Virtual wordt stees meer reality - Liveblog Bibliotheekplaza 2022

 

6.15 uur

De wekker gaat. Een dikke gaap maar de adrenaline schiet ook gelijk omhoog. Want vandaag is het weer: Bibliotheekplaza! Het is wel een vroegertje voor me van Deventer naar Vijfhuizen... En het bizarre is, het gaat over virtual reality. En hoewel het over virtueel gaat moet ik er toch fysiek naar toe. Maar ik heb het er graag voor over. Bibliotheekplaza is het bibliotheekevenement waar buiten naar binnen wordt gehaald. En men snijdt altijd thema's aan waar je nog lang op kunt doorkauwen. 

Ga ik nu onderweg naar Vijfhuizen. Vanaf 10 uur neem ik je vanaf deze plek mee door de dag door telkens een update te plaatsen. Stay tuned!

10.13 uur

En we zijn van start in een expocenter op het oude Floriadegebied in Hoofddorp. Een zaal gevuld met bibliotheekvolk en een line-up die staat te trappelen in de coulissen. Ik zit weer naast m'n maatje Edo Postma. Hij doet de tweet en soundbites en ik doe verslag. Door menigeen worden we al aangeduid als de mannetjes van de Muppetshow. 

Marit van Bohemen, actrice en presentatrice opent de dag en is dagvoorzitter. Vorig jaar nog hybride maar dit jaar maar weer helemaal fysiek. Marit vraagt natuurlijk even de directeur van Probiblio even op het podium. Hij geeft aan dat Probiblio Bibliotheekplaza van harte organiseert om de bibliotheeksector te inspireren. Elk jaar vraagt de organisatie aan bibliotheken weer welk thema er op de agenda moet komen en virtual reality was één van die thema's.  Maar voordat we aan die thema's beginnen, krijgen we een korte entree van Jochem Noyen, illusionist. Hij leert ons wat perspectief met ons doet en hoe je beïnvloedt kunt worden.  Daar kan ik u niet in meenemen maar als alternatief dan maar zijn aardige filmpje. 

We zijn los!

10.48 uur Roanne van Voorst

Roanne is onderzoeker, toekomstverkenner, antropoloog, universitair docent en spreker. Ze neemt ons mee over onze hoogtechnologische toekomst. Antropologen kijken naar hoe mensen handelen en proberen dat te begrijpen. En antropologen moeten steeds vaker in de meta-werelden verblijven. Want we verblijven als mens steeds vaker in die virtuele werelden. Toch lijkt die virtuele wereld best op de papieren wereld: je kunt je er in verliezen en er nieuws vandaan halen bijvoorbeeld.

Ze vertelt dat ze voor onderzoek een relatie heeft gehad met een avatar. Die avatar ging haar langzaam aan begrijpen: wat ze lekker vond, hoe ze dacht etc. En warempel: die avatar leek haar inderdaad te gaan begrijpen en kon haar appjes sturen die ook haar echte vrienden konden sturen. Ze merkte dat er dus toch een soort relatie ontstond. Dat vond ze zelf toch wel verbazingwekkend. De avatar vervulde een rol voor haar: ze gaf afleiding. Dat was fijn maar ze ging niet de diepte in, geen persoonlijke groei. 

Onder al onze technologie zitten nog steeds mensen. Ze vertelt dat ze ook mee in gegaan in de wereld van metaverses: ze kon alles doen wat ze in de werkelijke wereld niet altijd durfde te doen: paaldansen, een relatie met een man met sixpack. En toch ga je op bepaalde punten achteruit: je leert door al die schermen minder goed om menselijke gezichten af te lezen. 

Jongeren zijn dan ook veel beter dan ouderen in die digitale wereld, ze kunnen meerdere schermen tegelijk open hebben maar op gevoelsvlak lopen ze achter op voorgaande generaties. Ze illustreert dat met een verhaal over de OBA waar ze lange tijd zelf gewerkt heeft. Ze legt uit waarom bibliotheken plekken zijn waar mensen elkaar lijfelijk en veilig ontmoeten. En dat is niet meer voor iedereen vanzelfsprekend door alle digitale ontmoetingen.

Maar we leven ook breder in een bijzonder tijd. We leven in een tijd waarin de huidige generaties denken dat volgende generaties het niet automatisch beter krijgen. Groeiend welvaart is niet zeker, milieuproblemen die steeds dichter bij komen. En het kan bij mensen leiden in de werkelijke wereld leiden tot terugtrekkend gedrag. En mensen 'vluchten' dan naar een virtuele. Terugtrekken in eigen bubbels. Bubbels waar we de confrontatie met andere 'waarheden' niet meer aangaan. Binnen die eigen bubbels vinden we alleen de informatie die bij onze werkelijkheid hoort. 

En bekend is dat als mensen zich afgewezen voelen in hun eigen waarheid dat ze nog sneller denken dat ze ook echt afgewezen worden. We denken dus nog sneller dat mensen die ons willen helpen bijvoorbeeld mensen zijn die ons willen bijsturen. Of mensen die een neutrale blik hebben worden dan eerder als negatief ervaren dan nodig.

De tegenreactie is dat er kleine kringen ontstaan die mensen willen helpen. Burgerinitiatief, vaak los van de overheid of van andere verbanden. Kringen waar men het gevoel heeft dat men in ieder geval doet wat kan. In de bibliotheek zien we veel van dit soort voorbeeld: denk aan taalmaatjes of vrijwilligers bij de VoorleesExpress.

Waarom zijn deze ontwikkelingen belangrijk? Nou, je moet bijvoorbeeld durven om kennis te nemen van andere bubbels. Dat voelt heel erg onnatuurlijk, want waarom zou je juist willen weten wat je niet wilt horen? Nou, om je eigen bubbel te onderzoeken en te weten of je geen oogkleppen hebt opgezet. Trek je niet terug, is haar boodschap en help mensen om zich niet terug te trekken.  De kwaliteit van onze samenleving is er van afhankelijk. Het gebeurt al in de mooie ruimte van bibliotheken maar bibliotheken kunnen er nog meer in doen. 

Je kunt als bibliothecaris die ene persoon voor iemand zijn, die hem of haar vooruit helpt. Ik geloof haar graag en ik weet zeker dat het nu al gebeurt. 

Hoe dat begint? Blijven kijken naar de mensen om je heen, vraag door en kijk verder dan je eigen bubbel. Maar blijf ook mens. Want echt contact maken, dat blijft nog steeds iets van echte mensen en niet van avatars. 

Verdorie, wat is het toch weer heerlijk om zo een half uur naar een lang en goed verhaal te luisteren...

 11.18 uur Panel

Bibliotheekplaza gaat verder met een panel over desinformatie. Aan tafel komen naast Roanne van Voorst, ook Annique Moussou van Bellingcat, Michael Hameleers van ASCoR en onze eigen Erik Reuvers van Probiblio. Marit van Bohemen ondervraagt deze specialisten over waarom desinformatie een probleem is? Hoe moeten we aankijken tegen deepfakes? Erik Reuvers geeft aan dat de bibliotheek hier wel een rol heeft, hoe moet je als kind of volwassene je toch mediawijs gedraagt. 

Wat was deep fake ook alweer? Kijk dan nog even naar dit nog redelijk onschuldige filmpje. 

Roanne van Voorst merkt dat mensen inderdaad wel groeien op dit punt. Mensen hebben steeds vaker door dat ze feiten moeten checken. Annique Moussou kijkt iets verder weg en benoemt hoe er bijvoorbeeld op dit moment verslag wordt gedaan over de oorlog in de Oekraïne en met name hoe feiten verdraaid worden of gemanipuleerd. Moussou geeft aan hoe Bellingcat daar bijvoorbeeld in werkt want het is best ingewikkeld om als objectief beschouwd te worden. Bellingcat trekt dus geen conclusies maar verzameld feiten die jezelf mag controleren. 

Hameleers vraagt aan de zaal hoeveel desinformatie er is? Een deel van de zaal denkt dat het meer dan 20% van al onze informatie is. In werkelijkheid, en dat is onderzocht, is het 1%. Er is dus ook veel aandacht voor desinformatie want we denken dat het groter is dan het is. Deels komt dat doordat we door de discussie over desinformatie ook steeds vaker, vanuit ons eigen perspectief, feiten die ons niet welgelegen zijn ook als desinformatie aanduiden. Reuvers vraagt hoeveel mensen in de zaal iemand kennen die in een complottheorie gelooft. En opnieuw gaat ongeveer bij een aanzienlijk deel in de zaal de vinger omhoog. Vanuit de zaal wordt benoemd dat deze desinformatie en complottheorieën voor sociale media erg interessant zijn omdat er juist veel kijkers voor zijn, en dus veel advertentie-inkomsten... Dat is een ziek model. 

Moussou van Bellingcat geeft aan dat ze in haar werk, waar ze veel complotten ziet en naar feiten moet kijken, dat ze zichzelf elke keer moet controleren dat ze niet meegaat in de complotten. 

De 'experts' in het panel hekelen overigens dat er tegenwoordig steeds meer experts zijn. Bij elk item moet een expert gevraagd worden en men wil dan ook experts van verschillende kanten hebben. 

Van Bohemen trekt het panel nog even terug naar datgene wat we zelf kunnen beïnvloeden: wat moeten bibliotheken er mee?  Reuvers geeft het terechte antwoord waarvan je wist dat het zou komen: zoek contact met Probiblio. 

12.04 uur VPRO: Geert Jan Strengholt en Regina Rijpkema

In de deelsessie schuif ik aan bij een presentatie van de VPRO. Daarbij gaat Regine Rijpkema kort in op de Tegenlicht Meetups. Tegenlicht Meetups zijn bijeenkomsten die naar aanleiding van een Tegenlicht-uitzending worden georganiseerd op diverse plekken. Bibliotheken kunnen daarbij gebruik maken van deze toolkit. De VPRO organiseert deze graag met bibliotheken. 

Geert Jan Strengholt gaat in op het archief van de toekomst van Tegenlicht. In de afgelopen 20 jaar zijn er zo ongeveer 500 onderwerpen aan bod zijn geweest. De vraag was hoe je dat archief opnieuw zou kunnen inzetten. Dat wilde men op een aantal eigentijdse manier doen. Lang drie lijnen vulde men dat in:  een boek van de toekomst, een installatie van een kunstenaar en een archief van de toekomst.  In 2020 wilde men een prototype hebben. Daarbij kwamen tal van vragen aan bod: metadata, AI-technologie. 

En warempel terwijl Geert Jan vertelt, hoor ik toch heel veel oude bibliothecaire principes voorbij komen. Aan de achterkant lijken die AI-systemen toch meer op de oude kaartenbak dan je denkt. Daar werd vervolgens een 'Airtable' uit, een spinneweb van onderwerpen en bijbehorende content. Samen met het Instituut van Beeld en Geluid - de Koninlijke Bibliotheek van Beeld en Geluid - die meehielp met hun technologie. Dan moet je bijvoorbeeld denken aan hoe je bijvoorbeeld kunt zoeken in bewegend beeld. 

Op basis van dit archief van de toekomst heeft de kunstenaar Richard Vijgen een installatie van gemaakt (zie foto) Als het archief verandert, verandert ook de installatie. 

Hé maar dit was nog maar het prototype. Hoe nu verder? Nou, er ligt nog wel wat werk want men had nog niet het hele archief ingevoerd en stel dat je klaar ben met Tegenlicht, hoe ga je dan verder? Stap voor stap ontwikkelt men nu verder.

De presentatie maakt voor mij wel een beetje pijnlijk duidelijk dat bibliotheken echt niet meer in de voorhoede zitten van zoekmachines. Ja, wij hebben ebooks nu geïntegreerd in onze catalogus maar de verbinding met goede zoekontwikkelingen buiten bibliotheken is wel ongeveer weg: verbindingen met bijvoorbeeld krantenartikelen (weet u nog waar u ze allemaal vindt?), verbinding met streaming media etc. We zijn sterk gefocust op burgers mediawijs te maken maar onze eigen systemen staan eigenlijk toch wel ongeveer stil. Waarom zou je in de catalogi van bibliotheken niet kunnen zoeken naar alle beeldfragmenten van Nederland?

 

14.03 uur Jarno Duursma

De lunch zit erop en we starten weer. Dagvoorzitter Marit van Bohemen roept de illusionist Jochem van Noyen er weer bij en de zaal wordt getrakteerd op een paar illusies. Vermakelijk, maar ik kan het jullie toch moeilijk met woorden meegeven. 

De spreker die volgt is Jarno Duursma. Schrijver en techexpert. Hij laat een aantal plaatjes van zichzelf zien van een gewone foto via een deepfake naar zijn online avatar. Hij geeft aan dat jongeren hun online avatar zeggen dat deze representatiever is dat hun echte foto.

Jarno komt uit Stadskanaal. En daar stond een bibliotheek. Hij liep er de deur plaat. En hij was jaloers op de muziekbibliothecaris daar. Dat moest toch een topbaan zijn: de hele dag met muziek bezig. In die bibliotheek ontdekte hij dat hij eigenlijk maar heel weinig wist. 

Als we praten over kunsmatige intelligentie is ons beeld vooral gevoed door films. En dat betekent dat kunstmatige intelligentie vooral negatief gevoed is. Terwijl het juist ook allerlei positieve invullingen kent. Voorlezen? Nee, dat hoeft je niet meer zelf te doen.... dat kan software ook doen. Een samenvatting maken van een lange tekst? Ook dat kan software. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid noemt artifiële intelligentie een systeemverandering. Dat betekent dat we er fundamenteel over moeten nadenken hoe we er mee om willen gaan. 

Met software kunnen we onze eigen inzet versterken. AI kan van ons een beetje een supermens maken. Jarno spiegelt het met veel positief voor. Maar hij zegt dat er toch ook donkere kanten zijn. Want kijk eens naar PimEyes, die een foto voor jou analyseert en opzoekt wie het is. Of kijk naar Wordtune waarmee je tekst kunt opleukt. Of Quilbot die een artikel zo herschrijft dat het niet meer als gestolen citaat is te vinden. De basis van die tekstsoftware is GPT-3. Het is software die voor jou kan schrijven op basis van eerste aanzetten of doorschrijven. Of een tool die voor jou automatisch de Excel-formule geeft. Hij geeft voorbeeld naar voorbeeld en je voelt dat de zaal versteld staat hoe ver het eigenlijk al is. En waar houdt dit op? Nou, nergens. Want van tekst gaan we naar voice-cloning. Hij is ervan overtuigd dat het voorlezen van boeken echt niet meer door bekende Nederlanders worden ingesproken. Maar met een beetje voice-cloning kun je elk boek door elke bekende.

Van praten naar luisteren: Shazam voor muziek, Birdnet voor vogelgeluiden. Zo is er software om notulen te maken of om callcenters te helpen om irritatie in stemmen te horen. 

Of Dale-E, software die van tekst een beeld maakt. Elk beeld dat je kunt verzinnen. Het bekende voorbeeld hiervan is het paard in een astronautenpak. 

En nu we op dit punt aangekomen zijn, stapt hij over op deep fake. Wat te denken van The Oasis, software waarmee je deel kunt blijven nemen aan online vergaderingen terwijl je zelf wegloopt en wat anders gaat doen. 

Het is helder: wat je maar kunt verzinnen moet ongeveer kunnen. En hier kantelen we in zijn presentatie. Want, geeft hij nu toe, hoe zit het met interactie tijdens het voorlezen. Want elke vorm van software en automatisering betekent ook dat je een vaardigheid of een vorm van aandacht verliest. AI-software kent nog grote tekortkomingen. Wij kennen (nog) zoveel context. Bemiddelen is bijvoorbeeld nog iets wat computers niet kunnen. Of mensen bij elkaar brengen. 

Duursma laat de zaal versteld staan over wat er allemaal kan. En tegelijkertijd laat hij - gelukkig - ook zien wat mensen toch ook vooral nog zelf aan zet zijn. Maar: omarm deze technologie wel. Want het kan ons echt verder helpen. Het kan ons veel werk uit handen nemen. En tegelijkertijd: kijk wat je wilt om het voor je zelf prettig te houden of juist prettiger te maken. 

Zijn slotopmerking: blijf mens en word nog meer mens. Mooie boodschap.

15.08 uur Nick van Breda

Ik volg een deelsessie van Nick van Breda, sociaal ondernemer. Nick was van zijn negende tot negentiende verslaafd aan games. Zijn drug heette Runescape. Wie zijn verhaal nog eens wil horen, kan bij bovenstaande Tedx terecht. Hij geeft aan hoe hij ongelofelijk veel uren in deze game doorbracht. Hij sliep maar vier uur per nacht.  En hij geeft aan hoe hij oprecht en diep verdrietig was toen hij in de virtuele wereld een vriendinnetje kwijt raakte. Het overlijden van zijn oom bracht hem terug naar de werkelijkheid en hij heeft zich nu ten doel gesteld om een miljoen mensen van hun passie hun beroep te maken. Daar zaten wel wat stappen tussen. Hij stopte met gamen en besloot zich af te vragen: wat moet ik vandaag doen om straks goed herinnerd te worden? En welke comfort zone moet ik daarvoor verlaten? En dat deelt hij ook met anderen, vooral jongeren. Hij laat jongeren hun droom voor dit land, hun stad of hun omgeving te maken. En vervolgens laat hij ze de vraag beantwoorden: wat wil jij doen om dat scenario in te vullen? En wie heb je nodig om je verder te helpen? 

Hij geeft voorbeelden van jongeren die hij heeft geholpen, jongeren die scholen in het buitenland ondersteunen, jongeren die vernieuwend bezig zijn in de ICT-wereld. Hij vraagt dat het vinden van je eigen doel van je leven, is voor hem een kernzaak. Welk wereldprobleem wil je meehelpen oplossen? Je inzetten voor zo'n doel beziet hij deels ook wel als een game. De steun die van anderen krijgt omdat je je inzet, is hetzelfde als een level omhoog gaan in een game.  En ook de werkwijze lijkt op een lan-party,  hij organiseert 'hackatons' voor jongeren om mee te denken over maatschappelijke vraagstukken. 

Als gamenerd was Nick een eenling. Nu is hij een teamspeler die jongeren weet te inspireren. Van een gesloten jongen werd hij iemand die open stond voor allerlei nieuwe mensen en wat ze willen bereiken. De organisatie moet deze enthousiaste spreker letterlijk en figuurlijk stoppen. 

Nick van Breda de jongen die transformeerde van gameverslaafde naar changemaker.

16.03 Afsluiting

Marit van Bohemen mag als dagvoorzitter gaan afsluiten. Nog één keer komt Jochem Nooyen. Hij speelt als illusionist de Privacy-show met de zaal. Ik verklap niet wat hij doet maar hij ontfutselt iemand iets op een bijzondere manier waarvan je verwachtte dat je het nooit weg zou geven, hij onderhandelt over hoeveel informatie je je over jezelf. 

De dag zit erop, de borrel lonkt. Het was weer mooi en gezellig met Edo Postma naast me. Zijn we klaar? Nee, we hebben een inkijkje gekregen in wat ons virtueel nog te wachten staat. Veel waar we ons nog toe te verhouden hebben en veel waar we nog wat mee gaan doen. Ben ik klaar? Nee, voor mij wacht nog een kleine afsluiting want morgen zal er ook een verslagje voor Bibliotheekblad zijn en kunt u daar nog een korte slotbeschouwing zijn. 

Voor nu: dank voor het volgen!