zondag 21 januari 2018

Fake-nieuws uit 1831

Kent u de uitdrukking: 'Dan liever de lucht in!'? Hij wordt toegeschreven aan Jan Carel van Speijk, die zijn kannoneerboot voor de kade van Antwerpen de lucht in liet vliegen omdat hij overmeesterd zou worden door opstandige Belgen. In Nederland werd zijn dood als een heldendood omschreven, er kwamen monumenten en er zou tot in eeuwigheid een marineschip zijn dat zijn naam draagt. En dat laatste is inderdaad nog het geval?

Maar was Van Speijk een held? Het antwoord is  vele malen 'nee' en  zijn actie voor de kade van Antwerpen was geen heldendaad. Deze opmerkelijke conclusie is te lezen in het boek 'Liever niet de lucht in' van maritiem historicus Ronald Prud'homme van Reine. Ik las dit boek over de bizarre geschiedenis van Van Speijk met groot genoegen.

Van Speijk was een wees met een grote hunkering naar erkenning die depressieve stemmingen had.Door bij de marine te gaan kon hij zich ontworstelen aan het arme bestaan op de wal. Door promotie was meer sociale mobiliteit mogelijk. Zijn grote voorbeeld was Michiel de Ruijter, die net als hij als arme sloeber opklom op de sociale ladder.

Het verhaal
Na ingezet te zijn in Nederlands Indië wordt hij naar de Belgische opstand gestuurd. De Schelde naar Antwerpen wordt door de Nederlanders afgesloten en bewaakt om de Belgen economisch te treffen. Van Speijk is als luitenant verantwoordelijk voor één van de kannoneerboten. In de winter van 1831 ligt er veel ijs op de Schelde en is er weinig activiteit. Als de Schelde toch enigzins bevaarbaar is, is Van Speijk één van de eersten die graag weer aan de slag wil. De boten zijn zeilschepen die lastig te besturen zijn op de rivieren. Hij drijft daardoor naar één van de kades waar de Belgen zich verzamelen om oproer te kraaien.

Het verhaal gaat dat de Belgen het schip bestormen, de Nederlandse vlag neer halen en dat dat het moment is dat Van Speijk beslist het schip niet in Belgische te laten vallen: 'Dan liever de lucht in'.


De feiten
Prud'homme van Reine analyseert de feiten en komt tot een aantal conclusies. Op de eerste plaats laten de historische feiten zien dat de Belgen die op het schip kwam geen oproerkraaiers waren maar leden van het Orangistische vrijkorps die juist bescherming wilden bieden. Het feit of de vlag werd neergehaald wordt niet bewezen geacht.

Op de tweede plaats laat hij zien hoe zijn commandanten Koopman en Chassé dit feit snel verdraaien tot een heldendaad en het op die wijze naar buiten brengen. Zij konden zich geen slecht nieuws veroorloven omdat ten koste zou gaan van de middelen die aan deze oorlog werden besteed. Want om eerlijk te zijn: er stierven meer Nederlanders dan Belgen bij deze actie en een kostbare boot van de toch al kleine marine ging naar z'n grootje. Prud'homme laat zien hoe met name commandant Koopman de media bespeelt en zelfs onder een hoedje lijkt te hebben gespeeld met een aantal kranten.

Op de derde plaats tekent Prud'homme het karakter van Van Speijk: onberekenbaar, driftig, halsstarrig en een neiging tot depressie. Van Speijk was al voor eerder inzet in het leger in de Willemsorde verheven. Hij leek koste wat het kost zijn inzet voor de Nederlandse koning te willen bewijzen. Chassé had in eerdere toespraken al vermeld dat men bereid moest zijn liever het leven en het schip op te geven dan om de Nederlandse vlag in handen van de vijand te laten vallen.

Fake-nieuws
De heldendood van Van Speijk was fake-nieuws in 1831. De feiten werden verdraaid in het voordeel van de Nederlanders. Met name de analyse van al die heldenverering - er zijn veel publicaties en schilderijen over gemaakt - is uiterst vermakelijk. Van Speijk kreeg een praalgraf in de Nieuwe Kerk in Amsterdam, vlakbij het praalgraf van Michiel de Ruijter, zijn grote held.

Prud'homme herschrijft bijna 200 jaar na dat Van Speijk de lucht in ging de geschiedenis. Hij deed dat met een onnoemelijke hoeveelheid archiefmateriaal. Het bewijst eens te meer de kracht van informatie zoals we die heden ten dage kennen.

Zou er in deze tijd weer een Van Speijk kunnen zijn? Ik bedoel dan in de zin van dat overheden of media moedwillig een ander verhaal laten zien dan de werkelijkheid? Ja, ik denk zeker dat je zelf nog flink moet blijven nadenken. Een actueel boek daarover is bijvoorbeeld 'Het zijn net mensen' van Joris Luyendijk. Krijgen we dan alles te zien of krijgen we te zien wat we moeten zien?

Fake-nieuws is niets nieuws.

Wie het boek wil bestellen bij de bibliotheek, kan dat hier doen.

2 opmerkingen:

Bartwatching zei

Het marineschip bestaat inderdaad nog steeds >> https://www.defensie.nl/organisatie/marine/eenheden/schepen/zr-ms-van-speijk

Mark Deckers zei

@Bart: ja, dat is me bekend. En als je het boek hebt gelezen is dat eigenlijk nog wel bijzonder. Belgen zouden Van Speijk een zelfmooordterrorrist of jihadist kunnen noemen.