Is het einde levencyclus voor de klassieke bibliotheek?

Enige weken geleden publiceerde de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) een lezenswaardig maar taai rapport over een leenrechtkwestie. De casus is dat Stichting Leenrecht en Openbare Bibliotheken nog geen vergelijk hebben gevonden voor een leenrechtvergoeding rond uitleningen in schoolbibliotheken. Stichting Leenrecht vindt dat er meer betaald moet worden, de bibliotheken zeggen dat dat niet klopt. Pleiade, het onderzoeksbureau dat is ingehuurd door de VOB, stelt in het rapport met verwijzing naar bovenstaande grafiek:

Bij voortzetten van de huidige daling van het aantal uitleningen kan men op basis van de hier gepresenteerde trendlijn verwachten dat in de jaren na 2025 de opbrengsten van de leenrechtafdracht niet meer opwegen tegen de apparaatskosten van de collectieve beheersorganisaties. De onontkoombare conclusie lijkt dan ook dat het leenrechtstelsel zich aan het einde van haar levenscyclus bevindt.

Zo, die zit, zal men bij de VOB gedacht hebben. Het model dat de uitgevers voorstaan is gewoon niet meer houdbaar....

Einde levenscyclus leenrecht = einde levenscyclus klassieke bibliotheek?
Ik wil mij niet mengen in die leenrechtdiscussie. Want behalve dat een aantal bibliotheekdirecteuren zich wellicht in de handen wrijven dat ze minder leenrecht hoeven te betalen is er ook wat anders aan de hand. Want zegt de bibliotheek hier over zichzelf eigenlijk niet dat we rond 2027 wel kunnen stoppen met uitlenen? En verkondigt de VOB hier eigenlijk niet mee dat niet alleen de levenscyclus van het leenrecht in zicht is maar ook de levenscyclus van de klassieke uitleenbibliotheek?

Zijn we klaar soms?
Zijn we klaar met lezen dan? Nou, als je de leestijd door de tijd heen bekijkt zoals de leesmonitor die weergeeft (zie grafiek) zou je dat wel denken. Noteer daarbij wel even dat men in 2006 een andere methode is gaan gebruiken. De werkelijkheid is dat we gewoon in een vlucht naar beneden zitten met lezen.

Nou kun je zeggen dat de tijd veranderd is en dat lezen daar minder bij past. Het is zeker waar dat ons mediagebruik veel diverser is geworden maar dat vraagt vooral méér en nieuwe vaardigheden en juist ook nog die leesvaardigheden. Probeert u maar eens een vliegticket te boeken met weinig leesvaardigheden.... dat gaat u niet lukken. Of op zijn minst mist u die opmerking over de omvang van de koffers. Kortom, ja wij lezen minder maar lezen is niet minder belangrijk geworden.

Het feit dat we zoveel aandacht besteden aan laaggeletterdheid onderschrijft dat natuurlijk. Aan de preventieve kant is het natuurlijk mooi  dat we op veel scholen nu leesprogramma's doen maar het is ook ontzettend nodig. Dat is geen luxe maar noodzaak. Bibliotheken  zouden -samen met scholen en ouders - alle kinderen van Nederland moeten uitdagen om elke dag te lezen!

Een tijdje geleden deden de Raad voor Cultuur en de Onderwijsraad nog een oproep tot een leesoffensief: Lees! De twee raden deden drie grote aanbevelingen:

1. Voer een krachtig en samenhangend leesbeleid Voor scholen is het stimuleren tot lezen een belangrijke taak. Maar zij mogen er niet alleen voor staan. Voor de landelijke overheid, de gemeenten, de scholen en de bibliotheken samen moet het vergroten van leesmotivatie een speerpunt zijn.

2. Zorg voor een rijk leesaanbod . De raden pleiten ervoor om jongeren in hun gehele schoolloopbaan te voorzien van een rijk leesaanbod – boeken en langere verhalende teksten,hetzij van papier hetzij digitaal.

3. Breng een leescultuur tot stand Jongeren zijn meer geneigd om te lezen wanneer ze worden omgeven door een leescultuur. In een leescultuur zijn behalve boeken ook volwassenen aanwezig die de rol van leesbevorderaar vervullen.

Wie deze aanbevelingen leest ziet dat de bibliotheek zich eigenlijk toch wel flinke zorgen moet maken als men zelf constateert dat de levencyclus van het leenrecht eindig is en daarmee eigenlijk ook de levenscyclus van de klassieke uitleenbibliotheek. Het zegt namelijk ook iets over het lezen en de vaardigheid om met teksten om te gaan.

De maatschappelijk-educatieve bibliotheek kan niet zonder de klassieke bibliotheek
Zelf vertel ik vaak verhalen over bibliotheken bij gemeenteraden, wethouders en bibliotheken zelf. We constateren dan altijd dat bibliotheken een flinke transitie doormaken. Van collectie naar connectie, van een ruimte met kasten en boeken erin naar een bruisende werk- en leerplek voor de samenleving.

Zeker: het karakter van de bibliotheek is veranderd. Hoogleraar Bart Brouwers verwoorde dat goed  in een opiniestuk in Trouw deze week:

Bibliotheken leveren niet alleen letterlijk kennis, maar zorgen er ook voor dat er een op feiten beruste uitwisseling van gedachten kan plaatsvinden tussen mensen die kunnen accepteren het niet met elkaar eens te zijn over de consequenties van die feiten. Ze openen verborgen werelden, bieden beschutting en ontmoetingen, leren respect te hebben voor cultureel en fysiek bezit, helpen bij de opvoeding van kinderen, vullen specifieke gaten in kennis van hen die het nodig hebben, faciliteren vriendschappen en zorgen ervoor dat ontbrekende literaire en digitale geletterdheid wordt opgelost. Dat alles maakt dat bibliotheekbezoekers sterkere burgers worden en meer kunnen bijdragen aan onze democratische samenleving. Doorslaggevend daarbij is dat bibliotheken open zijn: iedereen is er welkom, ongeacht geloof, politieke voorkeur, ras, leeftijd, overtuiging of wat dan ook.

Ja, bibliotheken zijn plaatsen geworden met cursuslokalen om te leren, met studieplekken en cafés om te ontmoeten. Mooie plekken om een leven lang te leren. Maar een bibliotheek waar niet meer gelezen wordt, is ondenkbaar.  Lezen is van wezenlijk belang voor een ieder die zich wil blijven ontwikkelen.

Geen leesoffensief zonder boeken! En geen leesoffensief zonder bevlogen bibliothecarissen, leesconsulenten, vrolijke leraren en andere enthousiaste lezers! En het einde van de levenscyclus van de klassieke uitleenbibliotheek? Welnee, het is een belangrijke bouwsteen van die maatschappelijke educatieve bibliotheek!

Lezen en laten lezen!

Een gemiddeld bibliotheeklid bespaart € 300,- per jaar

Een goede collega attendeerde mij op bijgaande uitleenbon die op Instagram te vinden was. Het is een bijzondere bon want op elke uitleenbon krijg je als bibliotheeklid te zien hoeveel je bij deze uitlening hebt bespaard.  En ook nog eens hoeveel je in dit lopende jaar en vorig jaar al bespaard hebt met de bibliotheek. Blijkbaar registreerde men bij elke uitlening wat de aanschafprijs was en hoeveel je dus als bibliotheeklid al bespaard had. Ik vond het wel een briljante gedachte. Zo eentje waarvan je dacht: waarom hadden wij dat al niet op onze bonnen staan?

Gemiddeld bibliotheeklid bespaart € 300,- per jaar!
Het is toch leuk om even door te rekenen. De bibliotheken leenden in 2017 71 miljoen materialen uit aan 3,7 miljoen leden. Gemiddeld per lid betekent dit 19,3 uitleningen. De gemiddelde boekenprijs in 2018 was bij de bibliotheekboekeninkoper NBD/Biblion € 15,68. Een gemiddeld lid - voor zover die natuurlijk bestaat - bespaart dus jaarlijks € 302,18 (19,3 x € 15,68). Misschien iets om bij de volgende ronde contributie-inning even te vermelden aan uw leden.

€ 1,1 miljard besparing op jaarbasis
Als we dan toch aan het rekenen zijn..... Laten we dan ook de rekensom eens maken voor heel Nederland. Want stel je toch eens voor dat er nergens een bibliotheek was.... Wie de rekensom van bovenstaande bibliotheek doortrekt komt dan op een jaarlijkse besparing van € 1,1 miljard (71 miljoen  uitleningen x € 15,68).  Voorwaar toch geen kattenpis.

Overigens zou je van die € 1,1 miljard dan de € 415 miljoen aan overheidssubsidie die bibliotheken ontvangen moeten aftrekken. Je houdt dan nog altijd een netto maatschappelijk rendement over van € 700 miljoen. Vanuit die redenering is het altijd te duur om een bibliotheek te sluiten.

Wat als we niet meer zouden uitlenen?
Ik snap wel, de rekensom gaat natuurlijk wat mank. Natuurlijk gaat niet iedereen die boeken kopen als er geen bibliotheek zou zijn. Wat overigens dan ook wel weer zorgelijk zou zijn. Want hoeveel minder zou er dan gelezen worden in Nederland? En welk effect zou dat hebben op onze collectieve taalvaardigheden. Jaar na jaar tellen we ondanks alle inspanningen steeds meer laaggeletterden.

Goed, leuke rekensommetjes voor tussendoor. Nu weer aan de slag met het echte werk: mensen helpen om zich te kunnen redden in de samenleving. En een boek uitlenen hoort daar nog steeds knetterhard bij zoals u ziet.

Hoe in één jaar het aantal volwassen leden tussen 18-30 jaar meer dan verdubbelde...

In mijn vorige post ging het nog over de resultaten van de boetevrije bibliotheken maar vandaag ga ik het hebben over het experiment van de Boekenberg waar een gratis basisabonnement werd uitgetest voor volwassenen. Directeur Victor Thissen presenteerde op Linkedin de resultaten van dit basisabonnement. En ik citeer er graag uit.

In 2017 veranderde men de tarievenstructuur. Bijzonder daarbij was dat een gratis basisabonnement werd in gevoerd voor volwassenen van 18-30 jaar. Men ziet dit als opmaat naar een gratis basisabonnement voor alle burger.

Waarom een gratis abonnement?

Waarom zou je dat willen, een gratis bibliotheek. Om  het in hun eigen woorden te citeren:

• "Geen financiële drempels voor onze basisdienstverlening, waardoor meer bereik.
• Een gratis basisdienstverlening sluit aan bij de brede, maatschappelijke bibliotheek die we willen zijn. 
• Als alle gebruikers van onze (veranderende) dienstverlening lid zijn, kunnen we veel beter monitoren wat ze komen doen. Dat is de basis voor een langdurige relatie met meer klantparticipatie, wat leidt tot meer innovatie van de dienstverlening.
• Zo kunnen we monitoren en beter zichtbaar en meetbaar maken wat ons maatschappelijk rendement is, waarom we ertoe doen. 
• Het maakt de weg vrij te gaan werken met verschillende aspecten van het freemium verdienmodel, waardoor op termijn een stevige financiële basis van de bibliotheek."

Voor de liefhebber: het aantal betalende leden loopt al jaren terug in openbare bibliotheken en de contributies beslaan ongeveer 10% van de begroting. Best een redelijk aandeel maar ook geen aandeel dat je nooit anders zou kunnen organiseren als je het zou willen.

Maar toch, je moet ook maar de lef hebben om het te gaan doen en de Boekenberg had dat. Hoewel de directeur ongetwijfeld zou zeggen dat het met dat lef ook wel meeviel want zoveel betalende leden zijn er niet in deze leeftijdcategorie. Vaak worden volwassenen opnieuw lid als er kinderen in het gezin worden geboren.

Wat was het basisabonnement?

Het basisabonnement was - zoals de naam al aangeeft - een beperkt maar in mijn ogen een mooi aanbod. Het bestaat uit:

- Max 12 materialen gratis lenen per jaar (geen e-books).

- Gratis wifi, internet en gebruik databestanden.

- Gratis deelname aan workshops, spreekuren en proeflessen.

- Korting op cursussen, lezingen, films.

Wil je meer dan neem het grotere betaalde abonnement.

1.100 nieuwe leden in deze categorie in één jaar!

Tja, wie dacht dat het contributiebedrag geen issue was in deze categorie, die kun je met bovenstaande cijfers uit de droom helpen. Het aantal volwassen van 18-30 jaar steeg in één jaar van 730 naar 1.839 leden. Een stijging van 1.100! In een categorie die tot nu toe jaar na jaar daalde.

Men heeft ook gekeken waar deze 1.100 leden vandaan kwamen. Dat zie je in onderstaande tabel.

Het grootste deel van de leden met een gratis basisabonnement zijn leden die nog niet eerder lid waren (39%). Echt nieuwe mensen dus! Daarnaast is er een groep van 34% die automatisch overging van het jeugdabonnement naar het gratis vervolg voor 18-jarigen.

Daarna komt er een groep van 23% die overstapt van een betaald abonnement naar een gratis abonnement. Dit zullen kleingebruikers zijn geweest in de categorie 18-30 jaar want wie minder dan 12 boeken per jaar leest is inderdaad goedkoper uit. En tot slot is er een groep van 4% die ooit lid was en nu weer lid is geworden.

De rekenaars onder ons zullen zeggen dat de bibliotheek inkomsten derft in de categorie van 34% die gratis van jeugd naar een gratis volwassen abonnement instroomt en in de groep van 23% van leden die overstappen van een betaald naar een gratis abonnement. Bij die overstappers is dat natuurlijk heel helder maar bij die instroom van 18-jarigen is dat natuurlijk al veel complexer. Daarvan haakte namelijk het overgrote deel af zodra de acceptgiro binnenkwam. De Boekenberg houdt het er voorlopig op dat men gedurende het experiment € 3.950,- aan directe inkomsten is misgelopen. Daar staan beperkte inkomsten tegenover van horeca en activiteiten. Wel constateert men dat het drukker is geworden in de bibliotheek.... Is dat erg?  Nee, daar zijn we altijd blij mee maar het kan natuurlijk op termijn om meer ruimte vragen. Maar volgens mij kun je mét succes altijd beter een gesprek voeren dan zonder dat succes.

 Alles bij elkaar een redelijk overzichtelijk geheel zou ik zeggen. Geen reden om ermee te stoppen, eerder om het uit te breiden.

Over 5 jaar?
En dat is dus ook wat men gaat doen. In het evaluatierapport geeft men aan dat men in 2020 een tweede groep wil toevoegen aan het gratis basisabonnement. Welke dat is, wordt nog niet genoemd. En over vijf jaar moet iedere burger in Nissewaard de mogelijkheid hebben om een gratis basisabonnement te hebben.

Komt de gratis bibliotheek in zicht?
Het experiment bij de Boekenberg toont aan dat het gebruik van de bibliotheek bij een gratis basisabonnement fors toeneemt. Dit zonder al te veel marketing en promotie. Een groep die nauwelijks bereikt werd lijkt zonder problemen terug te komen of te blijven hangen. Zelfs een kleine contributie kan dus een aanzienlijk verschil maken.

Voor bibliotheken is het interessant om nog eens na te denken waarom men ook al weer een contributie vroeg. Levert het vragen van een contributie een bijdrage aan het bereik in de samenleving? Zijn we daardoor beter in staat te helpen? En waarom zijn kinderen wel gratis en volwassenen niet en zijn die argumenten nog steeds van toepassing?

Wie de cijfers van de Boekenberg ziet en de snelheid waarmee het bereik stijgt, moet toch reden hebben om daar eens over na te denken. Zouden bibliotheken als basisvoorziening voor burgers niet een gratis basisdienstverlening moeten hebben?  Ik neig er inderdaad naar en ben dus zeer benieuwd naar  het vervolg!

Hulde voor de helden bij de Boekenberg!

Factcheck: Presteren boetevrije bibliotheken beter?

45% van de bibliotheken kent een vorm van boetevrij abonnement. Soms voor alle leden, soms alleen voor kinderen en soms alleen voor lezers die bereid zijn er extra voor te betalen. Net voor de zomervakantie publiceerde ik hier de nieuwe cijfers over en constateerde dat het aantal boetevrije bibliotheken weer flink gestegen was.

Mijn conclusie was toen dat de boetevrije bibliotheek 'een blijvertje' is geworden. Rivierenland en Biblioplus waren in 2014 de eerste bibliotheken die er mee startten. Nadat ik het nieuwe overzicht had gemaakt, berichtte Herman Horst, directeur in Midden-Brabant mij dat hij de ontwikkelingen met belangstelling volgt maar dat hij ook benieuwd is naar de cijfers. Presteren presteren boetevrije bibliotheken ook beter? Tijd om maar eens op onderzoek te gaan naar die cijfers.

Onderzoek in 2017: 'Een duidelijke visie maar nog te vroeg voor conclusies'

Het rapport van Route2020
In 2017 deed ik voor het project Route2020 een onderzoek naar boetevrije bibliotheken samen met Paul Adels en Guido de Gans. We onderzochten toen drie volledig boetevrije bibliotheken: Rivierenland, Eindhoven en alle bibliotheken in de provincie Groningen.

In dat onderzoek constateerden we dat de reden van invoering van boetevrij vooral te maken heeft met de transitie van klassieke bibliotheek naar maatschappelijke en educatieve bibliotheek. Door invoering van boetevrij wordt een oude irritatie in de klassieke bibliotheek weggenomen en wordt tegelijkertijd het aantal baliehandelingen teruggebracht en ontstaat meer tijd voor nieuwe taken. Meer uitlenen of meer leden was dus niet een primair doel van de invoering van boetevrij. 

In interviews met de drie bibliotheken bleek dat klanten inderdaad in de regel erg tevreden waren met boetevrij. De bibliotheken konden laten zien dat ze meer tijd hadden gekregen voor programmering door een andere inzet van personeel. Wel constateerden we toen dat er nog erg weinig onderzoek naar was gedaan. Bij een kwantitatieve analyse van ledenaantallen en uitleningen werd het volgende geconstateerd:

De voorlopige conclusie is dat invoering van boetevrij niet leidt tot een significante extra stijging of daling van het aantal betalende leden. Maar we merken op dat deze conclusie op bijzonder weinig cijfers stoelt.

Het hele rapport is nog te downloaden op innovatiebieb.nl en bevat nog steeds een actuele lijst met tips voor bibliotheken die overwegen te starten.

En hoe is dat nu, nu we twee jaar verder zijn?  Ik deed navraag bij de drie bibliotheken die destijds meededen en zette hun uitleen- en ledencijfers op een rijtje. Is er nu al meer over te zeggen?

Klanttevredenheid: 90% leden blij met boetevrij

Het meest uitgebreide klantonderzoek heeft Biblionet Groningen gedaan. Dat onderzoek werd gepubliceerd in 2018. De invoering van boetevrij eind 2016 was dus ruim een jaar aan de gang. Overigens ging het in Groningen niet alleen om de invoering van boetevrij maar om een heel nieuw abonnementensysteem. In bijgaande grafiek uit het onderzoek zie je dat ruim 90% van alle leden in Groningen tevreden of zeer tevreden is over boetevrij is.

Het hele onderzoek kun je hier overigens terugvinden.

Ook van andere bibliotheken kreeg ik in de afgelopen tijd soortgelijke reacties terug. Theek5 meldde mij dat vooral het feit dat we hier geen discussie meer over hebben voor zowel lezers als bibliotheekmedewerkers erg prettig is. Er zat vooral negatieve energie in.

Overigens meldden verschillende bibliotheken dat uit hun evaluaties blijkt dat er nog steeds leden zijn die nog niet weten dat de bibliotheek boetevrij is. Ingrid Fest van Eindhoven meldde bijvoorbeeld dat in het laatste klanttevredenheidsonderzoek nog steeds een paar mensen opmerkingen maakten over die vermaledijde boetes. En dat terwijl het al sinds eind 2016 afgeschaft is!

Cyril Crutz, directeur van BiblioPlus, meldt dat sinds de invoering van boetevrij het inderdaad gelukt is om het aantal activiteiten en programma's voor nieuwe doelgroepen te vergroten en dat daar de echte winst zit van boetevrij.

En leden en uitleningen?
Ook die cijfers heb ik van een update voorzien. Meer uitleningen of meer leden was geen doel op zich van de invoering van boetevrij. Toch is het wel interessant om naar die cijfers te kijken. Het verhogen van klanttevredenheid door invoering van boetevrij zou ervoor kunnen zorgen dat minder leden afhaken. En het ontbreken van een boete zou er ook voor kunnen zorgen dat mensen zorgelozer gaan lenen en wellicht dus wat meer meenemen.

In eerdere onderzoeken zagen dat effect nog niet maar waren er ook nog maar weinig gegevens over.

Uitleningen: Geen direct verband met boetevrij

Hierboven ziet u een update van een grafiek die we bij het eerdere onderzoek ook gebruikten. De paarse stippellijn is de landelijke benchmark van ontwikkeling van de uitleningen. De index hebben we op 100 gezet in 2014, het jaar waarin Rivierenland boetevrij werd. Groningen en Eindhoven werden pas later boetevrij.

Rivierenland volgt sinds 2014 ongeveer exact de landelijke benchmark. Eindhoven kende het jaar na de invoering een kleine dip maar herstelde zich in 2018. Groningen kende in 2017 een zware val omdat in het nieuwe abonnement verlengen niet meer mogelijk was. Die uitleningen verdwenen dus uit de statistieken. In 2018 volgde Groningen de landelijke index.

Alles bij elkaar is hier ook nog niet veel te zeggen. Ook van BiblioPlus en Theek5 heb ik cijfers gezien en ook die presteren ongeveer zoals de landelijke index.

De voorlopige conclusie die we destijds deden dat boetevrij weinig invloed heeft op het leengedrag lijkt bevestigd te worden. Maar nogmaals, het gaat nog steeds om een zeer beperkt aantal jaren en een beperkt aantal gevolgde bibliotheken.

Leden: Lijken beter te scoren dan landelijk gemiddeld?

En dan hier dezelfde grafiek maar dan voor betalende leden. Ook hier is de paarse stippellijn weer het landelijk gemiddelde. Helaas hebben we nog geen cijfers over 2018  maar als je de lijn doortrekt en vergelijkt met de drie bibliotheken zie je toch iets opmerkelijks.

Bijna elke bibliotheek die de abonnementenstructuur wijzigt kent in het eerste jaar na invoering extra uitval. Vaak vraagt de abonnementswijziging iets van leden  en daardoor wordt het een natuurlijk afhaakmoment. Wie al van plan was een keer uit te stappen, doet dat vooral op dit soort momenten. Bij Rivierenland zie je dat goed terug in 2014.  Maar daarna stijgt het aantal weer. Men heeft hier overigens redelijk consequent aan ledenwerving gedaan. Rivierenland scoort beter dan de landelijke index in de afgelopen jaren.  Ook Eindhoven kende in 2018 een groei van het aantal betalende leden na inderdaad een klein dipje in 2017 wat het jaar na de invoering was. Groningen ten slotte zit licht onder de landelijke index maar kende het afgelopen jaar wel een afvlakking.

Ook hier dus nog een enigszins diffuus beeld. Twee van de drie bibliotheken presteren beter tot aanmerkelijk beter dan de landelijke benchmark. Eén bibliotheek zit net onder de landelijke benchmark.

Zelf houd ik het er voorlopig op dat boetevrij nooit het enige 'ding' kan zijn dat uitleningen of ledentallen kan laten stijgen of dalen. Hier een complex aan factoren  aan het werk: openen of sluiten van vestigingen, prijspolitiek, veranderde leenvoorwaarden of zelfs een ander bibliotheeksysteem dat makkelijker of minder makkelijk is dan het vorige systeem.

Gratis maar niet Gratuit
Overigens is rond die ledenaantallen al een interessant nieuw initiatief gestart van een groep bibliotheken onder aanvoering van Bibliotheek Rotterdam. En dat is om een gratis basislidmaatschap te onderzoeken. Dat zou ledentallen natuurlijk weer in een heel ander daglicht zetten en ik zie dit wel als een doorgaande trend dat het lidmaatschapsmodel dat alleen nog op de klassieke bibliotheek is geënt op enig moment wel moet veranderen naar een model dat past bij de maatschappelijke en edcuatieve bibliotheek. Meer informatie over dit initiatief - dat inmiddels is gehonoreerd door de innovatieraad - vind je hier.

Factcheck: presteren boetevrije bibliotheken beter?
Terug naar de eerste vraag. Kunnen we nu zeggen dat boetevrije bibliotheken het beter doen? Het antwoord  zweeft tussen  ja en nee.

Ja, ze presteren beter
Aan de ja-kant is te noemen dat het overgrote deel van lezers inderdaad blij zijn met het wegvallen van de boetes en dat bibliotheken aangeven minder irritatie aan balies ervaren. Ook is het gelukt om meer tijd vrij te spelen voor nieuwe taken. Tot slot is het interessant de ledentallen te gaan volgen. Kennen boetevrije bibliotheken inderdaad minder afhakers?  Er zijn lichte signalen voor. De toekomst moet het uitwijzen.

Nee, je kunt nog niet zeggen dat ze beter presteren
Wie naar uitleencijfers kijkt moet constateren dat boetevrij niet zorgt voor meer uitleningen. Leden vinden boetevrij wel prettig maar doen niet drie boeken extra in hun tas.  Hoewel we hierboven zeggen dat het ledental wellicht stijgt, is dat resultaat nog wel heel dun en ook nog niet voor elke bibliotheek zichtbaar.

Of boetevrije bibliotheken beter presenteren hangt ervan af welk doel u nastreeft. De doelen die de deelnemende boetevrije bibliotheken zichzelf stelden, zijn inderdaad gehaald (tevredenheid leden, minder handelingen waardoor meer tijd voor programmatische inzet). Wie denkt dat boetevrij een deus ex machina is voor ledentallen en uitleningen kan vooralsnog beter iets anders verzinnen.

Dank aan Paul Adels (Theek5), Ingrid Fest en Lizet Bekkers (Bibliotheek Eindhoven), Alian Spelde en Jacqueline Roelofs (Biblionet Groningen) en Inge de Haas (Bibliotheek Rivierenland) voor de informatie die zij beschikbaar stelden.

Bizarre geschiedenissen tijdens de vakantie

Mijn vakantie zit erop en ik ben alweer een weekje aan het werk. Toch kijk ik nog even terug op de vakantie. Net zozeer op die mooie tijd, zoals hierboven op een blokart maar door weer een paar boeken aan te bevelen. Want hoe spannend ook is wat we doen, de spannendste verhalen lees je natuurlijk in boeken.  Hoewel ik altijd wel lees, zorgt de vakantie er altijd wel voor dat ik een gat sla in mijn voorraad te lezen boeken. Naast een paar romans (Aanrader: Heilige Rita van Wieringa) en wat vakliteratuur (afknapper: The game van Baricco) vooral veel bizarre geschiedenissen.  Want als u me al een tijdje volgt, weet u dat ik daar van hou. De geschiedenis herbergt altijd bijzondere verhalen. Ik neem u mee langs vier aanraders. 

Laatste getuige door Frank Krake
Dit boek stond al een tijdje op mijn verlanglijstje. Het is geschreven door Frank Krake die ik nog kende van die andere bizarre geschiedenis over Menthol, de eerste 'zwarte' man in Hengelo. De laatste getuige vertelt de oorlogsgeschiedenis van Wim Aloserij. Wim Aloserij overleefde drie concentratiekampen en de scheepsramp met Arcona aan het eind van de oorlog. Wim Aloserij is eigenlijk een hele gewone Nederlander.  Hij heeft alleen de pech dat hij moet deelnemen aan de 'arbeitseinsatz'. Dat doet hij maar ma verloop van tijd vlucht hij hier uit weg. Dan begint een leven van onderduiken, gepakt worden en kampleven. Frank Krake laat beeldend zien hoe Wim zich staande hield. Hoe hij wist te overleven en hoe hij ongelofelijk vaak door het oog van de naald glipte. Maar ook een verhaal over hoe Wim Aloserij zijn eigen leven eerst moest organiseren om vervolgens ook anderen te kunnen helpen. Het is bijzonder om te zien hoe Aloserij toch veel van zijn waardigheid en normen wist te handhaven. Aloserij overleed kort na het verschijnen van het boek. Frank Krake is een meester in dit soort boeken: veel illustratiemateriaal en een schrijfstijl die echt heel lekker leest. 

Lutine door Martin Hendriksma
De Lutine is een Engels schip dat in 1799 zonk voor de kust van Terschelling.  Een zeer toepasselijk boek om te lezen als je daar op vakantie bent. De Lutine was een Engels oorlogsschip maar werd eenmalig ingezet voor het vervoer van heel veel goud en zilver. Het goud en zilver was bedoeld om de Hamburgse en Duitse economie te stutten die in een enorme financiële crisis terecht was gekomen. Vergelijkbaar met onze financiële crisis een kleine tien jaar geleden. Het schip loopt op onverklaarbare wijze op een zandplaat en alle bemanningsleden (op één na) komen om het leven. Martin Hendriksma maakte een reconstructie van de reis maar vooral van alle pogingen om het goud weer terug te vinden van het schip. Poging na poging mislukt. Slecht mondjesmaat wordt het goud teruggevonden. Fantastische bizarre geschiedenis met excellent archief- en speurwerk van Hendriksma. Stap voor stap ontrafelt hij het mysterie. Of hij het oplost? Dat verklap ik niet. 

Arnold Douwes, jodenredder door Johannes Houwink ten Cate en Bob Moore
Een andere geschiedenis over de Tweede Wereld 
Oorlog is die van verzetsman Arnold Douwes. Douwes woonde enige tijd in Nieuwlande  (Drenthe) en leidde daar min of meer de onderduik van honderden joden. Douwes werd daar tijdens zijn leven al voor onderscheiden voor met de Yad Vashem-onderscheiding. Maar Douwes zorgde er ook voor dat heel het dorp Nieuwlande werd onderscheiden met die eer. Het enige dorp dat ooit die onderscheiding kreeg.

Douwes hield gedurende zijn verzetstijd een dagboek bij. Levensgevaarlijk maar hij begroef na het schrijven telkens zijn bladen en deze zijn na de oorlog opgegraven. Douwes laat een beeld zien van hoe een heel dorp meehelpt, hoe het verzet zorgt voor distributiekaarten, hoe boeren helpen met voedsel, hoe de politie waarschuwt als er onraad of acties dreigen en hoe de dominee mensen oproept om vooral mee te doen. Elke keer krijgt Douwes weer nieuwe verzoeken voor onderduikers en telkens luidt zijn antwoord: 'laat maar komen'. Als de invasie van de geallieerden dichterbij kimt gaat het mis. Er zijn zoveel Duitsers en NSB'ers die naar het noorden vluchten dat het wel een keer mis moest gaan. Douwes reist onvermoeibaar rond, slaapt de helft van het jaar in hooibergen of onder de grond en moet ondertussen dealen met onderduikers die het niet kunnen vinden met de mensen die hen onderdak bieden of vind versa. net als het boek van Wim Aloserij laat het zien met welk ondernemerschap mensen wisten te overleven. Het boek van Douwes is uniek in zijn soort. Er zijn nauwelijks dagboeken van mensen bekend die onderduikers faciliteerde. Het boek zelf zet zij op één lijn met het dagboek van Anne Frank. Zelf drong bij mij vooral de vergelijking op met het dagboek van Philip Mechanicus die gedurende een jaar een dagboek bijhield van het kampleven in Westerbork. 

Vrijwillig naar Auschwitz door Jack Fairweather

De titel triggert je gelijk: vrijwillig naar Auschwitz? Ja, inderdaad. De pool Witold Pilecki besluit om zich in september 1940 op te laten pakken en op te laten sluiten in Auschwitz. Pilecki was voor de oorlog een kleine herenboer en vocht als officier in het Poolse leger toen de de Duitser met overmacht Polen binnenvielen in 1939. Hij sluit zich aan bij het Poolse verzet. Het kamp Auschwitz wordt dan al snel opgezet en het verzet wil graag van binnenuit informatie over wat er in het kamp gebeurt. Pilecki wordt min of meer als vrijwilliger aangewezen.

Auschwitz is in september 1940 nog een werkkamp. In die zin dat mensen zich er letterlijk doodwerken. Het regime is barbaars maar vooral nog een kamp voor Poolse mensen. Het is dan nog niet het vernietigingskamp dat wij kennen. Pilecki verblijft tot 1943 in het kamp en laat zien hoe langzaam het karakter van het kamp verandert. Hoe experimenten worden uitgevoerd in ziekenbarakken en hoe de eerste gaskamers worden uitgetest. En hoe vervolgens een tweede veel groter kamp wordt gebouwd en hoe transporten vanuit vele plekken uit Europa met Joden op gang komen. Ook de bekende trein uit Westerbork komt voorbij.

Pilecki weet vanuit het kamp het interne verzet te organiseren, weet informatie door te spelen nar geallieerden en verzoekt meerdere malen om bombardementen op het kamp. Fairweather laat zien hoe de geallieerden een groter machtsspel spelen waarin de algehele bevrijding centraal staat en hoe Stalin beloofd wordt dat hij Oost-Europa mag gaan beheersen. Wat ook direct gebeurt na de bevrijding van Polen.

Pilecki weet in 1943 zelf uit het kamp te ontsnappen - na 10 andere vluchtpogingen voor anderen te hebben georganiseerd - en zet zich tot het eind in om het kamp Auschwitz met verzetstrijders aan te vallen. Telkens krijgt hij nul op het rekest. Na de oorlog wordt Pilecki opgepakt door het communistische regime en ter dood veroordeeld voor hoogverraad. Hij weigerde te dansen naar de pijpen van de communistische overheerser.

Pas na de val van de muur komen de notities van Pilecki, die gelukkig zijn bewaard, beschikbaar en zijn dan 60-jarige zoon leest dan voor het eerst wat zijn vader allemaal heeft meegemaakt. Fairweather maakt op basis hiervan een meer dan indrukwekkend boek.

Terug naar het gewone leven
Ik pak de draad weer op en ga me weer inzetten voor bibliotheken. Dat kan klein en onbeduidend lijken als je de bovenstaande geschiedenissen leest. Natuurlijk zetten wij ons - gelukkig - niet meer met gevaar voor eigen leven in. Maar bibliotheken hebben wel degelijk een belangrijke rol om mensen bewust te maken en te helpen zichzelf goed te informeren. Het maatschappelijk debat organiseren en zorgen dat verschillende groepen in de samenleving elkaar blijven zien en elkaar ook blijven verstaan. Mensen gelijke kansen geven en zorgen dat ze regie kunnen houden over hun eigen leven. Nou, dat noem ik zeker niet niks! The war on ignorance, noemde ik het ooit. Moedig voorwaarts met dat bovengronds verzet!