zondag 26 februari 2023

Waar kunnen volwassenen gratis lid worden van de bibliotheek en de zoektocht naar een nieuw model voor lidmaatschap

Bij een groeiende groep bibliotheken kunnen ook volwassenen gratis lid worden. Wel vaak met beperkingen in gebruik of op leeftijd. Ik besloot eens op een rijtje te zetten hoe groot het fenomeen is en wat we er al over kunnen vertellen. De afgelopen dagen vroeg ik rond op social media bij welke bibliotheken dat al het geval is. Ik heb dus niet de pretentie dat bovenstaande kaart al volledig is. 

Voor de jeugd tot 18 jaar was per 1 juli 2022 al een wettelijke verplichting van kracht geworden om altijd gratis lid te kunnen van de bibliotheek. En voor veel bibliotheken was dat ook al gemeengoed. Maar een aantal bibliotheken gaat een flinke stap verder: door de leeftijd van het gratis lidmaatschap te verhogen om door zelfs voor iedereen het lidmaatschap gratis te maken. 

De start van gratis lidmaatschap

Want leden vasthouden na het gratis lidmaatschap tot 18 jaar is wel een dingetje bij bibliotheken. Hierboven zie je namelijk wat er in ons land gebeurt zodra we met 18 jaar onze inwoners feliciteren met hun verjaardag en zeggen dat ze vanaf nu moeten betalen voor de bibliotheek. Het aantal leden decimeert. 

En ook het aantal betalende leden als geheel loopt al jaren terug in bibliotheken. Laten we ook daar  de cijfers er maar eens bij pakken. Aan het eind van de vorige eeuw kenden de openbare bibliotheken nog 2,3 miljoen volwassen (en betalende) leden. Twee decennia later is dat teruggelopen naar 1,2 miljoen volwassen. Bijna de helft. En dat terwijl de bevolking in die periode nog met een paar miljoen is gegroeid. Dat bibliotheken dus zoeken naar nieuwe wegen is dus niks te vroeg.

De Boekenberg nam  het initiatief

De Boekenberg in Spijkenisse is wellicht het bekendste voorbeeld waar men het gratis lidmaatschap een flink eind oprekte. In 2017 veranderden zij al de abonnementenstructuur waardoor iedereen tot 30 jaar gratis lid was van de bibliotheek. Door het gratis lidmaatschap te verlengen naar 30 jaar verliest een bibliotheek nauwelijks inkomsten maar blijven ze wel lid. 

Het aantal leden nam snel toe bij de Boekenberg. En niet alleen met gratis abonnementen - die je recht geven op 12 uitleningen per jaar - maar ook in duurdere abonnementen van mensen die toch overstapten vanuit het gratis abonnement. 

Kijk maar even wat er bij hen gebeurde terwijl in de rest van Nederland de leden aan het dalen waren. 


Waar in Nederland de aantallen stap voor stap daalden, stegen ze bij de Boekenberg explosief. Sommigen zullen dit window-dressing noemen: het makkelijk oppoetsen van aantallen door abonnementen weg te geven. Ik ben daar heel voorzichtig in om  het zo te noemen. De Boekenberg doet dit namelijk heel doordacht met een visie en monitort de effecten nauwkeurig. Het gaat ze om veel meer dan alleen de aantallen.

In een evaluatie in 2019, waar ik toen ook over schreef, werden verbluffende groeicijfers getoond maar bleek ook wat de uitgangspunten waren voor deze verandering:

  • "Geen financiële drempels voor onze basisdienstverlening, waardoor meer bereik.
  • Een gratis basisdienstverlening sluit aan bij de brede, maatschappelijke bibliotheek die we willen zijn. 
  • Als alle gebruikers van onze (veranderende) dienstverlening lid zijn, kunnen we veel beter monitoren wat ze komen doen. Dat is de basis voor een langdurige relatie met meer klantparticipatie, wat leidt tot meer innovatie van de dienstverlening.
  • Zo kunnen we monitoren en beter zichtbaar en meetbaar maken wat ons maatschappelijk rendement is, waarom we ertoe doen. 
  • Het maakt de weg vrij te gaan werken met verschillende aspecten van het freemium verdienmodel, waardoor op termijn een stevige financiële basis van de bibliotheek."

En hoe doen andere bibliotheken dat?

Hoe doen de andere bibliotheken dan de Boekenberg dit?  Hierboven zie je alle verschillende vormen van gratis lidmaatschap boven 18 jaar. Je ziet dat er twee criteria zijn waarop ze verschillen: 1) tot welke leeftijd is het gratis en 2) met welke condities. 

De Plataan en Bibliorura zijn gestart met het oprekken naar 21 jaar. Bij Bibliorura is dat een volledig bibliotheekabonnement terwijl het bij de Plataan een beperkt abonnement is. Zo'n abonnement met beperkingen is dan vaak ook een soort vangnet voor de bibliotheek om toch in contact te kunnen blijven met deze jong volwassenen. Nu is een paar tientjes voor de bibliotheek wellicht veel geld maar als ze wat ouder zijn, stappen ze wellicht toch weer in. 

Rozet gaat nog een stapje verder dan Bibliorura en kent een volledig abonnement tot 24 jaar. Een paar steden verder, in Zutphen en omgeving bij 'BIJ de bieb' kun je gratis lid zijn tot 30 jaar maar betaal je wel altijd € 3,- leengeld per item. Echt gratis is dat natuurlijk niet meer want elk gebruik zal tot kosten leiden.

Tot slot zijn er drie bibliotheken in Nederland waar je altijd gratis lid kunt zijn. Dat zijn Bibliotheek voor Zaanstreek, BiblioNu (Venray en omgeving) en AanZet (Dordrecht en omgeving). Alleen Zaanstad kent een echt gratis abonnement voor één boek per maand. Bij de andere twee geldt dat bij uitlening leengeld moet worden betaald. De prijzen verschillen weer. 

Een kleine trend?


Het gratis lidmaatschap boven 18 jaar is zeker nog niet zo groot als het aandeel van boetevrije bibliotheken die laatst in het nieuws kwamen. Maar een kleine trend is hier toch zeker wel te zien. In totaal is in bijna 18% van de gemeenten van Nederland nu een vorm van gratis lidmaatschap boven 18 jaar mogelijk. In 82% van de gevallen ligt de grens nog gewoon op 18 jaar. 

Van distributiemodel naar communitymodel

Toch ga ik nog een stapje verder. Het zoeken naar een nieuwe en andere vormen van lidmaatschap kent een diepere grond. In 2020 schreef ik al dat bibliotheken verschoven van een distributiemodel naar een communitymodel. Het klassieke lidmaatschapsmodel dat bibliotheken hebben, kon daarom wel eens zijn langste tijd hebben gehad. Lid zijn om het recht te krijgen om boeken te lenen, is namelijk al enkele decennia een teruglopende zaak. 

En die bibliotheek van vroeger is natuurlijk ook niet meer de bibliotheek van. We zijn veranderd van een  klassieke naar een maatschappelijk, educatieve bibliotheek. Bezoekersaantallen stijgen, het aantal cursussen en activiteiten stijgt, het aantal schoolbibliotheken en leesprogramma's stijgt.... alleen de uitleningen dalen. En weet u: 75% van alle volwassen bibliotheekbezoekers gebruikt de bibliotheek al zonder lid te zijn van de bibliotheek. Dit wees een onderzoek van 37Celsius uit in 2021. 

Het klassieke model - je wordt lid om te kunnen lenen - sluit dus eigenlijk steeds minder aan bij de nieuwe activiteiten van de bibliotheek.  Het is dus niet zo gek dat bibliotheken op zoek gaan naar nieuwe vormen. Zo zijn er ook bibliotheken met een WiFi-abonnement of een registratie om werkplekken te kunnen reserveren.

Maar hét nieuwe model hebben we nog niet gevonden

Wie kijkt naar de modellen van gratis lidmaatschap die ziet dat we ook daarmee de toekomst nog niet hebben bereikt. Het model zorgt er zeker voor dat we beter in contact zijn met groepen die anders bij betaling afhaken. Maar het biedt nog maar heel beperkt aansluiting bij allerlei andere functies zoals het gebruiken van de bibliotheek als studie- of werkplek, het volgen van cursussen of workshops of digitaal gebruik van de bibliotheek. Zo bieden alle gratis varianten van lidmaatschap maar beperkt toegang tot de digitale bronnen (digitale cursussen wel, voor ebooks en luisterboeken alleen twee maanden kennismaking). Die heeft alles te maken met de voorwaarden die hier landelijk aan worden gesteld. Ook hier moet nog eens over nagedacht worden.

Alle vrijwilligers in dorp of stad gratis lid

Na het gratis lidmaatschap tot 30 jaar, heeft de Boekenberg nog één stap extra gezet. Zij bieden het gratis lidmaatschap ook aan, aan alle vrijwilligers in hun gemeente. Dus niet alleen de vrijwilligers van de bibliotheek, nee, álle vrijwilligers. Dat is wel een stap naar een communitymodel. Mensen die zich inzetten voor de gemeenschap krijgen het lidmaatschap van de bibliotheek als tegenprestatie. Hoe je dat in de toekomst nog kunt inzetten, is iets om eens verder over te denken. 

Samen verder zoeken

Maar alles bij elkaar zijn toch vooral samen als bibliotheken op zoek naar de juiste verbinding met onze inwoners. Is dat een bezoekersteller, een digitale registratie, of een (gratis) lidmaatschap? Wie het weet mag het zeggen. We transformeren van een distributiemodel naar een communitymodel. En ik ben blij met de bibliotheken die stappen zetten op dit vlak en wat risico durven te nemen. Dé oplossing is nog niet voorhanden. En nu kun je klagen dat dit weer leidt tot een versplintering van allerlei tarieven en voorwaarden, maar je kunt het ook bekijken als verschillende plekken waar het experiment plaats vindt. Met natuurlijk de oproep om kennis en voorbeelden met elkaar te delen om samen tot iets goeds te komen. 

Ik wens een ieder daar succes bij. Want het succes van de ander wordt het voordeel voor ons allemaal.  En voor mezelf vermoed ik dat het niet de laatste keer is, dat ik er over schrijf.

2 opmerkingen:

Anoniem zei

Wat interessant! Ik ben ook erg benieuwd of er gekeken is naar hoeveel van deze gratis leden ook daadwerkelijk lenen bij de bibliotheek. Lid zijn betekend niet automatisch gebruik maken van of wel?

Mark Deckers zei

@Anoniem: Dank voor je reactie. Lid zijn betekent inderdaad niet automatisch dat er gebruik van wordt gemaakt inderdaad. Ik kan in de openbare bronnen niet gelijk achterhalen hoe deze groep scoort. Van de Boekenberg heb ik de toezegging dat ze me nog meer informatie gaan geven. Wel kun je zien in een eerdere evaluatie bij de Boekenberg, waar ik ook naar verwijs, dat een aanzienlijk deel toch overstapt naar weer een groter abonnement. Het zijn dus zeker niet allemaal slapende leden. Overigens is bekend dat ook bij betaalde lidmaatschappen een deel 'slapend' lid is. Omgekeerd is betalen dus ook weer geen garantie voor gebruik. Nou, ik denk dat we elkaar wel begrijpen zo.