Sommigen noemen mij de conciërge van het bibliotheekwerk: ik ga nergens over maar ik bemoei me overal mee. Een onbezoldigde functie die ik me graag laat aanleunen. En zoals jullie natuurlijk wel weten: na de directeur is de conciërge toch de belangrijkste functie binnen een school of organisatie. En tja, wie is de directeur van het Nederlands bibliotheekwerk? Precies... niemand. En wie houdt dus de kersttoespraak voor de hele sector? Inderdaad, de conciërge. En ach, als lokale bibliotheekdirecteur kunt u onderstaande terugblik en vooruitblik zo houden in uw eigen bibliotheek. Voeg er een paar lokale zaken aan toe en u bent klaar. Graag gedaan.
Nou, dit zal wel de laatste inhoudelijke blog zijn van dit jaar. Dus een terugblik op 2022 en een vooruitblik op 2023. Deze conciërge doet dat langs vier lijnen en met één geheim wapen. Weten wat en hoe? Lees dan verder.
Op de eerste plaats: 2022 wordt een historisch bibliotheekjaar. Daarover zo meer. Maar weet u nog dat op deze datum vorig jaar de horeca weer gesloten werd en de niet-essentiële winkels dicht gingen? De laatste lockdown startte toen. Ik was het al weer kwijt en ik denk velen van u ook. Hoe snel we dus vergeten. Bibliotheken werden op dat moment essentieel verklaard en mochten open blijven. Ondertussen moesten alle andere culturele instellingen sluiten.
Lijn 1: Versterking van het stelsel: naar een zorgplicht en een tijdelijke regeling
Zoals al gezegd: 2022 was een historisch bibliotheekjaar: eerst kwamen bibliotheken in het regeerakkoord. Dat gebeurde op de valreep van 2021. Daarna gingen ambtenaren aan de slag met de hoofdlijnenbrief cultuur die in mei van dit jaar uit kwam. De apotheose kwam met Prinsjesdag in september toen duidelijk werd dat er er € 60 miljoen extra zou worden geïnvesteerd in het bibliotheekwerk. In november van dit jaar kwam meer duiding met de bibliotheekbrief.
Na jaren van lokale bezuinigingen op bibliotheekwerk gloren er weer investeringen. Eerst via een tijdelijke regeling maar vanaf 2025 via een zorgplicht voor gemeenten (en provincies) waarbij ongeveer € 3,- per inwoner voor bibliotheekwerk erbij zal komen. De tijdelijke regeling zal vooral ingaan op herstel van gaten in het netwerk en investeringen op plekken waar dit het hardste nodig is.
Het komende jaar wordt dus een jaar waarbij we nu echt gaan starten met investeren in herstel van het netwerk en daarbij zal het naar mijn mening gaan om investeren in plekken én mensen. Bibliotheken blijken prachtige lokale voorzieningen zijn die enerzijds zich heel dicht bij de burger organiseren en die zich anderzijds landelijk kunnen manifesteren. En dat herstel is hard nodig. Het aantal vestigingen liep terug maar ook het aantal bibliothecarissen. In 2010 had het bibliotheekwerk nog 5.200 formatieplaatsen, in 2021 waren dat er nog 4.450. En dat terwijl bibliotheken meer zijn gaan doen en ruimer open gingen. Zeker, vaak met creatieve oplossingen als zelfbediening, toezicht door partners en vrijwilligers. Maar het komend jaar is het adagium dus: meer plekken met meer mensen erbij! We hebben een geweldige klus geklaard en we gaan ons voorbereiden voor een volgende stap: bouwen aan de toekomst! Want we zijn nog lang niet klaar. En dat brengt me bij lijn 2 en lijn 3. Lees dus nog even door.
Lijn 2: Leesbevordering en Bibliotheek op school: van alarmbellen naar structurele borging
Ook in 2022 gingen er weer alarmbellen af over het leesniveau van kinderen. Maar er was ook mooi nieuws. Ook hier bleek dat er extra geld in de miljoenennota was uitgetrokken voor een extra impuls in Boekstart en Bibliotheek op school. € 12,9 miljoen in totaal. Dit als onderdeel van het masterplan basisvaardigheden waarbij structureel € 1 miljard voor het onderwijs wordt uitgetrokken om taal en lezen, rekenen, burgerschap en digitale geletterdheid op orde te krijgen.
2022 leverde ons dus een aanzet op maar nog niet 'hét grote leesoffensief'. Dat moet komende jaren echt uit dat masterplan Basisvaardigheden komen. Bijzonder is wel om te zien dat de Bibliotheek op school nu definitief in het pakket van Onderwijs zit en dus bij minister Wiersma en niet bij Cultuur van Uslu. Hoewel dat een kleine verschuiving lijkt, is dat een wezenlijk verschil wie kijkt naar de omvang van de cultuurbegroting (1 miljard) en die van onderwijs (40 miljard). De zakken van Wiersma zijn een stuk dieper dan die van Uslu.
En ik verklap vast: ook in 2023 gaan de alarmbellen over het leesniveau weer af. In het voorjaar van 2023 komt het volgende Pisa-rapport. Spoiler alert: uit dat rapport gaat blijken dat Nederlandse kinderen nog slechter gaan lezen. En dat terwijl uit het vorige rapport al bleek dat 24% van de 15-jarigen in het voorportaal van de laaggeletterdheid zit. En net als toen zal ook nu iedereen moord en brand schreeuwen. Het woord leescrisis zal opnieuw vallen en iedereen zal opnieuw zeggen dat er wat moet gebeuren. Wat gaan wij ondertussen doen? Wij bouwen rustig verder aan allianties met het onderwijs. We komen met ambities voor 100% Bibliotheek op school in het basisonderwijs en een forse ambitie in het voortgezet onderwijs. En samen met gemeenten en kinderopvang zullen we onze inspanningen voor Boekstart in de Kinderopvang verder uitbouwen. Ook daar graag 100% aanwezigheid. Meer plekken én meer mensen, ik zei het al.
Het aantal leesconsulenten die we nodig hebben, is een aandachtspunt. Waar gaan we die vinden in deze arbeidsmarkt? Kortom, ook hier investeren in mensen.
Lijn 3: Informatiepunten Digitale Overheid: van borging naar verbreding
In 2019 werden de eerste Informatiepunten Digitale Overheid (IDO) geopend. Inmiddels zijn het er meer dan 600. Bibliotheken volgen de lijn dat elke vestiging eigenlijk wel een IDO kan zijn. Hartstikke mooi. Ga daarmee door. Net als dat we steeds vaker IDO's zien op plekken buiten de bibliotheek: op VO-scholen, bij sociaal werkbedrijven en soms zelfs bij Mc Donalds. Op al die plekken ondersteunt de bibliotheek.
Op de valreep van 2022 werd de overheveling van de financiering van de IDO's van Rijk naar gemeenten een feit. De € 0,83 per inwoner is geborgd en voor sommige bibliotheken zal dit bedrag nog kunnen groeien richting een euro per inwoner. De landelijke samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek en landelijke overheidspartijen is geborgd terwijl gemeenten mee gaan doen in het creëren van lokale netwerken. Dat deden ze overigens vaak al wel maar nu met een formele rol. Overigens: de IDO's zijn wettelijk geborgd in de wet Modernisering Elektronisch Verkeer. Daarin wordt gemeld dat er een IDO moet zijn in elke gemeente. Er is hier dus al een zorgplicht. In de toelichting en handreiking bij de Specifieke Uitkering voor IDO's kun je zien dat deze IDO's weer belegd moeten worden bij de bibliotheek.
Zijn we klaar? Ook hier is het antwoord nee. Als de coronacrisis ons iets heeft geleerd, is het wel dat als de samenleving een klein beetje versneld in de digitale wereld dat er al snel veel mensen vertwijfeld achterblijven. Kortom, door blijven bouwen aan het bereik en omvang van de IDO's. We zijn op veel plekken maar er moeten nog meer burgers bereikt kunnen worden.
Daarnaast zullen we zien dat we naast de Digitale Overheid de komende tijd ook nog wel gevraagd zullen worden als bibliotheken rond de thema's Gezondheid en Geld. Op de lange termijn is de vraag of bibliotheken dat ene loket willen zijn waar inwoners van Nederland altijd een vraag kunnen stellen. Mijn antwoord is in beginsel positief maar ik zie ook wel dat je daar nog wel wat afspraken over moet maken met elkaar. Maar kansen, die zijn er zeker? Ook hier: meer plekken, meer onderwerpen én meer mensen.
Lijn 4: Een nieuw bibliotheekconvenant
'Ons' bibliotheekconvenant loopt van 2020 - 2023. Het huidige convenant loopt dus volgend jaar af. Er moet dus een nieuwe komen. En hoewel we nog lang niet klaar zijn met de drie maatschappelijke opgaven - geletterde samenleving, participatie in de informatiesamenleving en een leven lang ontwikkelen - is er natuurlijk wel ruimte om thema's toe te voegen of zaken iets anders te rangschikken. Dat taalhuizen en IDO's niet in dezelfde lijn zitten is beleidsmatig wat onhandig bijvoorbeeld. Maar ook een nieuw thema als 'gecombineerde instellingen en multifunctionele organisaties' zou ergens een plek kunnen krijgen. Ja, denk er maar eens over na. Want een zin in het nieuwe bibliotheekconvenant betekent namelijk dat we daar de komende vier jaar met elkaar de ogen op zullen hebben.
Dat nieuwe bibliotheekconvenant zal dus de periode omspannen waarin de zorgplicht voor gemeenten én provincies gestalte moet krijgen. Dat zal bestuurlijk dan ook het hoofdthema worden.
En uiteindelijk ook hier: meer plekken, meer onderwerpen én meer mensen.
Het geheime wapen?
Nou, beste directeuren, volgens mij hebt u al heel veel stof voor de Nieuwjaarstoespraak. Toch mist het belangrijkste nog: het geheime wapen waarmee alles lijkt te lukken wat bibliotheken tegenwoordig doen. Voor mij is er geen groter plezier dan om te werken met bibliotheekmedewerkers en samen te kijken hoe we onze inwoners kunnen helpen. Of het nu gaat om de Belastingdienst, IDO's of Bibliotheek op school telkens kom ik vrolijke collega's tegen die zich met aanstekelijk enthousiasme inzetten. Professionals die gewoon het beste willen voor mensen die iets digitaals moeten leren, mensen die een boek willen lenen of voor kinderen die plezier in lezen moeten krijgen. Deze collega's zijn het geheim van de afgelopen jaren. Ondanks alle shit van bezuinigingen werd gewoon stoïcijns doorgewerkt of werden creatieve oplossingen bedacht. Het is deze houding van dit kleine leger aan beroepskrachten die ervoor zorgt dat lukt wat menigeen niet voor mogelijk hield. Een klein leger dat weer een groter leger van vrijwilligers motiveert. En vervolgens weer samen met allerlei partners.
Het begint met een handvol mensen. Een handvol mensen die nog meer mensen in beweging brengen en die op hun beurt ook weer mensen in beweging krijgen. Samen vormen we zo een 'massa-ontwikkelings-wapen'. Het geheime wapen bestaat uit leesconsulenten, informatiemedewerkers, onderwijsspecialisten, taalhuiscoördinatoren, digitaal specialisten, gastheren en -vrouwen, taalmaatjes, digitale docenten en noem maar op.
Het is dít aanstekelijke enthousiasme dat de beste garantie is voor een mooie toekomst. Een toekomst voor jouw stad of dorp, jouw provincies of voor het het hele land. Het is bibliotheken om het even. Het is de inwoner die telt. Lokaal organiseren, landelijk manifesteren.
Ja, deze conciërge is wel in zijn nopjes. Vier lijnen en een geheim wapen. Een bijzonder jaar achter ons en prima voorgesorteerd voor het volgende jaar. Ach, en ik ben vast wat vergeten. Maar dat vergeeft u me vast. Ik ben ook maar de conciërge hè. Fijne dagen allemaal.
Het VVD-Deltaplan
Nu wij de stap zetten om de Plus op te heffen, laten wij het verleden achter ons. Maar er ligt een toekomst voor ons! Het bibliotheekwerk zou zich dan ook moeten ook inzetten om van elke bibliotheek en eigenlijk van elke pc, iPad, smartphone of andere device een Plusbibliotheek te maken. Ons land heeft meer dan ooit behoefte aan Vaardigheden, Verbeelding en Democratie. En dus een vijf-puntenplan om elke bibliotheek een Plusbibliotheek te maken. Een brisant plan, al zeg ik het zelf, maar een noodzakelijk plan. Want hoewel de staatssecretaris nu 60 miljoen investeert in bibliotheekwerk, zullen we zien dat nog veel grotere investeringen pregnant zijn. Ik neem u mee langs die vijf punten.
Punt 1: Iedere bibliotheek een fysieke Plusbibliotheek
Bibliotheken zijn de studieplaatsen van onze moderne samenleving. Ze zijn vrij toegankelijk, er is een collectie, er zijn faciliteiten en er zijn programma’s. Voor kinderen is er een wettelijke contributievrijdom maar voor volwassenen niet. Pak nu door is mijn devies. Elke Nederlander gratis toegang tot de poort van Vaardigheden, Verbeelding en Democratie. Een drempelvrij stelsel.
En elke bibliotheek moet dus een goed geoutilleerde studieruimte hebben. En daar moeten normen voor komen. Ik stel een wettelijke verplichting per 2025 voor van één studieplek per 500 inwoners. En per 2030 een verplichting van één studieplek per 250 inwoners. Ik heb het even voor u uitgezocht: op dit moment hebben bibliotheken ongeveer één studieplek per 1.000 inwoners. En ja, dan daar heb u dus in de komende tijd veel meer ruimte en zelfs meer vestigingen voor nodig. Maar ik voorspel u: elke studieplek die u extra maakt, zal gebruikt gaan worden.
Naast de toegang moeten we het hebben over de collecties. Bibliotheken hebben een fenomenale stap gezet in de automatisering van hun processen. Toen de Plus in 1970 begon, moest de PC nog ingevoerd worden. Thans is er een centrale catalogus en een centraal IBL-systeem. De tijd van literatuuraanvraagbriefjes ligt al jaren achter ons. Het is in principe mogelijk om met één druk op de knop een boek uit Eindhoven, vlot in Vasse of Saasveld te hebben.
En toch staan we stil!
Het aanvragen van allerlei boeken uit allerlei collecties wordt helemaal niet gepromoot. Sterker nog, het wordt met een woud van verschillende tarieven ontmoedigt. Een student die tien boeken aanvraagt bij de bibliotheek betaalt bij de ene bibliotheek € 0,- en bij een andere bibliotheek € 130,-. Is dat de vrije toegang die u met gemeenschapsgeld voorstaat? Nee toch? Ook hier het devies: nu doorpakken. Weg die tarieven en maak toegang echt drempelvrij en promoot het!
Punt 2: Ieder device is een virtuele Plusbibliotheek
Als ik websites van bibliotheken bezoek moet ik de digitale bestanden die worden ingekocht met Rijksgeld met een lampje zoeken. Met de ebooks zijn best goede stappen gemaakt maar het online bestand is de afgelopen jaren dramatisch verslechterd. Per 1 januari 2023 verdwijnt ook de laatste krant, het Financiële Dagblad, uit het inkooppakket. Het begrip Krantenbank is daarmee definitief verleden tijd. En dat terwijl de ene na de andere krant alles achter een hekje doet. Nieuws is alleen nog bereikbaar voor wie betaalt. Geloof me, dit doet op de lange termijn iets met de nieuwsgaring en hoe mensen tegen de samenleving aankijken. Een veelheid aan meningen verzamelen wordt op die manier onmogelijk.
En die digitale wereld is nu juist, waar onze burgers zitten. Een jongen van 14 liet mij laatst de statistieken van zijn telefoon zien: hij zit er gemiddeld per dag 10 uur op. Ja, we zetten in op lezen op scholen maar digitaal bieden we niks! Welke ondersteuning bieden we met digitale bestanden bij werkstukken? Het is echt schraalhans keukenmeester wat daar nu gebeurt. Kom maar door met een een hybride bibliotheek op school die naadloos is ingepast in de digitale leeromgevingen.
Dus: majeure investeringen in digitale bestanden. Kom met een digitaal pakket waarin kranten, goede overheidsinformatie, gezondheidsinformatie en financiële informatie kosteloos en eenvoudig en slagvast beschikbaar komen. En voor kinderen is een digitaal pakket nodig dat binnen de leeromgevingen van scholen direct kan worden ingezet.
Alleen met deze stappen wordt elk device een Plusbibliotheek. Dat brengt mij overigens wel tot punt drie.
Punt 3: Waar is de alles-in-één-retriever*?
*De retriever was een ooit baanbrekend project van deze functie, nog voordat internet bestond, kon met deze pc in tal van databanken worden gezocht.
Bibliotheken zitten al decennialang in een zogenaamde ‘vendor lock-in’ bij de leveranciers van bibliotheeksystemen. Hoewel al menig initiatief voorbij is gekomen om te komen tot één landelijk bibliotheeksysteem, zijn er evenveel initiatieven gestrand. En al zou dat zijn gebeurd dan nog was het niet zeker dat het bibliotheeksysteem zich automatisch goed zou verhouden tot de landelijke digitale bibliotheek. Wie punt 1 en punt 2 ziet, kan niet anders concluderen dat er een centraal zoeksysteem moet komen waarmee zowel de fysieke als de digitale bibliotheek doorzocht moet worden. Hoewel ebooks – wie echt wel - wel te vinden zijn in de verschillende lokale systemen, is er geen enkele landelijke ingekocht bron doorzoekbaar in diezelfde systemen. Burgers moeten, anno 2022, zelf bestand voor bestand doorzoeken. Google lacht zich een breuk om die dienstverlening.
Investeer dus in die alles-in-één-retriever!
Punt 4: Een groot landelijk fysiek en virtueel programma-aanbod voor Vaardigheden, Verbeelding en Democratie
Bibliotheken veranderen van uitleenbibliotheek naar maatschappelijk-educatieve bibliotheek. Dat betekent dat men naast de collectie ook steeds vaker cursussen, workshops en lezingen verzorgt. Overal dezelfde? Nee. Elke bibliotheek knutselt eigenlijk maar wat aan. De één verzint het zelf. De ander neemt een Volksuniversteit over en een derde heeft alleen de basiscursussen Klik en Tik en Digisterker.
Handig? Nee. Veel impact? Slechts op een heel enkele plaats. Bibliotheken zijn de Universiteit van de Straat en moeten landelijk een veel sterker aanbod neerzetten en ook gezamenlijk presenteren. Elke Nederlander moet op de hoogte zijn van het fysieke aanbod in lokale bibliotheken en dat moet worden ondersteund met een puik digitaal cursusaanbod. Ook dat digitale aanbod moet veel sterker dan nu.
Leg wettelijk vast welk aanbod aan cursussen minimaal in elke bibliotheek moet zijn om burgers goed deel te laten nemen aan de samenleving en aan de democratie. En vul dat aanbod bij elke bibliotheek aan met aanbod van de Volksuniversiteiten en de Vrije Academies van Nederland. Laat Provinciale Ondersteuningsinstellingen in hun provincie dit met hun bibliotheken vormgeven. En vooral: maak eens echt goede reclame. Maar ja, dat kan natuurlijk alleen als u ook samen iets te bieden heeft. En natuurlijk allemaal zonder kosten beschikbaar binnen dat gratis lidmaatschap. Voor elke Nederlander.
Punt 5: Altijd professionele hulp
Maar ook met deze vier punten zijn we er nog niet. Er mist nog een cruciale bouwsteen. En dat is de moderne variant van dat ouderwetse inlichtingenbureau. Waar is dat bureau gebleven? Zijn de vragen op soms? Nee, toch? De Plusbibliotheken kenden gespecialiseerd inlichtingenwerk. Knappe koppen die de handigste zoekacties kon uitvoeren. Weliswaar maar op dertien plekken in het land, maar toch. Die dienst moet een moderne jas krijgen. En dat kan ook. We kunnen tegenwoordig wel een online adviesgesprek krijgen voor onze hypotheek en zelfs bij onze notaris voor een testament. En bibliotheken? De meest futuristische heeft maar liefst een Whatsapp-dienst. Wel verstopt op een contactpagina op een plek waaruit blijkt dat men hoopt dat de burger deze niet vindt. En her en der is er nog een digitale mogelijkheid achter het Informatiepunt Digitale Overheid. Maar gezamenlijk? Nul! Niets. Noppes. Nada. De netwerkagenda staat vol met beloftes over samenwerken maar samen een goede ondersteuningsservice opzetten voor burgers waar ze 24 uur per dag online, digitaal of telefonisch geholpen kunnen worden zit daar niet tussen.
Investeer weer in bibliothecarissen die inlichtingenwerk kunnen doen. En bundel het landelijk. Het zou een fenomenale dienst kunnen zijn en een gouden greep in de positionering van bibliotheekwerk.
Een VVD-deltaplan in de zorgplicht en in het nieuwe bibliotheekconvenant
Dus hup, zorg dat dit VVD-Deltaplan de basis vormt van het nieuwe Bibliotheekconvenant en de onderlegger bij de zorgplicht voor gemeenten én provincies.
Ik kom tot het slot van mijn verhaal. Superieure en voldoende studieplekken, een drempelloze fysieke collectie, een echte digitale collectie met een zoekschil over beide collecties. Dat aangevuld met een dijk van een fysiek en digitaal cursusprogramma en uitmuntend inlichtingenbureau dat dag en nacht en in elke vorm tot je dienst staat. Als je dat weet te bereiken, dan is er geen groep van Plusbibliotheken meer. Nee, dan is elke bibliotheek een Plusbibliotheek!
Tot zover mijn cri de coeur. De Plus -bibliotheek is dood. Leve de Plus-bibliotheek!
‘Oom is vannacht overleden’ staat op de app als ik wakker word. We hadden oom een paar dagen ervoor nog gezien. In het ziekenhuis. Aan een paar slangen. Hij vertelde over vroeger. Verhalen die ik nog niet kende. Iedereen in de kamer wist dat we afscheid namen. Maar niemand zei het.
Een jaar of vijftien geleden zat ik naast mijn zus in een kerk. Ook toen was er een oom dood. Oom nummer één. Ik had tien ooms en negen tantes. Eén oom wilde namelijk maar niet trouwen. Ik zei tegen mijn zus: ‘Dit is oom nummer één. De komende twintig jaar gaan ze met aan waarschijnlijkheid grenzende zekerheid allemaal dood. Vanaf nu zitten we elk jaar zo naast elkaar.’ De dood is tot nu akelig punctueel geweest.
Oom is dood. En de ooms en tantes leken met de tijd ook steeds kleiner te worden. De lichamen krommer, de tred steeds langzamer, de ademhaling steeds luider. Er verschenen stokken en rollators. Soms een scootmobiel. De stok waar mijn vader mee loopt was de stok van een oom die al dood is. Geërfd. Het stokje werd letterlijk doorgegeven.
Oom is dood. Maar mijn moeder zei het netter: ‘overleden’. Maar in onze streek werd meestal met niet teveel nuance over wat ons raakt gesproken. Wie dement was, was ‘van het padje af’, wie een psychische aandoening had was ‘gek’ en wie een andere seksuele voorkeur had, was een ‘aparte’. En overleden was dus gewoon dood. Mijn vader fokte vroeger vogels. Heel veel vogels. We hadden er zoveel dat als er één dood was, dat we zeiden dat er weer één ‘kapot’ was. Vriendjes waren geschokt als ik zo over dode huisdieren sprak.
Oom is dood. En iemand moet de volgende zijn. Maar zo heel veel ooms en tantes zijn er niet meer. Op televisie was vroeger een programma met stokken die je moest vangen. Er hingen tien stokken aan het plafond maar je wist niet welke ging vallen. Plotseling viel een stok dan. Hoe meer stokken er weg waren, hoe makkelijker het spel werd. Mijn ooms en tantes lijken pijnlijk op dat spel. De meeste zijn al gevallen. Het voorspellen waar de volgende valt, is steeds minder ingewikkeld.
Oom is dood en daarom ga ik even bij mij ouders op bezoek. Bij binnenkomst vraag ik mijn vader hoe het nu met hem is. Blijkbaar heeft hij niet gelijk door dat ik doel op het overlijden van zijn broer. En hij antwoordt: ‘Ja, zijn gangetje’.
En misschien heeft hij ook wel gelijk. Het gaat inderdaad zijn gangetje. Het went niet maar het leven is soms akelig voorspelbaar.
Oom is dood.
Foto: Allesandra Conte
Steeds meer bibliotheken zijn 'multi-functionele-organisaties' (MFO's) of 'gecombineerde instellingen'. Wat betekent dat eigenlijk voor onze sector en waarom moeten we in beweging komen met elkaar? In deze post neem ik u mee naar een interessant onderzoek van Atlas Research naar deze MFO's.
Atlas Research deed dit onderzoek in opdracht van de Cultuurconnectie. De Cultuurconnectie is de brancheorganisatie voor cultuureducatie, amateurkunst en volksuniversiteitswerk. Ligt dicht bij bibliotheekwerk toch?
Meer MFO's dan bibliotheekstichtingen
In het onderzoek constateert Atlas dat er nogal wat MFO's zijn. Men signaleerde er 178 door heel Nederland.
In het afgelopen half jaar hield ik op vele plekken lezingen over mijn boek 'Geruisloos verdwenen uit de bibliotheekgeschiedenis'. Een boek waarin ik verhaal over elf ontslagen Joodse bibliotheekmedewerkers en hen weer een gezicht probeer te geven. Hun naam weer noemen. Bij sommige lezingen sta ik plotseling oog-in-oog met de geschiedenis. Ook deze week gebeurde dat. Ik neem u mee naar een paar belevenissen, die me elke keer doen beseffen hoe pijnlijk de geschiedenis nog is.
Salomon van der Meusen, de onbeduidende zaalwacht van Dordrecht
Agelopen maandag was ik te gast in Dordrecht bij de Bibliotheek AanZet en bij de Stolpersteine Dordrecht. Ik hield er een lezing over Salomon van Meusen, de zaalwacht van de bibliotheek die eind 1940 op 66-jarige leeftijd werd ontslagen. Reden? Hij was Joods.
De functie van zaalwacht voerde hij altijd op zondag uit. Het was een bijbaantje dat niet al te zwaar was en dat prima uit te voeren was door een oudere man in een tijd dat er nog geen pensioenen waren. Hij verdiende er fl. 2,50 (€ 1,20) per maand mee. Eigenlijk een hele onbeduidende en bijna onzichtbare medewerker. We komen hem ook niet tegen op personeelsfoto's.
Salomon leefde samen met zijn eveneens ongetrouwde twee zussen Rosetta en Esther in een bejaardenwoning aan de Houttuinen 13 in Dordrecht, vlakbij de huidige bibliotheek aan de Groenmarkt. Eind november en begin december 1942 worden ze alle drie vermoord in Auschwitz. Zijn zussen Rosetta en Esther worden opgepakt bij een razzia in november in 1942. Salomon niet. Onderzoek leerde dat hij vlak daarvoor is opgepakt door de Duitsers omdat hij heeft meegeholpen bij het verstoppen van kostbare zaken uit de synagoge in Dordrecht. Hij wordt hiervoor naar de gevangenis in de Rotterdam gestuurd. Terwijl Salomon in de gevangenis zit, worden zijn zussen ook opgepakt en naar Westerbork gestuurd. Als Salomon ook overgebracht wordt naar Westerbork, zijn zijn zussen net de dag ervoor op transport gezet naar Auschwitz. Salomon heeft zijn zussen nooit meer gezien.
De werkgroep Stolpersteine Dordrecht besloot om voor deze Van der Meusens Stolpersteine neer te leggen en de onthulling van deze steentjes te koppelen aan de lezing die ik hield in Dordrecht.
In de omgeving van Dordrecht leefde naast Salomon, Rosetta en Esther nog zo'n 20 andere familieleden. Van deze 23 Van der Meusens, worden er in de oorlog 22 vermoord. Slechts één overleeft het. Dit verhaal is ooit uitgezocht door Hans Middendorp. Hij is zelf een kleinkind van de enige overlevende. Hans is dus zoiets als een achter-achter-achter-neef van Salomon van der Meusen. Vlak voor de lezing heb ik nog even contact met Hans Middendorp maar hij denkt niet aanwezig te kunnen zijn bij de lezing.
Als de lezing bijna op het punt van beginnen staat, stelt een jongvolwassen dame zich aan me voor. Met de achternaam: Van der Meusen. Het blijkt een dochter van Hans Middendorp te zijn en ze vertelt over het feit dat ze achternaam weer heeft veranderd naar Van der Meusen om de lijn van de familiegeschiedenis voort te zetten en de naam van de familie te behouden. Ze legt ook uit dat ze geen neven en nichten heeft omdat zij en haar zus de enige directe nakomelingen zijn op dit moment van de ene overlevende Van der Meusen. Op dat moment kijk ik de pijnlijke geschiedenis recht in de ogen.
Ik weet niet hoe het u vergaat maar ik sta op dit soort momenten met een brok in mijn keel. Omdat je ziet hoe veel leed en consequenties ook na de oorlog nog gedragen worden. Kinderen zonder neefjes en nichtjes. Kinderen die hun naam laten wijzigen om de Joodse naam te laten voortbestaan. En tegelijkertijd maken dit soort momenten, het schrijven van een boek en het vertellen van de verhalen ook ontzettend dankbaar.
Even later mag deze achter-achter-achter-achter-nicht de stolpersteine leggen. Hun naam wordt genoemd en dat is het kleine recht dat we nu kunnen doen bij het grote onrecht.
Het AD en Dordrechtnet schreven over deze bijzonder bijeenkomst.
Op andere plekken
Hoewel de onverwachte ontmoeting in Dordrecht heel bijzonder was, was ze niet enig zijn soort. Zo kwam ik bij een lezing in Leeuwarden in het oude huis van Henriëtte de Leve, één van de Joodse medewerkers die in Leeuwarden werd ontslagen en door onderduik de oorlog overleefde. Bleek dat in dat huis nu ook weer bibliotheekmedewerkers woonden. Of die lezing Hilversum waar speciaal voor de ontslagen Joodse medewerker, Gonda Jacobs, een gedenkbord werd onthuld (zie foto).
Bij een lezing overdag in Zeist kwam een dame naar me toe die 'gewoon geïnteresseerd was in dit onderwerp' maar pratenderwijs vertelde ze over een huisvriend die zij oom noemde en die ook van alles had meegemaakt in de oorlog. Toen ze de lezing bijwoonde vielen plotseling heel veel kwartjes. Bleek dat deze man ongeveer hetzelfde had meegemaakt als Dora Belinfante, de Joodse medewerker die in Zeist ontslagen was. In de famlie was er nooit over gepraat wat er nou precies gebeurd was in de oorlog. Ik deed later onderzoek naar deze persoon en vond inderdaad uit dat hij inderdaad dezelfde kampen had bezocht.
Of die lezing in Krimpen aan den IJssel waar een nabestaande van Elsa van Gool was. Elsa was de verzetsstrijdster die werkte bij de Bibliotheek in Den Haag en werd vermoord in een kamp vanwege haar acties. De Elsa die mijn lezing bezocht heette ook Elsa is naar haar genoemd en werkt ook nog in een bibliotheek.
En ik ben niet de enige die dit overkomt. Bij een lezing in Winterwijk, waar de Joodse bibliotheekassistent Jet Meijler werd ontslagen, ontmoette ik collega-schrijver Astrid Dekkers. Zij staat dit weekend in het NRC met een groot verhaal over het verraad in het Korenburgerveen. Zij hield deze week een lezing in Winterswijk. Op haar facebookpagina schreef zij het volgende over die lezing.
De kracht van verhalen
Ik vind schrijven leuk om te doen en ik vind het mooi om geschiedenissen opnieuw in het licht te zetten. Ten diepste doe ik dat dus voor mijn eigen verwondering of ontroering. Het is mooi om te zien hoe woorden die je zelf typt, vervolgens een ander weer kunnen raken. Hoe mijn verwondering en ontroering over kan slaan op een ander. Soms meer dan je zelf had kunnen bedenken. Woorden kunnen dus een groot cadeau zijn. Maar dat wist u natuurlijk al in de bibliotheek.
En zo werd ik deze week ook verrast door de tweet van de Koninklijke Bibliotheek die ook weet dat woorden een prima cadeau kunnen zijn.
Nou laten we met die boodschap maar afsluiten. U weet uw boekhandel wel te vinden...
In Luxemburg onderzoekt men de geschiedenis
Een paar weken geleden mocht ik deelnemen aan een bijzondere groep mensen: uit heel Europa waren historici en bibliotheekkenners uitgenodigd bij de Nationale Bibliotheek van Luxemburg. Doel van deze groep van zo'n 30 experts was om de situatie van bibliotheken in de Tweede Wereldoorlog met elkaar te vergelijken. De Luxemburgse bibliotheek heeft namelijk de opdracht om dit in kaart te brengen voor de regering zodat vastgesteld kan worden of deze bibliotheek nog iets recht te zetten heeft ten opzichte van de geschiedenis. Dat onderzoek doen ze vrij uitgebreid want de paar dagen die deze experts bij elkaar waren, waren nog maar het begin van een uitgebreider onderzoek. Het vervolgonderzoek moet zich vooral toespitsen op geroofde collecties en als die er zijn, hoe dit nog tot herstel kan leiden.
Op de eerste plaats was het natuurlijk vleiend om als expert uitgenodigd te worden. Maar het echt interessante was toch om uit heel Europa te horen hoe bibliotheken gehandeld hadden. En dat veranderde toch licht mijn mening over de Nederlandse openbare bibliotheken. Wat mij helder werd is dat de administratieve inrichting van het Duitse rijk nog wel verschillend was en dat dat forse consequenties had voor bibliotheken.
Bibliotheken in het Duitse rijk
Op de eerste plaats had je het groot Duitse rijk dat bestond uit Duitsland zelf, Oostenrijk, Sudetenland, een stuk van Polen en Luxemburg. Dit rijk was ingericht in Gau-gebieden. Bibliotheken in deze gebieden waren volledig genazificeerd. Dat betekent dat ze ingezet werden als ondersteuning van het nationaalsocialistische gedachtengoed. Oude bibliotheken werden gesloten en nieuwe opgericht. Oude collecties werden in beslagen genomen en hergebruikt voor zover het kon. Waardevolle collecties en ook Joodse collecties gingen naar Berlijn. De Nationale Bibliotheek van Luxemburg werd zo omgevormd tot een Landesbibliotheek van het Gau-gebied Moselland.
Bibliotheken in andere gebieden
Andere gebieden die door de Duitsers bezet werden kenden verschillende regimes. Zo kende Moravië en Bohemen (in Tsjechië) de status van een protectoraat dat ongeveer dezelfde aanpak kreeg als de Gau-gebieden terwijl Slowakije net als Nederland en België tot bezet gebied werden verklaard. Toch waren ook bezette gebieden niet hetzelfde. Nederland en België werden als Germaans broedervolk gezien en de Nazi's wilden op lange termijn een gelijkschakeling van Nederland en België met Duitsland. De gebieden in het oosten met Slavische volken werden door de Nazi's als minderwaardig gezien. Met dito gedrag van de bezetter.
Openbare bibliotheken niet onder de Kultuurkamer, winkelbibliotheken wel
Deze Kultuurkamer werkte met verschillende gilden en alleen als je je liet registreren mocht je als uitgever, kunstenaar, schrijver of filmmaker aan de slag. Uiteraard wel volledig binnen de Nazi-richtlijnen. De Kultuurkamer zorgde er voor dat de kunst volledig gecontroleerd werd en actief in dienst kwam te staan van het dictatoriale nationaalsocialisme. Er kwam meer geld voor cultuur maar vooral om deze cultuur tot eer en meerdere glorie van het bezettersregime in te zetten. Goedewaagen stond wat dat betreft wel aan de wieg van het cultuurbeleid want dat kende de regering eigenlijk voor de oorlog nog niet.
Winkelbibliotheken vielen niet onder het ministerie van Onderwijs, Wetenschap en Cultuurbescherming. En daar legde de Kultuurkamer vervolgens wel de hand op. Je kon alleen nog een winkelbibliotheek hebben als je je inschreef bij de Kultuurkamer. Je moest je dus committeren aan het Duitse beleid als je op deze manier nog geld wilde verdienen aan de uitlening. Lisa Kuitert van de Universiteit van Amsterdam die ook in Luxemburg aanwezig was, gaf aan dat een groot aantal zich inschreef. Het feit dat er zes inspecteurs werden ingezet om het te controleren zal daarbij zeker meegespeeld hebben.
Uiteindelijk had men de bibliotheken willen inzetten voor propaganda
Wie de Europese bibliotheken naast elkaar legt, kan niet anders dan tot de conclusie komen dat de bezetter in Nederland uiteindelijk de bibliotheken toch had willen inzetten voor propaganda. Men begon met verbodslijsten, daarna kwam men met acties voor het 'goede Duitse boek' en uiteindelijk zou de bezetter de bibliotheken toch genazificeerd hebben. Het gedraal, het onderhandelen, het vragen stellen van Greve en de bibliotheekdirecteuren zal dit proces licht hebben afgeremd. Het feit dat bibliotheken niet direct onder de Kultuurkamer kwamen, heeft te maken met het feit dat de bezetter de bibliotheken minder publicitaire macht toedichtte dan kranten, film, schrijvers, kunstenaars en uitgevers. Met andere woorden: bibliotheken waren niet essentieel genoeg voor de bezetter.
Toch ontkwamen ook de Nederlandse bibiotheken niet aan controle. Maar de Duitsers speelden dat slim. Ze schoven Dr. Friedrich Ernst Plutzar, een Oostenrijkse kunsthistoricus, naar voren om de namens Wimmer, de 'generalkommisar für Verwaltung und Justiz', contact te houden met de bibliotheken. Greve, de secretaris van de CV (de toenmalige VOB), probeerde Plutzar op afstand te houden door zelf zoveel mogelijk mee te bewegen. Plutzar hoefde Greve dus niet onder druk te zetten en Greve hoopte zo van verdere inmenging af te zijn. En uiteraard schoven de grenzen zo steeds verder op.
Schneiders schrijft in zijn geschiedenisboek voor bibliotheken dat Greve te bang is geweest voor de Duitsers en dat er meer speelruimte was voor bibliotheken. Men boog te snel mee naar zijn oordeel. Ik kan dat eerlijk gezegd niet beoordelen. Helder is wel dat bibliotheken niet zo belangrijk werden geacht dat men er nu al actief mee aan de slag moest. Maar wie het beleid van 'gelijkschakeling' ziet - een proces waarbij Nederland en België uiteindelijk gewoon bij Duitsland zouden gaan horen - kan niet anders dan de conclusie trekken dan dat bibliotheken uiteindelijk actie het nationaal-socialistische beleid hadden moeten gaan uitdragen. Greve was er in het begin van de oorlog ook van overtuigd dat Nederland bij Duitsland zou gaan horen. Dat ontdekte ik in een verstopt interview met oud-collega Hannie Wolff van de bibliotheek Den Haag. Wolff was als Joodse medewerker ontslagen en Greve had geen verwachting dat de Duitsers ooit nog weg zouden gaan. Zo alomvattend was de bezetting in het begin.
De giftige werking van jarenlange desinformatie
Waar ik in Luxemburg van schrok was wat de giftige werking was van jarenlange desinformatie en misleiding. Greve dacht aan het begin van de oorlog al dat de bezetter nooit meer zou verdwijnen. Wat heeft het Duitse volk dus over zich uitgestort gekregen in al die jaren propaganda? De Duitse historice en bibliothecarissen die aanwezig waren bevestigden dat beeld. Stap voor stap werd het onmogelijk om nog een ander geluid te horen in de samenleving dat dan van het nationaal-socialisme. De pers werd aan banden gelegd, dissidenten werden opgepakt, schoolboeken vervangen en ga zo maar door. Als je dat jarenlang volhoudt, weten grote delen van de bevolking niet meer wat de waarheid is. Het geluid van de waarheid verdwijnt naar de achtergrond. Het was voor het eerst dat dat me zo duidelijk werd en het raakte me dat dat zo sterk kan uitwerken.
Propaganda en censuur in onze tijd
En dan zie je gelijk parallellen met onze huidige tijd. Een paar grenzen verderop woedt een oorlog die gestart is door een land waar burgers nauwelijks meer kunnen weten wat de waarheid is. De pers is gecontroleerd, dissidenten worden opgepakt en schoolboeken eenzijdig gekleurd. En dat vind ik eng. Eng dat foute informatie dus die uitwerking kan hebben.
Hoewel het in Rusland misschien wel heel helder is, zijn er ook in de westerse wereld voorbeelden. In Florida werd dit voorjaar de 'Stop Wake Act' aangenomen waardoor ongemakkelijke onderwerpen niet meer op school behandeld mogen worden. Boeken over slavernij, burgerrechten, onderdrukking, genderidentificiatie en dergelijke worden daarom nu geweerd. Het dagboek van Anne Frank mag daar in schoolbibliotheken niet meer uitgeleend worden evenals werken van Martin Luther King. Wie gouverneur DeSantis van Florida hoort die hoort woorden als 'cultureel marxisme van verderfelijke ideologieën die on tegenwoordig worden opgedrongen'. Hier grijpt een overheid dus actief in. Dit is geen oppositie meer of 'een geluid in de samenleving' maar overheidsbeleid.
Als we teruggaan naar Nederland dan zien we dat deze geluiden in onze politiek vooral terugkomen bij Forum voor Democratie en de Partij voor de Vrijheid. In de afgelopen cultuurdebatten in de Tweede Kamer heeft Martin Bosma van de PVV meerdere malen het cultuurbeleid van Tobi Goedewaagen geprezen en aangegeven dat het goed zou zijn als we naar dat (NSB-)beleid zouden terugkeren. Strafbaar is zo'n uiting niet maar tendentieus en provocerend is het zeker. De PVV heeft overigens als partijstandpunt dat men tegen cultuursubsidies is.
De casus Bol
Aan de andere kant werd in in Nederland deze week bekend dat Bol.com antisemitische boeken gaat weren. Het bedrijf heeft daarover afspraken gemaakt met de Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding, Eddo Verdoner. Bol.com is de eerste partij waarmee afspraken zijn gemaakt over het bestrijden van antisemitisch materiaal. In een toelichting geeft Bol aan dat het gaat om strafbaar materiaal als niet-strafbaar materiaal maar wel duidelijk antisemitisch.
Een snelle speurtocht naar Mein Kampf of Mijn Strijd van Hitler, leert me dat dit boek te leen is bij bibliotheken. Het bezitten of uitlenen is ook niet verboden. In 2018 bracht Prometheus nog een verantwoorde geannoteerde uitgave uit. Zonder foto of schreeuwerige tekst op de voorkant. Ook dat boek is overigens bij Bol nog wel te koop.
En bibliotheken?
Na een discussie over boeken met Zwarte Piet wacht ons dus wellicht een nieuwe discussie over onze collectie. Hoe ga je om met boeken met bijvoorbeeld complottheorieën of met een antisemitische inhoud die niet strafbaar is? Ik denk dat veel bibliotheken zeer terughoudend zijn op dit gebied. Maar een ingewikkelde kwestie is het wel.
Artikel 4 van de Bibliotheekwet luidt: 'Een openbare bibliotheekvoorziening heeft een publieke taak die zij voor het algemene publiek vervult op basis van de waarden onafhankelijkheid, betrouwbaarheid, toegankelijkheid, pluriformiteit en authenticiteit.'
Op basis van de toegankelijkheid en pluriformiteit zou je deze boeken kunnen aanschaffen. De memorie van toelichting bij de wet wijst ook bij dit artikel op de vrijheid van meningsuiting. Als een boek verkocht mag worden, mag het dus in een bibliotheek zijn. Bij complottheorieën kun je overigens wel vraagtekens zetten bij de betrouwbaarheid van informatie maar dat zal acuut betwist worden door de aanhangers van de theorie.
De memorie van toelichting verwijst ook nog naar het Unesco-manifest voor bibliotheken uit 1994. Daarin wordt gesteld: 'Collecties en diensten mogen niet onderworpen zijn aan enige vorm van ideologische, politieke of godsdienstige censuur of onder druk staan van commerciële belangen.'
Mag Thierry Baudet als schrijver in een bibliotheek optreden? Het zou niet mijn eerste keus zijn maar het is niet ondenkbaar en zeker niet strafbaar. En het lijkt me zeker denkbaar als hij bijvoorbeeld samen komt met zorgminister Ernst Kuipers en dat ook hij zijn visie geeft. Pluriform dus. Maar ik kan me ook voorstellen dat je het juist niet doet en je schaarse middelen aan andere onderwerpen wilt besteden. Hoe groot is het thema dus echt?
Waarom ik toch voorzichtig ben
De discussie over wat wel en niet in een collectie hoort, is van alle tijden. En die discussie moet blijven. Open en eerlijk. Vrijheid van meningsuiting is een heel groot goed en tegelijkertijd is het niet eindig. Bibliotheken volgen de vraag van de lezers en die vraag die verschuift met het tijdsbeeld.
Wij kennen in ons land geen overheid die ons iets oplegt of die ons als propaganda-instituut gebruikt. Wij mogen zelf onze keuzes maken en kunnen er een goed gesprek over voeren. En dat gesprek mag soms best schuren.
En toch ben ik voorzichtig. Langdurige blootstelling aan informatie die niet juist is, laat grote groepen uiteindelijk toch geloven dat het waar is. Burgers helpen om fake-nieuws en desinformatie te herkennen is iets waar meer aandacht naar toe moet. Als u dan toch een lezing organiseert, dan hier toch over.
En van zo'n ontwikkeling als in Florida waar boeken over geaardheid of zelfs Anne Frank verboden zijn daar word ik bang van. Een overheid die actief ingrijpt omwille van het eigen politieke beeld en daarmee de blik op de samenleving moedwillig vernauwt en groepen uitsluit, is naar mijn mening begonnen met geestelijke terreur.
Verantwoording van illustraties:
Foto Groot Duitse Rijk
Foto Kultuurkamer en winkelbibliotheken
Foto DeSantis
Foto Mijn Strijd
Want dat er een sloot geld aankomt dat is zeker. Met ronkende termen - 'Miljoenen voor biblitoheken' werd dat al afgelopen weken in de ether geslingerd. Lees hier de artikelen van De Volkskrant en hier van de NRC. En de berichten hebben gelijk, de bibliotheekbrief die nu uitkomt is de laatste politieke stop voordat de staatssecretaris en de ambtenaren het geld ook werkelijk kunnen uitgeven.
Ik zette het voor u op een rijtje wat de bedragen voor gemeenten en lokale bibliotheken gaan betekenen en geef er wat toelichting en duiding bij. Zo kennen we elkaar toch?
Waar ging het ook al weer om?
In het regeerakkoord was aangekondigd dat er € 170 miljoen extra beschikbaar zou komen voor Cultuur. Bibliotheken zouden daar één van de ontvangers van zijn. In het voorjaar kwam de hoofdlijnenbrief Cultuur uit en werd een eerste aanzet gegeven maar nog steeds niet gemeld hoeveel geld er beschikbaar zou zijn. Die duidelijkheid kwam pas bij de miljoenennota. Helder werd toen dat er 62 miljoen beschikbaar zou komen in een opbouwend bedrag. Bij de behandeling van de hoofdlijnenbrief Cultuur zegde de staatssecretaris toe in het najaar met een bibliotheekbrief te komen. En die brief is er nu dus en geeft inzicht hoe die 62 miljoen de komende jaren verdeeld zal worden. En die verdeling van dat geld ziet er als volgt uit.
Die brief waar het allemaal om gaat vindt u hier. En als u bibliotheekdirecteur bent, is het eigenlijk wel verplichte literatuur zeg ik er vast bij.Okee, tot zover de inleiding. Wat moet u ervan onthouden voor uw lokale bibliotheek? Nou twee grote punten en paar randzaken.
Punt 1: Er komt vanaf 2025 zorgplicht en gemeenten krijgen hier structureel zo'n € 3,- per inwoner extra voor
Het grootste en wat mij betreft historische wapenfeit is dat deze brief de gemeenten gaat verplichten om een bibliotheek te hebben. En niet zo maar een bibliotheek maar een 'toekomstgerichte' bibliotheek. Het moet uit zijn met de verschraling in het aanbod, de sluiting van vestigingen of het verminderen van activiteiten. Voor dit punt is vanaf 2025 € 53,7 miljoen gereseveerd. Structureel.
De staatssecretaris schrijf hierover:
'Het is mijn voornemen de huidige ‘bevorderingstaak’ om te zetten in een zorgplicht voor gemeenten en provincies. De zorgplicht heeft als doel dat het netwerk kwantitatief en kwalitatief in stand blijft en kan bijdragen aan lokale maatschappelijke opgaven. Bij de invoering van de wetswijziging worden structurele middelen toegevoegd aan het gemeentefonds volgens een nader te bepalen verdeelmodel.'
Bijzonder is dat de staatssecretaris een zorgplicht noemt voor zowel provincies en gemeenten maar het geld vervolgens volledig toewijst aan de gemeenten. Specialisten die het verdeelmodel voor gemeenten kennen, zeggen dat binnen het culturele domein dit soort gelden vooral langs de lijn van het aantal inwoners wordt toegevoegd aan het gemeentefonds. Dat zou met deze omvang per 2025 zo'n € 3,- per inwoner extra zijn voor bibliotheekwerk. De mopperaars onder ons zullen zelf bij zo'n historisch feit nog zeggen dat de gemeente daar zelf nog wel wat vrijheid bij heeft en dat we dan nog moeten zien dat het bij bibliotheken komt. Nou, dat is maar ten dele waar. Op de eerste plaats hebt u als bibliotheek twee jaar de tijd om mooie plannen te maken die precies bij die € 3,- passen en ten tweede moet het begrip 'toekomstgerichte bibliotheek' nog ingevuld worden.
Want het begrip 'toekomstgerichte bibliotheek' zal datgene zijn waartoe de gemeente verplicht zal worden en dat zal in een wetswijziging van onze bibliotheekwet moeten worden vastgelegd. De staatssecretaris heeft een bijna kamerbrede opdracht op dit punt en ze maakt het zelf ook tot prioriteit. Geloof maar dat dit punt niet zo maar van tafel gaat of dat men het zover laat komen dat gemeenten het geld in de beroemde lantaarnpalen kunnen stoppen.
Probleem is echter wel die definitieve van die robuuste en toekomstgericht bibliotheek. Vraag tien mensen wat de definitie hiervan is en je krijgt tien verschillende antwoorden. Je kan aan tal van zaken denken: nabijheid van bibliotheken, breedte en aantal van activiteiten, omvang collectie, kwaliteit van personeel, certificering en ik vermoed dat u er zelf nog wel wat aan toe kunt voegen. Als ik directeur van de VOB was, had ik daar nu een werkgroep voor gestart en het ministerie aangeboden dat samen met ze in te vullen. En ook gemeenten zullen er ongetwijfeld wat over te zeggen willen hebben. Kortom, u ziet hier het poldertraject al aankomen.
Maar samengevat: die plicht komt en dat extra geld ook. Dus beste bibliotheekmensen: maak plannen wat er kan met € 3,- per inwoner extra! Welke toekomstgerichte stap gaat u zetten?
Voor de goede orde: in 2021 was de gemeentelijks subsidie voor exploitatie van bibliotheken € 23,92 per inwoner. Het Rijk legt er dus meer dan 10% bij. Wijs mij de overheid aan die u dat er de afgelopen jaren er in één klap bij heeft gegeven. En dat weet u hoe blij u moet zijn met deze stap.
Punt 2: Een tijdelijke regeling in 2023 en 2024
In aanloop naar 2025 staat voor 2023 en 2024 oplopende bedragen genoemd voor de fysieke bibliotheek van € 18,7 miljoen en € 38,7 miljoen. Dan is er nog geen zorgplicht voor gemeenten, die is dan nog in voorbereiding. Wat moet er met deze bedragen gebeuren?
Daar schrijft de staatsecretaris over:
'Ik wil het beschikbare budget inzetten waar dit het hardst nodig is en het meeste maatschappelijke effect kan hebben. De nadruk van de maatregelen voor de korte termijn ligt daarom op gemeenten zonder fysieke bibliotheek en op de terugkomst en verbetering van de bibliotheek in wijken met een grote maatschappelijke opgave en in niet-stedelijke regio’s waar de afstand tot de bibliotheek te groot is geworden. In kleinere gemeenten kan het de voorkeur hebben als buurgemeenten samen een volwaardige bibliotheekvoorziening realiseren boven ieder afzonderlijk een beperkte eigen fysieke locatie.'
De staatssecretaris noemt hier drie specifieke groepen: gemeenten zonder bibliotheek, bibliotheken in gebieden met grote maatschappelijke opgaven en bibliotheken in niet-stedelijke regio's waar de afstand tot de bibliotheek groter is. En bij dat laatste zegt ze dat het daarbij kan dat een gemeente geen bibliotheekvoorziening heeft maar goede afspraken kan maken met nabije buurgemeenten. Op een andere plek meldt ze ook nog dat deze regeling moet aansluiten op de verdeling zoals die later gaat plaatsvinden bij de zorgplicht.
Wie de beslisnota leest die ook bij de brief leest, ziet dat daar ook een planning bij zit waarin gemeld wordt dat op dit moment die regeling moet worden voorbereid en dat in 2023 en 2024 deze regeling twee aanvraagmomenten zal kennen en in twee tranches zal uitkeren.
Nu mag ik zelf af en toe meedenken bij het ministerie en dan zie ik wel dat die regeling nog best een puzzel is. Enerzijds moet de regeling zich beperken tot bepaalde bibliotheken maar zie je tegelijkertijd dat maatschappelijke opgaven zoals in het bibliotheekconvenant staan, in elke gemeente voorkomen.
Op één punt ben ik nog eens dieper gedoken. En dat is die van de bibliotheken zonder bibliotheek of zonder volwaardige bibliotheek. Om hoeveel gaat het er dan eigenlijk? In de wetsevaluatie die Kwink destijds opstelde is daarbij stil gestaan. Kwink kwam destijds tot zestien gemeenten. Als ik die lijst doorkijk, zie ik dat er daar ondertussen al vijf gemeenten van afgevallen zijn. Dat komt door gemeentelijke herindelingen (Haaren), door her-aansluiting bij een bibliotheek in het stelsel (Montfoort, Buren) of door fusie van een bibliotheek (Brunssum). Tot slot stond Zaanstad om een wat semantische kwestie op de lijst maar dat weiger ik toch niet een onvolwaardige bibliotheek te noemen.
Blijven er - maar - elf gemeenten over. En zelfs daar is nog wel wat bij op te merken, het ligt behoorlijk genuanceerd. De kaart van die elf gemeenten is de volgende.
Zo staan Blaricum en Rozendaal (een mini-gemeente bij Arnhem) op de kaart. Beiden gemeenten nemen al deel aan een volwaardige bibliotheek namelijk Huizen-Laren-Blaricum en Veluwezoom. Blaricum ligt tegen Huizen aan en Rozendaal tegen Velp. Voor beide gemeenten en hun inwoners al jaren een passende oplossing. Voor Roerdalen geldt dat er wel vrijwilligersbibliotheken zijn maar dat de gemeente wel bijdraagt aan Bibliorura voor ondersteuning. Zo'n zelfde constructie kent Alphen Chaam. Voor Veere en Noord-Beveland geldt dat hier een uitgebreide servicebus rijdt. En in Lopik en Waterland is Karmac nog actief met beperkte dienstverlening maar ook hier investeren gemeenten al wel in bibliotheekwerk. En de gemeente Waterland keer per 2023 dan ook nog eens terug naar de bibliotheek Waterland. Allemaal gemeenten die al investeren in bibliotheekwerk en Waterland verdwijnt per 2023 van deze kaart. Vanaf dat moment is Karmac alleen nog in Lopik actief. In Albrandswaard zijn twee afhaalpunten van Bibliotheek AanZet. De enige gemeente die echt niks uit lijkt te geven aan bibliotheekwerk is Uitgeest.
Als je dat zo op een rijtje zet dan zie je dat zelfs bij deze elf gemeenten het reparatiewerk ook nog wel meevalt. Zeker, investeren kan zeker nuttig zijn maar we beginnen niet op nul. Dus breng Lopik weer onder bij Lek en IJssel, kijk nog eens een naar de afhaalpunten bij Albrandswaard en de bussen in Zeeland. En ook voor Alphen Chaam en Uitgeest zijn wel passende oplossingen te verzinnen met naastliggende bibliotheken. Dit met aandacht en zorg voor al het werk dat afgelopen tijden vaak door vrijwilligers werd gedaan. Nou ja, u ziet het wel, ik denk dat het wel moet lukken om hier in twee jaar uit te komen.
Dat sluitende netwerk gaat er dus komen, wat ik u brom. De middelen zijn er dus aan de slag! Dus naastliggende bibliotheken: hup, aan het werk! En om eerlijk te zijn, hier is echt geen € 18,7 miljoen en € 38,7 miljoen voor nodig in 2023 en 2024 Met andere woorden er blijft zeker geld beschikbaar om (veel) breder te investeren. En die investeringen zullen breder zijn dan vestigingen en stenen. Want wie de staatssecretaris hoorde bij Op1, hoorde iemand die bevlogen vertelde over alles wat de bibliotheek maakt. En dat is veel meer dan stenen.
Punt 3: Verder nog iets Deckers?
Verder nog iets in die brief, Deckers? Tja, ik leg natuurlijk de nadruk op de gelden voor lokale bibliotheken maar er worden ook nog wat goede zaken gemeld over bibliotheekwerk in Caribisch Nederland, over digitaal bibliotheekwerk en... over leesbevordering. Over die leesbevordering wil ik nog wel wat zeggen. Want wat je daar in de brief bij ziet staan gaat over twee zaken. Op de eerste plaats is de langlopende vete over leenrechtvergoeding op scholen nu structureel opgelost. Het ministerie zal hier de komende jaren een structureel bedrag voor beschikbaar stellen. En ten tweede geeft ze nog een kleine impulssubsidie op dit vlak. Maar de staatssecretaris geeft ook aan dat het vervolg nu moet komen uit het masterplan Basisvaardigheden van minister Wiersma. Uslu parkeert de bibliotheken met haar brief maximaal voor zodat Wiersma het stokje over kan nemen bij zijn Masterplan Basisvaardigheden. Handig gedaan. Nu Wiersma nog. Hoewel ik daar verwacht dat hij het initiatief laat aan de scholen als ze het geld krijgen. Dus beste bibliotheken: begin met plannen voor 100% Bibliotheek op school in uw gemeente. Maar het geld daarvoor zou van de scholen moeten komen. Nu om tafel dus met de scholen over een lees-ecosysteem in uw hele werkgebied. Dit dus naast het geld dat u vanaf 2025 van uw gemeente krijgt.
Dus?
Wanneer las u voor het laatst een overheidsdocument waarin zo fors werd geïnvesteerd in bibliotheekwerk? Om eerlijk te zijn schreef ik de laatste tien jaar mijn vingers blauw aan creatieve bezuinigingsplannen. En u waarschijnlijk ook. Maar de knop moet om. Ga weer denken in investeringen en uitbreiding van dienstverlening en maak de plannen hiervoor klaar. Ga onderhands in overleg met uw gemeente, verken waar u samen naar toe wilt en welke snode plannen u kunt maken om uw inwoners slimmer, creatiever en vaardiger te maken. De tijd is rijp!
Met deze bibliotheekbrief en het kameroverleg dat er op volgt passeren wij nu de laatste politieke stop voordat die investeringen zullen starten. We gaan op weg naar een zorgplicht voor gemeenten voor een toekomstgerichte bibliotheek. Ik noem dat een historisch moment in de bibliotheekgeschiedenis.
