepen zijn verhoudingsgewijs gering. Van jongeren met een niet-westerse achtergrond is bovendien een groter percentage in de bibliotheek te vinden dan van jongeren met een  Nederlandse of westerse achtergrond.'

Conclusie was dus: als er dus één plek is waar je met elkaar het gesprek over de samenleving kunt voeren is dat wel de openbare bibliotheek! En wie de ontwikkelingen van afgelopen week ziet, weet dus ook dat dat nodig is. 

Maar ook voor debat geldt wat ook voor de collectie geldt: doe het goed en vanuit dezelfde waarden als waarmee je een collectie bouwt: met betrouwbaarheid, onafhankelijkheid, authenticiteit, pluriformiteit en toegankelijkheid. Is dat soft? Nee, dat is eerlijk en rechtvaardig. We helpen iedereen om hun mening te vormen. En wie een mening wil vormen kan niet zonder goede informatie. Informatie uit boeken of informatie van experts. Vind daarna je eigen mening en argumenten voor het debat. Kritisch denken heet dat.

Om het met Bert Hogemans te stellen: hier ligt inderdaad een taak voor ons. We staan inderdaad in de frontlinie in een strijd tegen kortzichtige, snelle en lelijke meningen die als feiten worden gepresenteerd

In al dat geweld houd ik me graag vast aan het gedicht van Remco Campert: 'Iemand stelt de vraag'. Hierboven hoor je hem het hele gedicht voordragen. Hieronder een paar zinnen. En overigens, wie denkt dat dit gedicht over de oorlog gaat, dat gaat het niet. Het gaat over een groep die onderdrukt en buitengesloten wordt.

Iemand stelt de vraag

Verzet begint niet met grote woorden
maar met kleine daden

zoals storm met zacht geritsel in de tuin
of de kat die de kolder in z’n kop krijgt

zoals brede rivieren
met een kleine bron
verscholen in het woud

zoals een vuurzee
met dezelfde lucifer
die de sigaret aansteekt

zoals liefde met een blik
een aanraking iets dat je opvalt in een stem

jezelf een vraag stellen
daarmee begint verzet

en dan die vraag aan een ander stellen.

En nu weet ik ook waarom ik dit moest schrijven. Het begint niet met grote woorden maar met kleine daden. Mijn kleine daad is om dit toch te schrijven. Om toch niet stil te blijven. Hoe makkelijk ook omdat ik de negatieve reacties vrees. Maar de lucifer die nu iets aansteekt, kan een vuurzee veroorzaken, in het positieve of in het negatieve.

Waar een vraag wordt gesteld, eindigt onverschilligheid. Ik stelde mezelf een vraag. En ik stel die vraag dan ook maar aan jou. Soms is het beter om te vragen dan om te antwoorden.

12 opmerkingen:

Anoniem zei

Dag Mark, ondanks alle eerdere aandacht heb ik jouw bijdrage met veel belangstelling gelezen. Dank. Ik heb met afschuw kennis genomen van de doodsbedreiging aan t adres van Pim Lammers. Daar is maar een antwoord op mogelijk, een duidelijk Nee! Moeilijker vind ik de mensen die moeite hebben met wat je zou kunnen noemen het ruimere gedachtengoed van jezelf kunnen zijn. Daar ligt inderdaad een belangrijke opdracht voor bibliotheken. Dan moeten we voorbij het oordeel van kortzichtig en lelijk. Als je daar vanuit gaat sluit je veel mensen uit. Juist als bibliotheek moet je dat niet willen. Met je collectie waarin verschillende opvattingen zijn vertegenwoordigd, met gesprekken, met debatten kunnen we hier een bijdrage aan leveren.

Gert-Jan van der Kamp zei
Deze reactie is verwijderd door de auteur.
Gert-Jan van der Kamp zei

Wat mij opvalt aan dit stuk is dat je 3 gedichten compleet plaatst, allerlei andere stukken citeert maar niet 1 regel uit Trainer aanhaalt. Dat is toch waar dit over gaat?

Mark Deckers zei

@Anoniem: dank voor je reactie en fijn dat je de bijdrage hebt kunnen waarderen.
@Gert-Jan van der Kamp: fijn dat je hier voorbij komt en de moeite neemt om te reageren. Mijn perspectief is iets breder dan één boek en gaat over collectie en debat in algemene zin. Schrijfster Saskia Noort heeft naar mijn mening een hele goede reactie gegeven in een open brief die in de Volkskrant is gepubliceerd. Die brief vind je hier: https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/wil-je-je-kind-echt-beschermen-wees-dan-zo-open-mogelijk~bf158b0c/

Gert-Jan van der Kamp zei

Hi Mark,

Het stuk van Saskia is inderdaad erg sterk, omdat het bij mijn weten de eerste poging is een inhoudelijke discussie op te starten door iemand uit het 'schrijverskamp'. Tot nu toe was het een vrij bizarre episode van twee partijen die op geen enkele manier ingingen op elkaar punten. De ene kant had het over dat stuk (wat nou ook weer niet zo dicht op de kbw zat) zonder in te gaan op de impact die dat moet hebben gehad op betrokken partijen. Het andere kamp had het alleen over toegeschreven intenties (extreem-rechts tot erger) zonder ook maar een keer op het stuk zelf in te gaan. Echt voer voor psychologen dit, hopelijk komt het nu een beetje op de rails.

Mark Deckers zei

@Gert-Jan: Ik deel jouw mening inderdaad wel. Kampen graven zich inderdaad in. Het is interessant inderdaad om (ontwikkelings)psychologen of orthopedagogen eens te horen over de brief van Saksia Noort en waar je kinderen nou het meest mee helpt in hun ontwikkeling en hoe je hen helpt bij 'ongemakkelijke' zaken. Dank dat je met je opmerking daar een brug in weet te slaan.

Anoniem zei

Waar ik nou zoveel moeite mee heb, is dat het 'geen podium bieden' aan bepaalde boeken of auteurs door de Bibliotheekbranche zélf vrij geperfectioneerd ten uitvoer wordt gebracht. 'Coronabedrog' van Baudet was een bestseller, heel relevant ook. Maar als ik het zoek in de catalogus, lijkt het erop dat maar 1 Bibliotheek het aangeschaft heeft (of 2?).
Steek de hand eens in eigen boezem, voordat je anderen beschuldigt van pogingen tot censuur.

Mark Deckers zei

@Anoniem: Dank voor je opmerking. Ik heb even nagekeken en vergelijkingen gemaakt met andere politici en hun boeken. Ik kan dat vrij makkelijk nakijken voor de Overijsselse bibliotheken. Ik zie dat boeken van Baudet ongeveer in gelijke aantallen zijn gekocht als andere politici van vergelijkbare grootheid. Er is zelfs een vrij rijk oeuvre beschikbaar van hem. Kijk maar eens op: https://rijnbrink.hostedwise.nl/wise-apps/catalog/5700/search/iets/thierry%20baudet voor bijvoorbeeld Deventer 13 titels, in overijssel 21 titels. In heel Nederland 77 titels en 5 ebooks. Ik vind dit zelf geen teken van censuur maar daar mag u in dit land anders over denken. Die vrijheid hebben we gelukkig.

Anoniem zei

Ik had het in dit geval over een specifieke titel en die is echt zo goed als niet aangeschaft.
Stiekem is iedereen blij dat Bibliotheken die vrijheid hebben; om met publiek geld sommige boeken geen podium te bieden. Maar dat is iets heel anders dan censuur. Right.

Mark Deckers zei

@Anoniem: ook het Coronabedrog heb ik nagekeken zoals ik hierboven al meldde. Dat boek is in gelijke aantallen aanwezig als politici van gelijke grootheid. Het gebruik van het boek is ook gelijk. Bibliotheken kennen waarschuwingssystemen als er meerdere reserveringen komen op een boek zodat het bij gekocht kan worden. Als er dus meer vraag komt, komen er ook meer titels. Dit is staande praktijk. Voor elke titel. Zonder uitzondering.

Anoniem zei

Wie zijn die politici van gelijke grootheid?

Mark Deckers zei

@Anoniem: in elke catalogus kunt u zelf politici nakijken. Ik ben bang dat als ik namen geef dat ook dat niet goed voor u is. Die keus laat ik dus aan u. In elke catalogus kunt u een vergelijking maken tussen politici en hun boeken. Als u vind dat daar een onevenwichtigheid in zit dan dan kennen bijna alle bibliotheken de mogelijkheid om een aanschafsuggestie te doen en daar wordt in de regel serieus naar gekeken.