Bij een groeiende groep bibliotheken kunnen ook volwassenen gratis lid worden. Wel vaak met beperkingen in gebruik of op leeftijd. Ik besloot eens op een rijtje te zetten hoe groot het fenomeen is en wat we er al over kunnen vertellen. De afgelopen dagen vroeg ik rond op social media bij welke bibliotheken dat al het geval is. Ik heb dus niet de pretentie dat bovenstaande kaart al volledig is.
Voor de jeugd tot 18 jaar was per 1 juli 2022 al een wettelijke verplichting van kracht geworden om altijd gratis lid te kunnen van de bibliotheek. En voor veel bibliotheken was dat ook al gemeengoed. Maar een aantal bibliotheken gaat een flinke stap verder: door de leeftijd van het gratis lidmaatschap te verhogen om door zelfs voor iedereen het lidmaatschap gratis te maken.
De start van gratis lidmaatschap
Want leden vasthouden na het gratis lidmaatschap tot 18 jaar is wel een dingetje bij bibliotheken. Hierboven zie je namelijk wat er in ons land gebeurt zodra we met 18 jaar onze inwoners feliciteren met hun verjaardag en zeggen dat ze vanaf nu moeten betalen voor de bibliotheek. Het aantal leden decimeert.
En ook het aantal betalende leden als geheel loopt al jaren terug in bibliotheken. Laten we ook daar de cijfers er maar eens bij pakken. Aan het eind van de vorige eeuw kenden de openbare bibliotheken nog 2,3 miljoen volwassen (en betalende) leden. Twee decennia later is dat teruggelopen naar 1,2 miljoen volwassen. Bijna de helft. En dat terwijl de bevolking in die periode nog met een paar miljoen is gegroeid. Dat bibliotheken dus zoeken naar nieuwe wegen is dus niks te vroeg.
De Boekenberg nam het initiatief
De Boekenberg in Spijkenisse is wellicht het bekendste voorbeeld waar men het gratis lidmaatschap een flink eind oprekte. In 2017 veranderden zij al de abonnementenstructuur waardoor iedereen tot 30 jaar gratis lid was van de bibliotheek. Door het gratis lidmaatschap te verlengen naar 30 jaar verliest een bibliotheek nauwelijks inkomsten maar blijven ze wel lid.
Het aantal leden nam snel toe bij de Boekenberg. En niet alleen met gratis abonnementen - die je recht geven op 12 uitleningen per jaar - maar ook in duurdere abonnementen van mensen die toch overstapten vanuit het gratis abonnement.
Kijk maar even wat er bij hen gebeurde terwijl in de rest van Nederland de leden aan het dalen waren.
Waar in Nederland de aantallen stap voor stap daalden, stegen ze bij de Boekenberg explosief. Sommigen zullen dit window-dressing noemen: het makkelijk oppoetsen van aantallen door abonnementen weg te geven. Ik ben daar heel voorzichtig in om het zo te noemen. De Boekenberg doet dit namelijk heel doordacht met een visie en monitort de effecten nauwkeurig. Het gaat ze om veel meer dan alleen de aantallen.
In een evaluatie in 2019, waar ik toen ook over schreef, werden verbluffende groeicijfers getoond maar bleek ook wat de uitgangspunten waren voor deze verandering:
"Geen financiële drempels voor onze basisdienstverlening, waardoor meer bereik.
Een gratis basisdienstverlening sluit aan bij de brede, maatschappelijke bibliotheek die we willen zijn.
Als alle gebruikers van onze (veranderende) dienstverlening lid zijn, kunnen we veel beter monitoren wat ze komen doen. Dat is de basis voor een langdurige relatie met meer klantparticipatie, wat leidt tot meer innovatie van de dienstverlening.
Zo kunnen we monitoren en beter zichtbaar en meetbaar maken wat ons maatschappelijk rendement is, waarom we ertoe doen.
Het maakt de weg vrij te gaan werken met verschillende aspecten van het freemium verdienmodel, waardoor op termijn een stevige financiële basis van de bibliotheek."
En hoe doen andere bibliotheken dat?
Hoe doen de andere bibliotheken dan de Boekenberg dit? Hierboven zie je alle verschillende vormen van gratis lidmaatschap boven 18 jaar. Je ziet dat er twee criteria zijn waarop ze verschillen: 1) tot welke leeftijd is het gratis en 2) met welke condities.
De Plataan en Bibliorura zijn gestart met het oprekken naar 21 jaar. Bij Bibliorura is dat een volledig bibliotheekabonnement terwijl het bij de Plataan een beperkt abonnement is. Zo'n abonnement met beperkingen is dan vaak ook een soort vangnet voor de bibliotheek om toch in contact te kunnen blijven met deze jong volwassenen. Nu is een paar tientjes voor de bibliotheek wellicht veel geld maar als ze wat ouder zijn, stappen ze wellicht toch weer in.
Rozet gaat nog een stapje verder dan Bibliorura en kent een volledig abonnement tot 24 jaar. Een paar steden verder, in Zutphen en omgeving bij 'BIJ de bieb' kun je gratis lid zijn tot 30 jaar maar betaal je wel altijd € 3,- leengeld per item. Echt gratis is dat natuurlijk niet meer want elk gebruik zal tot kosten leiden.
Tot slot zijn er drie bibliotheken in Nederland waar je altijd gratis lid kunt zijn. Dat zijn Bibliotheek voor Zaanstreek, BiblioNu (Venray en omgeving) en AanZet (Dordrecht en omgeving). Alleen Zaanstad kent een echt gratis abonnement voor één boek per maand. Bij de andere twee geldt dat bij uitlening leengeld moet worden betaald. De prijzen verschillen weer.
Een kleine trend?
Het gratis lidmaatschap boven 18 jaar is zeker nog niet zo groot als het aandeel van boetevrije bibliotheken die laatst in het nieuws kwamen. Maar een kleine trend is hier toch zeker wel te zien. In totaal is in bijna 18% van de gemeenten van Nederland nu een vorm van gratis lidmaatschap boven 18 jaar mogelijk. In 82% van de gevallen ligt de grens nog gewoon op 18 jaar.
Van distributiemodel naar communitymodel
Toch ga ik nog een stapje verder. Het zoeken naar een nieuwe en andere vormen van lidmaatschap kent een diepere grond. In 2020 schreef ik al dat bibliotheken verschoven van een distributiemodel naar een communitymodel. Het klassieke lidmaatschapsmodel dat bibliotheken hebben, kon daarom wel eens zijn langste tijd hebben gehad. Lid zijn om het recht te krijgen om boeken te lenen, is namelijk al enkele decennia een teruglopende zaak.
En die bibliotheek van vroeger is natuurlijk ook niet meer de bibliotheek van. We zijn veranderd van een klassieke naar een maatschappelijk, educatieve bibliotheek. Bezoekersaantallen stijgen, het aantal cursussen en activiteiten stijgt, het aantal schoolbibliotheken en leesprogramma's stijgt.... alleen de uitleningen dalen. En weet u: 75% van alle volwassen bibliotheekbezoekers gebruikt de bibliotheek al zonder lid te zijn van de bibliotheek. Dit wees een onderzoek van 37Celsius uit in 2021.
Het klassieke model - je wordt lid om te kunnen lenen - sluit dus eigenlijk steeds minder aan bij de nieuwe activiteiten van de bibliotheek. Het is dus niet zo gek dat bibliotheken op zoek gaan naar nieuwe vormen. Zo zijn er ook bibliotheken met een WiFi-abonnement of een registratie om werkplekken te kunnen reserveren.
Maar hét nieuwe model hebben we nog niet gevonden
Wie kijkt naar de modellen van gratis lidmaatschap die ziet dat we ook daarmee de toekomst nog niet hebben bereikt. Het model zorgt er zeker voor dat we beter in contact zijn met groepen die anders bij betaling afhaken. Maar het biedt nog maar heel beperkt aansluiting bij allerlei andere functies zoals het gebruiken van de bibliotheek als studie- of werkplek, het volgen van cursussen of workshops of digitaal gebruik van de bibliotheek. Zo bieden alle gratis varianten van lidmaatschap maar beperkt toegang tot de digitale bronnen (digitale cursussen wel, voor ebooks en luisterboeken alleen twee maanden kennismaking). Die heeft alles te maken met de voorwaarden die hier landelijk aan worden gesteld. Ook hier moet nog eens over nagedacht worden.
Alle vrijwilligers in dorp of stad gratis lid
Na het gratis lidmaatschap tot 30 jaar, heeft de Boekenberg nog één stap extra gezet. Zij bieden het gratis lidmaatschap ook aan, aan alle vrijwilligers in hun gemeente. Dus niet alleen de vrijwilligers van de bibliotheek, nee, álle vrijwilligers. Dat is wel een stap naar een communitymodel. Mensen die zich inzetten voor de gemeenschap krijgen het lidmaatschap van de bibliotheek als tegenprestatie. Hoe je dat in de toekomst nog kunt inzetten, is iets om eens verder over te denken.
Samen verder zoeken
Maar alles bij elkaar zijn toch vooral samen als bibliotheken op zoek naar de juiste verbinding met onze inwoners. Is dat een bezoekersteller, een digitale registratie, of een (gratis) lidmaatschap? Wie het weet mag het zeggen. We transformeren van een distributiemodel naar een communitymodel. En ik ben blij met de bibliotheken die stappen zetten op dit vlak en wat risico durven te nemen. Dé oplossing is nog niet voorhanden. En nu kun je klagen dat dit weer leidt tot een versplintering van allerlei tarieven en voorwaarden, maar je kunt het ook bekijken als verschillende plekken waar het experiment plaats vindt. Met natuurlijk de oproep om kennis en voorbeelden met elkaar te delen om samen tot iets goeds te komen.
Ik wens een ieder daar succes bij. Want het succes van de ander wordt het voordeel voor ons allemaal. En voor mezelf vermoed ik dat het niet de laatste keer is, dat ik er over schrijf.
In sommige tijden is het beter om een vraag te stellen dan om een antwoord te krijgen. Misschien is het zelfs in alle tijden zo. Vanwaar dat filosofische begin, meneer Deckers? Nou, omdat ik soms de antwoorden ook niet heb. En door alle drukte en ophef wordt het maar niet stil in mijn hoofd.
Ja, het gaat over de ophef rond Pim Lammers. En ik ben niet dapper en ik ben niet stoer. Dat weet ik van mezelf. Ik ben niet van de grote woorden, ik probeer de nuance altijd zoveel mogelijk te zoeken en toch tegelijk scherp te zijn. En deze week ben ik uit balans. En nu iedereen het er al over heeft gehad en er zelfs al een paginagrote advertentie over is geweest, begin ik ook nog eens.
Hoe begon het ook al weer?
Op 27 januari verschijnt een artikel op Reactionair.nl over Pim Lammers, de schrijver van het Kinderboekenweekgedicht voor dit jaar. Op 3 februari zendt Hart van Nederland een item uit over Lammers en het feit dat hij is uitgekozen om het kinderboekenweekgedicht te schrijven. De kop: 'Het is een viezerik'. Daar is op social media al wat aan vooraf gegaan door Monique Smit en Kim Feenstra. Naar aanleiding van alle ophef krijgt de schrijver doodsbedreigingen en op 4 februari trekt hij zich terug voor dit gedicht. Van Haga stelde op 6 februari Kamervragen aan minister Dijkgraaf over het schrijven van het kinderboekenweekgedicht door Pim Lammers.
Bert Hogemans, directeur van de Bibliotheek Gelderland-Zuid, spreekt zich op LinkedIn krachtig uit tegen de doodsbedreigingen aan het adres van kinderboekenauteur Pim Lammers. Bert is een directeur die ik hoog heb zitten. Hij schrijft dat hij om dit feit niet stil kan zitten. Dat herkennen we dus bij elkaar.
Ik citeer een stukje uit zijn tekst op LinkedIn:
'Er is weer heisa, want een aantal zelfbenoemde moraalridders meent schrijvers het zwijgen te moeten opleggen. Zij kunnen er niet tegen dat deze schrijvers onderwerpen aansnijden die hen niet welgevallig zijn. Ze snappen het verschil niet tussen waarheid en fictie, daar hebben ze vaker last van. Maar nu verwarren ze literatuur van de schrijver met waarheid over de schrijver. Wellicht wil je weten wat 'wij' hier van vinden.'
En iets verderop:
'Ontkennen dat dingen bestaan wil niet zeggen dat ze er niet zijn. Als bibliotheek willen we zorgen dat iedereen de beste versie van zichzelf kan en mag zijn. Dit houdt in dat we een zo breed mogelijk beeld schetsen van hoe de samenleving eruit ziet. We laten zien wat er allemaal is en stellen iedereen in staat om daar zelf een oordeel over te vormen. En we waarderen iedereen die op een fatsoenlijke manier anderen waardeert. Pim Lammers heeft een verhaal geschreven waarin iets gebeurt dat we niet willen dat ons of onze kinderen gebeurt. Dat doen schrijvers namelijk: ze schrijven verhalen. Niet per se waarheden. Niet per se onzin. Soms ongemakkelijke verhalen. De duimschroefdraaiers van de culturele inquisitie snappen dat niet.
Hier ligt een taak voor ons. Breng boeken aan de man. Laat zien dat ironie, sarcasme, hyperbolen instrumenten zijn om waarheden te dienen. Maar dat waarheden in een context moeten worden geplaatst. Dat ze niet eeuwig zijn en ook niet altijd waar. Wij, lieve collega's van de Bibliotheek, staan in de frontlinie van een strijd tegen kortzichtige, snelle en lelijke meningen die als feiten worden gepresenteerd. Ik hoop dat we ons dat realiseren en met rechte rug iedereen blijven ondersteunen die zichzelf en de wereld een beetje mooier wil maken.'
Een harde tackle, anti-LHBTI en een verkiezingstruc
Het zijn ferme woorden van Bert Hogemans. In een reactie laat hij weten dat woorden als moraalridders en duimschroefdraaiers niet de meest diplomatieke waren. Maar ik herken zijn woede. Maar wat is nu terecht in deze discussie en wat niet? Dat het verhit is, is duidelijk. Aan beide kanten. Mag je Pim Lammers een 'viezerik' vinden? Ja, dat mag. Mag je wat hij schrijft niet mooi vinden? Ja dat mag. Je mag het zelfs walgelijk vinden.
Aan de andere kant: Je mag Pim Lammers ook een hele mooie schrijver vinden. Briljant zelfs. Je mag hem een schrijver noemen die schrijft over mogen zijn wie je bent. Hem een schrijver noemen die zaken aan de kaak durft te stellen. Een schrijver die durft te benoemen wat er wel degelijk is. Mag allemaal.
Mag je iemand dood wensen en daar bruut uiting aan geven? Nee, dan ga je over alle grenzen. Overigens zal de overgrote meerderheid van zowel voor- als tegenstanders dat met me eens zijn. Het is alleen niet de overgrote meerderheid die je hoort, zoals wel vaker.
En daarmee werd Pim Lammers 'gecanceld'. Een harde tackle op de man en met gestrekt been. En het is de schrijver die het veld verlaat en niet de boosdoener.
Wie de stukken leest over hoe deze hetze is ontstaan vindt de suggestie dat dit is ontstaan vanuit een anti-LHBTI-beweging. Het zijn suggesties, ik kan ze niet staven maar ze worden op verschillende plekken genoemd.
En Van Haga? Die heeft zijn moment gepakt in aanloop naar de Statenverkiezingen. Verkiezingen die precies vallen in.... jawel, de Boekenweek. Onderwerp van de Boekenweek: 'Ik ben alles', over pluriformiteit van onze identiteit. Kortom, dit onderwerp gaat straks dus nog even terug komen en Van Haga pakt dan opnieuw zijn moment. En jawel, Van Haga doet met zijn partij BVNL mee in alle provincies. Tot zover de verkiezingsretoriek en hoe ieder vanuit eigen belang meedeed met het pesten.
Cancelcultuur leidt tot een versmalling op onze blik op de samenleving
Wie de Kamervragen van Van Haga doorleest, kan de conclusie trekken dat het niet de bedoeling is dat de boeken van Lammers in de bibliotheek terecht komen. Het staat er niet letterlijk maar woorden als 'mag geen podium worden geboden', kun je wel zo interpreteren. En overigens als Lammers er dan uit moet, dan kun je nog wel meer auteurs 'cancelen'. Mijn stadsgenoot Öczan Akyol schrijft in zijn column dat thrillerschrijvers dan ook wel kunnen ophouden omdat ze serieverkrachters en moordenaars zouden verheerlijken.
Ik vermoed dat dat niet gelijk de bedoeling is om alle detectives te verwijderen. Maar dat die cancelcultuur wel degelijk opgang maakt, schreef ik in november vorig jaar al. In Florida werd daar de 'Stop Woke Wet' aangenomen waardoor allerlei kinderboeken die gaan over 'ongemakkelijke' zaken als onderdrukking, genderidentificatie of seksuele ontwikkeling verboden zijn geworden voor schoolbibliotheken. Boeken als het dagboek van Anne Frank en werken van Martin Luther King zijn daar verwijderd uit collecties. Het is een actie van gouverneur DeSantis van Florida die ook wel de nieuwe Trump wordt genoemd. Hij heeft het over 'cultureel marxisme van verderfelijke ideologieën die ons tegenwoordig worden opgedrongen'. Daar sta je dan als transgender of zwarte Amerikaan wiens opa nog op een aparte plek in de bus moest zitten. Alle Amerikanen zijn gelijk, maar sommigen toch nog net iets meer dan anderen. Overigens, 'Animal Farm' waar ik uit licht gewijzigd uit citeer valt ook onder bovenstaande wet. Ook dat boek is verwijderd.
En let op: dit is dus niet alleen een politiek geluid of een tegengeluid, dit is overheidsbeleid! De overheid gebiedt om dit uit te voeren. Laat het even tot je doordringen. Want de consequentie van dit beleid is dat de overheid bepaalt wat je mening mag zijn. Onwelgevallige geluiden worden uit de samenleving verwijderd. En linksom of rechtsom, dit soort beleid leidt tot een hele snelle verarming en versmalling van onze blik op de samenleving.
Moeten bibliotheken boeken van Baudet hebben?
Iemand die ook altijd een boek uitbrengt rond de verkiezingen is Thierry Baudet. En warempel, er staat er inderdaad weer één klaar: 'De Gideonsbende'. Een boek dat je nu in de pre-order kunt kopen waardoor het straks, inderdaad in de Boekenweek en vlak voor de verkiezingen, op nummer één in de Bestseller top-60 binnen zal komen.
Moeten bibliotheken dit boek kopen? Want velen zullen vinden dat een politicus die vindt dat Rusland de oorlog tegen Oekraïne moet winnen en die vindt dat de wereld geregeerd wordt door 'reptielen', toch informatie rondstrooit die op zijn minst discutabel is. Waar Lammers voor de ene groep aanstoot geeft, geeft Baudet dat aan een andere groep. En van Baudet kun je nog zeggen dat het non-fictie is en dat feiten moeten kloppen. Dit in tegenstelling tot de fictie van Lamers waar de verbeelding aan het woord is.
Maar laten we eens kijken of we een gezamenlijk kader hiervoor hebben. En dat hebben bibliotheken inderdaad, namelijk in de bibliotheekwet in artikel 4:
'Een openbare bibliotheekvoorziening heeft een publieke taak die zij voor het algemene publiek vervult op basis van de waarden onafhankelijkheid, betrouwbaarheid, toegankelijkheid, pluriformiteit en authenticiteit.'
"Een collectie dient zoals in de oude opleidingsboeken van de bibliotheekopleiding stond ‘representatief voor het culturele veld’ te zijn. De openbare bibliotheek onderscheidt zich daarbij fundamenteel van andere aanbieders van informatie door te functioneren vanuit een aantal publieke waarden: betrouwbaarheid, onafhankelijkheid, authenticiteit, pluriformiteit en toegankelijkheid. Deze publieke waarden zijn zowel op het fysieke als de digitale collectie van toepassing."
Om vervolgens bij de waarde 'onafhankelijkheid' het volgende op te merken:
"Onafhankelijkheid 〉 〉
Belangenvrij: het samenstellen van de collectie is de taak van de bibliotheek, die zij onafhankelijk van haar opdrachtgever (gemeente, provincie of rijk) uitvoert. Er mag geen sprake zijn van enige vorm van ideologische, politieke of godsdienstige censuur en ook commerciële belangen mogen geen rol spelen.
Verschillende perspectieven: gerelateerd aan de publieke waarde ‘pluriformiteit’ dient de collectie onderwerpen vanuit verschillende perspectieven te belichten."
Dat de overheid zich niet mag bemoeien met de samenstelling van de collectie, komt uit het Unescomanifest en wordt ook in de memorie van toelichting bij de bibliotheekwet genoemd. Wie dit vergelijkt met wat nu in Florida gebeurt, weet dat dit overwaait, je dit artikel nog hard nodig gaat hebben. Ik zou zeggen, leer het alvast uit je hoofd.
Maar wie dit leest weet ook: het boek van Thierry Baudet is dus zeker welkom in de bibliotheek. En ook boeken van Pim Lammers. Evenals een boek van iemand die kritisch is op Baudet of op Lammers. Alles uiteraard passend binnen de grootte van de collectie en verwachte vraag.
Ontmoeting én debat
Maar met alleen het plaatsen van boeken ben je er niet als bibliotheek. Bibliotheken zijn niet alleen een collectie maar ook een plek van ontmoeting én debat. Ja, ook debat. En debat betekent dat het ook mag knetteren en dat meningen tegenover elkaar mogen staan. Debat is het schuurpapier waaraan we ons aan elkaar slijpen. De uitkomst van debat is dat je weet of je met elkaar wel of niet een oplossing kunt vinden voor iets. En hoe ingewikkelder het probleem, hoe harder het debat. Hebben we veel harde debatten? Dan hebben we waarschijnlijk veel problemen of is de kloof erg groot. In beide gevallen is er werk aan de winkel.
'Cijfers van het Sociaal en Cultureel Planbureau laten zien dat de openbare bibliotheek van alle culturele instellingen de meest ‘democratische’ is: verschillen in gebruik van deze voorziening tussen bevolkingsgroepen zijn verhoudingsgewijs gering. Van jongeren met een niet-westerse achtergrond is bovendien een groter percentage in de bibliotheek te vinden dan van jongeren met een Nederlandse of westerse achtergrond.'
Conclusie was dus: als er dus één plek is waar je met elkaar het gesprek over de samenleving kunt voeren is dat wel de openbare bibliotheek! En wie de ontwikkelingen van afgelopen week ziet, weet dus ook dat dat nodig is.
Maar ook voor debat geldt wat ook voor de collectie geldt: doe het goed en vanuit dezelfde waarden als waarmee je een collectie bouwt: met betrouwbaarheid, onafhankelijkheid, authenticiteit, pluriformiteit en toegankelijkheid. Is dat soft? Nee, dat is eerlijk en rechtvaardig. We helpen iedereen om hun mening te vormen. En wie een mening wil vormen kan niet zonder goede informatie. Informatie uit boeken of informatie van experts. Vind daarna je eigen mening en argumenten voor het debat. Kritisch denken heet dat.
Om het met Bert Hogemans te stellen: hier ligt inderdaad een taak voor ons. We staan inderdaad in de frontlinie in een strijd tegen kortzichtige, snelle en lelijke meningen die als feiten worden gepresenteerd.
In al dat geweld houd ik me graag vast aan het gedicht van Remco Campert: 'Iemand stelt de vraag'. Hierboven hoor je hem het hele gedicht voordragen. Hieronder een paar zinnen. En overigens, wie denkt dat dit gedicht over de oorlog gaat, dat gaat het niet. Het gaat over een groep die onderdrukt en buitengesloten wordt.
Iemand stelt de vraag
Verzet begint niet met grote woorden maar met kleine daden
zoals storm met zacht geritsel in de tuin of de kat die de kolder in z’n kop krijgt
zoals brede rivieren met een kleine bron verscholen in het woud
zoals een vuurzee met dezelfde lucifer die de sigaret aansteekt
zoals liefde met een blik een aanraking iets dat je opvalt in een stem
jezelf een vraag stellen daarmee begint verzet
en dan die vraag aan een ander stellen.
En nu weet ik ook waarom ik dit moest schrijven. Het begint niet met grote woorden maar met kleine daden. Mijn kleine daad is om dit toch te schrijven. Om toch niet stil te blijven. Hoe makkelijk ook omdat ik de negatieve reacties vrees. Maar de lucifer die nu iets aansteekt, kan een vuurzee veroorzaken, in het positieve of in het negatieve.
Waar een vraag wordt gesteld, eindigt onverschilligheid. Ik stelde mezelf een vraag. En ik stel die vraag dan ook maar aan jou. Soms is het beter om te vragen dan om te antwoorden.
De verkiezingen voor de Provinciale Staten komen eraan en daarmee ook die van de Eerste Kamer. Politieke partijen worden hier en daar nerveus en op andere plekken heeft men voorpret. Een mooi moment om eens even stil te staan bij de rol van bibliotheken in die democratie.
Want: Bibliotheken zijn de meest democratische plek in onze samenleving! Dat is niet mijn uitspraak, van mij had u die kunnen verwachten want ik preek hier voor eigen parochie. Het is wel een uitspraak van Staatssecretaris Uslu bij Op1 in november vorig jaar nadat bekend werd dat er flink extra geld zou gaan naar bibliotheken. En ze herhaalde deze uitspraak nog eens tijdens de Huizingalezing. Maar ook daar doel ik niet op. Want ook de staatssecretaris van Cultuur preekt natuurlijk voor eigen parochie en baseert zich ook weer ergens op
'Cijfers van het Sociaal en Cultureel Planbureau laten zien dat de openbare bibliotheek van alle culturele instellingen de meest ‘democratische’ is: verschillen in gebruik van deze voorziening tussen bevolkingsgroepen zijn verhoudingsgewijs gering. Van jongeren met een niet-westerse achtergrond is bovendien een groter percentage in de bibliotheek te vinden dan van jongeren met een Nederlandse of westerse achtergrond. Het is dus van het grootste belang dat een deskundige, professionele invulling van de bibliotheek als basisvoorziening (ook in scholen) vanzelfsprekend is.'
Het SCP-rapport waarnaar verwezen wordt is het rapport 'De bibliotheek tien jaar na nu' van Huysmans en Hillebrink uit 2008. De cijfers die zij gebruiken zijn wellicht wat ouder maar worden herbevestigd door het dashboard van bibliotheekleden van de KB waar ik in 2022 over schreef. Toen bleek dat het verschil van gebruik door de bibliotheek tussen inwoners met een (niet)-westerse migratieachtergrond en inwoners met een Nederlandse achtergrond beperkt is. Met andere woorden: van alle maatschappelijke en culturele instellingen is de bibliotheek dus de instelling die het beste de hele samenleving binnen de deur heeft.
Conclusie: als er dus één plek is waar je met elkaar het gesprek over de samenleving kunt voeren is dat wel de openbare bibliotheek.
Toch krijgt de invulling van die democratische plek nog maar beperkt ruimte in het bibliotheekbeleid. Het is niet één van drie hoofdpijlers van het bibliotheekconvenant bijvoorbeeld. Naast geletterde samenleving, participatie in de informatiesamenleving en een leven lang ontwikkelen zou een betere invulling van die democratische plek er best prominenter in kunnen. Je kunt het nu een beetje vinden onder Partipatie in de Informatiesamenleving met 'fake news' bijvoorbeeld en een beetje bij Leven Lang Ontwikkelen als het over programmeren gaat. Van mij mag het best een apart onderwerp worden.
En daarvoor komt steun uit wellicht wat onverwachte hoek: Europa. Eblida, zeg maar de Europese VOB, pleit namelijk voor Europese wetgeving voor bibliotheken. Terwijl wij in Nederland bezig zijn meer aanpassing van onze landelijke wet naar een zorgplicht wordt in Europees verband een soortgelijk traject gelopen. U had er waarschijnlijk nog nooit van gehoord en het kenmerkt een beetje het 'ver-van-mijn-bed'-karakter van de Europese Unie. In mei 2022 verscheen van de hand van Eblida een rapport hierover en eind 2022 werd dit rapport gepresenteerd voor een commissie van de Europese Raad. Het rapport ziet Europa-breed een rol weggelegd voor bibliotheken als het gaat om het stimuleren van Democratische Waarden en het bestrijden van Fakenieuws. Voor wie al wat langer mee loopt, ziet wel parallellen met het Unesco-manifest voor bibliotheken.
Over die democratische waarden stelt het rapport bijvoorbeeld:
‘library services should be considered as necessary force in sustaining and developing democracy;
libraries should promote diversity of information and opinions, in order to enable citizens to make informed decisions based on critical thinking;
they should be active in the organisation of public debates to the benefit of the society at large;
foster credibility of information by providing an indication of its trustworthiness, by improving traceability of information and authentication of influential information providers;
fashion inclusive solutions, requiring awareness-raising, media literacy, broad stakeholder involvement and the cooperation of public authorities.’
Een plek waar de meest brede samenstelling van de samenleving binnen de deur komt, heeft tot taak om daar iets mee te doen. Zeker in een tijd waarin de overheid op televisie reclame moet maken om te vertellen dat je 'een discussie niet moet winnen door een vriend te verliezen'. Ik denk dat u deze SIRE-spotjes al voorbij hebt zien komen.
Inpiratiegids Programmeren rond democratie
Is het moeilijk om te programmeren voor democratie? Nou, voor velen in onze branche is het toch wel wat onwennig. We willen graag objectief en neutraal zijn en zelfs bij de keuze voor een onderwerp kun je al het gevoel hebben dat je een keuze maakt en objectiviteit kwijt raakt. Voor al die collega's is er gelukkig hulp: in 2020 al maakten de Overijsselse en Gelderse bibliotheken samen met Elisabeth Rullens en Georges Elissen van Rijnbrink een prachtige gids over programmeren rond democratie. Met tal van voorbeelden waar je aan zou kunnen denken en voorbeeld die in veel gevallen ook al eens zijnn uitgeprobeerd door één van de bibliotheken.
En ik geef toe, die laatste tip is natuurlijk echt preken voor eigen parochie... Maar bibliotheken als plek waar je elkaar ondanks verschillen, kunt verstaan lijkt me in deze tijd geen overbodige luxe.
De bibliotheek als meest democratische plek in onze samenleving. De bibliotheek als plek om elkaar niet te verliezen.