Doe iets: Bibliothecarissen en boeken in de ban

De politie die de bibliotheek binnenvalt en aankondigt dat ze een onderzoek starten naar de bibliothecarissen vanwege crimineel gedrag. Bibliothecarissen die ontslagen worden omdat ze weigeren boeken te verwijderen. Bibliothecarissen die door bezoekers voor pedofiel en pornograaf worden uitgemaakt.  Nee, dit is geen actiefilm, het is een documentaire. En het is niet verzonnen, het gebeurt nu en het gebeurt echt. Het zijn beelden uit de documentaire 'The Librarians' van Kim Snyder.  Bekijk de trailer van deze documentaire hieronder maar eens.

 

Op maandag 15 december heeft u de mogelijkheid om deze documentaire in zijn geheel te zien bij de Koninklijke Bibiotheek in Den Haag met aansluitend een nagesprek. Hier kunt u gratis kaartjes bestellen. Op de site van de KB wordt de documentaire als volgt aangekodigd:

'Wat betekent het om kennis vrij toegankelijk te houden in tijden van desinformatie en digitale controle? In de bekroonde documentaire The Librarians van Kim A. Snyder krijg je een indringend portret te zien van bibliothecarissen in de VS, die opkomen voor het recht om te lezen, midden in een golf van boekverboden en politieke druk. Boeken als ‘1984’ van George Orwell maar ook ‘Het Achterhuis’ van Anne Frank zijn in sommige staten van de VS verboden op scholen en worden uit de bibliotheek gehaald.'

In april en mei van dit jaar schreef ik al eens een artikel met de titel 'Kijk niet weg' en 'Vijf acties die je kunt ondernemen als je je zorgen maakt'. Beide gingen al over deze ontwikkeling in de Verenigde Staten.  Verschillende bibliothecarissen in Nederland stonden op waarbij mensen als David Rozema van Probibliot, Bert Hogemans van de Bibliotheek Gelderland-Zuid, Martijn Kleppe van de KB en podcaster Math Göbbels het voortouw namen. 

Naast de vertoning van deze documentaire zal er op 28 november door Probiblio ook een bijeenkomst plaatsvinden in Pakhuis De Zwijger onder de treffende titel 'Doe iets'. 

Zal je zien, bij beide bijeenkomsten kan ik niet bij zijn. Maar ik kan er wel over schrijven. Dus ik dook weer eens in de achtergrond van wat hier speelt. Ik schrok opnieuw, was ontdaan en vroeg me af: wat nu? Lees mee.

De Krauslijst

Eén van de onderdelen die in de documentaire wordt aangestipt is de lijst van gouveneur Kraus: de 'Kraus list'. In Texas publiceerde de gouverneur Kraus een lijst van 850 boeken die niet meer door jongeren gelezen mochten worden. Op de lijst veel boeken over bewustwording rond gender en diversiteit. Een deel van de titels zie je door de afbeelding boven dit artikel.

Wie door de lijst kijkt van boeken die geweerd worden, heeft wel door dat de intentie van de lijst is om kinderen weg te houden bij alles wat met LHBTI te maken heeft of waar de zwarte bladzijden uit onze geschiedenis worden benadrukt. Maar bovenal proef je door alles heen dat de boodschap is tegen jongeren die uit de kast willen komen: 'Blijf in de kast!' Het is beklemmend om door de lijst van boeken de bladeren en te weten: veel bibliothecarissen hebben deze boeken in Texas dus in opdracht van de gouverneur uit hun bibliotheek moeten halen... 

Voor wie die hele lijst eens wil zien: die kan hier terecht. Voor wie uitleg wil bij de titels op de lijst: die kan hier terecht.  

Moms for liberty

Eén van de andere organisaties die in de documentaire aan de orde komt is de beweging 'Moms for liberty'. Het is een beweging die zich in hun eigen woorden:  

'inzet voor het behoud van Amerika door ouders te verenigen, te onderwijzen en te versterken, zodat zij hun ouderlijke rechten op alle niveaus van de overheid kunnen verdedigen.' 

Dat klinkt nog redelijk nobel maar wie wat verder kijkt, ziet dat het vooral een organisatie is die wil 'gewone' gezinnen meer rechten houden dan wat kleurrijker samengestelde gezinnen. Alles wat ook maar afwijkt van het 'normale' moet weggehouden worden bij kinderen. Kinderen moeten dus vooral beschermd worden, in de ogen van Moms for liberty. 

Ten diepste staat Moms for liberty daarmee voor dat iedereen moet worden opgevoed tot conservatieve modelburger in een modelgezin waarbij je geleerd wordt dat iets anders niet mag bestaan. Je mag vooral niet leren dat er ook homostellen, lesbogezinnen of transfamilies mogen zijn. Daarmee ontken je het bestaan van een andere norm dan de eigen conservatieve norm. 

Het is makkelijk om er een oordeel over te hebben maar kijk toch maar eens naar één van hun promotievideo's waarin je hun denkwijze ziet. 

 

Die nobel ogende doelstelling uit het begin eindigt dus met een lijst van boeken die uit bibliotheken wordt gehaald. En het is echt niet een groepje 'bezorgde moeders' deze organisatie. Moms for liberty is een uitgekiende lobbyorganisatie die zich bewust invecht in schoolbesturen en op die manier invloed uitoefent op het schoolbeleid.  Kijk ook maar eens naar het volgende filmpje. 

 

Waarom laat ik deze filmpjes zien? Nee, ik ben er helemaal geen fan van. Verre van dat. Maar het toont aan dat deze beweging niet zomaar iets is maar dat het een weloverwogen en slim georganiseerde radicaal-conservatieve organisatie is. Een organisatie die nadrukkelijk anderen hun norm wil opleggen, waar weinig ruimte is voor meerkleurigheid. Een organisatie die het liefst ontkent dat bestaat wat buiten hun norm valt.

Ook in Nederland: Civitas Christiana

En nee, dit bestaat niet alleen in de Verenigde Staten. Ook in Nederland zijn meerdere initiatieven actief, zij het nog veel minder zichtbaar dan aan de andere kant van de plas. In Nederland kennen we bijvoorbeeld Civitas Christiana.  Ze werden vooral bekend door actie tegen de Lentekriebels waardoor kinderboekenschrijver Pim Lammers bedreigd werd. In bibliotheekland zijn ze ook wel bekend omdat ze actie voerden tegen een drag queen die een fijn voorleesuur hield bij de bibliotheek in Nijmegen. Civitas Christiana voert meerdere grote campanges: Cultuur onder Vuur, Gezin in Gevaar en een Prolifecampagne tegen abortus. 

De campagne Cultuur onder Vuur heeft ook een eigen YouTube-kanaal. Cultuur onder Vuur omschrijft zichzelf op dit kanaal als volgt: 

'Cultuur onder Vuur strijdt voor de overwinning van de Nederlandse cultuur en de christelijke tradities; tegen socialisme, islamisering en klimaatdwang. Tegenwoordig heeft Cultuur onder Vuur een achterban van 270.000 medestanders, die meestrijden voor de Nederlandse cultuur en christelijke beschaving!'

Van dit soort teksten schrik ik zelf enorm. Ik vind het prima als iemand zijn eigen tradities wil behouden maar dat hoeft niet te betekenen dat je tegen de ander bent. En wellicht wil je toch eens een paar van hun filmpjes bekijken om te zien met welke redeneringen ze tot uitsluiting en ophitsing komen. Ik was er na een paar goed misselijk van. 

Toch is Civitas Christiana geen clubje op zich. Ze maken deel uit van internationale netwerk van Traditie, Familie en Privé-eigendom (TFP). TFP is een ultraconservatief en katholiek netwerk met een schimmige financieringsstructuur. Het is een wereldwijd netwerk waarbij adel en religie bij elkaar komen.  Follow The Money stelde dat organisaties als Civitas Christiana er ten diepste voor zorgen dat de Europese democratie wordt uitgehold. 

Doe iets: wees niet naief, wel lief

Wie de laatste teksten leest, heeft misschien het gevoel dat we met dit soort organisaties toch ergens in een thriller van Dan Brown terecht zijn gekomen. Nou, dat is ook nog niet het geval maar er staat dus wel degelijk iets op het spel.  

Persoonlijk kun je hier prima een positie op innemen. Maar hoe doe je dat als bibliotheek? Dat is nog best ingewikkeld.  Je bent toch openbaar en voor alle richtingen? In de uitnodiging voor de bijeenkomst 'Doe iets', verwoordt Probiblio dat dillema wel goed vind ik:

'Bibliotheken zijn plekken waar kennis, verhalen en perspectieven samenkomen, publieke ruimtes waar democratie dagelijks wordt geoefend. Steeds vaker stellen we ons de vraag: Hoe houden we ruimte voor meerstemmigheid, zonder dat de ene stem de ander overstemt? Wanneer vraagt onze maatschappelijke rol om voorzichtig manoeuvreren, en wanneer juist om duidelijk stelling nemen? Met Doe iets willen we de zoektocht zichtbaar maken: wat betekenen pluriformiteit en maatschappelijke betrokkenheid in het dagelijkse bibliotheekwerk? Niet om één lijn te trekken, maar om ruimte te creëren voor gesprek, verschil en reflectie.'

Dat is dus een heel genuanceerd standpunt in een gepolariseerde wereld. Maar duidelijk lijkt dat de tijd van niets doen ook wel voorbij is. Kinderboekenschrijver Pim Lammers, die zo te lijden had onder Civitas Christiana, werd vorige week nog geïnterviewd door de Volkskrant. In dat interview zei hij: 

'Het was heel beangstigend om het doelwit te zijn van een conservatieve stroming die niet alleen vindt dat mijn boeken er niet mogen zijn, maar dat ik als persoon ook moet verdwijnen' .

Zo ernstig is het dus: sommige mensen mogen er eigenlijk niet zijn. Wees dus niet naief. Pim Lammers zegt in het interview ook hoe hij reageerde op alles wat hem overkwam: 

'Tegenover al die haat kan ik maar één ding stellen en dat is liefde.'

En zo is het. En daarom eindigen we ook met een lief gedicht van Pim Lammers over seksuele voorlichting. Zo eng is dat allemaal echt niet.

Seksuele voorlichting

Zijn wangen zijn rood
als pap praat over bloot

'En als ze elkaar lief vinden,
dan gaat de man met zijn -'
'LUL!' roept mijn zus.
'Ja,' zet pap. 'Daarmee dus,
gaat hij in de vrouw haar -'
'KUT!' komt uit mijn zus haar mond.

Ik doe net alsof ik dat niet verstond

'Nou', zegt pa, 'nou ja,
eigenlijk zeg je vulva
En dan komen er uit zijn - 
'LUL!' roept mijn zus weer.

Ze durft het gewoon nóg een keer!

'Wacht! Wacht! Wacht!' zegt pap.
'We noemen dat geslacht.
En daaruit komen zaadcellen,
miljoenen duikers op zoek naar een ei,
en zo hebben jullie er straks
een broertje bij'

Pap veegt het zweet van zijn gezicht.
'Zo', zegt hij.
 Nu zijn jullie voorgelicht.'

Pim Lammers

De tijd van niets doen lijkt voorbij.

Doe iets: wees niet naief, wel lief.

Provinciale atlas van bibliotheekwerk 2025

We naderen weer de lijstjestijd. En ja, ook dit jaar zal ik weer een serie maken over de Best Presterende Bibliotheek van Nederland. Met opnieuw weer zoveel lijstjes, dat bijna elke bibliotheek er wel in voor komt. Maar ik begin met een overzicht van zes landkaartjes.  In juni van dit jaar maakte ik met wat zolderkamertjesstatistiek de eerste Provinciale Atlas van Bibliotheekwerk. Toen met de cijfers van 2023. In september kwamen de cijfers over 2024 uit. Na de vingeroefening van een paar maanden geleden kan ik dus nu met trots de Provinciale Atlas van Bibliotheekwerk 2025 hieronder presenteren!

Ik neem u mee langs dezelfde vijf indicatoren die ik ook gebruik voor de Best Presterende Bibliotheek: bezoekers, activiteiten, leden, uitleningen en Bibliotheek op school. En daar voeg ik een zesde aan toe en dat is de gemeentelijke subsidie. Handige cijfers waarmee u ook zelf aan de slag kunt om  zelf te zien waar uw bibliotheek staat. En... het blijkt dat bibliotheekwerk per provincie nog best kan verschillen. Leest u mee? 

In welke provincie wordt de bibliotheek het meest bezocht?

Gemiddeld komt een inwoner van Nederland 3,2 keer per jaar in de bibliotheek. Dat is een gemiddelde natuurlijk. We hebben inwoners die elke dag aan de leestafel zitten en er zijn er ook nog wel wat die nooit komen. Het gemiddelde was vorig jaar 3,1 per inwoner.

Grote koploper is ook dit jaar weer Groningen. En dat heeft alles te maken met de bibliotheekbezoekersmagneet Forum in de stad Groningen. Inwoners van de stad Groningen komen er  gemiddeld 10 keer per jaar. En ja, dat heeft te maken met het multifunctionele karakter, met de vele studieplekken en de vele studenten.  En tot slot: een kleine provincie kan makkelijker een uitblinker zijn dan een grote provincie waar de veelheid aan bibliotheken sneller neigt naar een gemiddelde. Maar ze doen het toch maar mooi in Groningen...

Opvallend blijft altijd een beetje dat het zuiden van Nederland iets achterblijft.  Daar zit iets cultuur-historisch achter. Het katholieke Brabant en Limburg had altijd een wat minder gefinancierd bibliotheekwerk en in Zeeland kon weleens hetzelfde gelden maar dan door de reformatorische inslag. 

Verder scoren Flevoland en Utrecht bovenmatig hoog. In Flevoland doen beide stichtingen het goed. IN Utrecht is voor de bibliotheek van de stad Utrecht koploper en trekt het provinciaal gemiddelde omhoog. 

Waar bezoekt men de meeste activiteiten?

Het cijfer van de bibliotheekactiviteiten groeit de afgelopen jaren heel snel. En dat heeft twee redenen. De primaire reden is dat er inderdaad veel meer georganiseer wordt en dat kennisoverdracht veel vaker plaats vindt via cursussen, workshop of lezingen. De activiteiten vervangen daarmee deels het lenen of zijn aanvullend op elkaar. De tweede reden is dat ik niet kan ontkennen dat er gewoon meer en beter geregistreerd wordt door bibliotheken. Een deel van de groei is dus ook zeker een administratieve groei. 

Al een aantal jaren tellen bibliotheken naast het aantal activiteiten ook het aantal bezoekers bij die activiteiten. Gelukkig. Want ik vind aantal bezoekers een betere graadmeter dan het aantal activiteiten.  Maar het kwam bij de telling in activiteiten voor dat 25 bijeenkomsten met vijf deelnemers bij een taalhuis, 25 keer zo zwaar telde als een literair lezing met 125 deelnemers. Evenveel deelnemers... Dat trek ik dus recht door met deelnemers te werken. Hoewel het altijd wat onvergelijkbare eenheden blijven: zijn bezoekers van een taalhuis betere bezoekers dan bezoekers van een literaire lezing? 

Ik druk dit kengetal uit in het aantal activiteiten dat bezocht wordt per 100 inwoners. Als we 100 inwoners zouden vragen dan zou blijken dat zij gezamenlijk gemiddeld naar  30,3 bibliotheekactiviteiten zijn geweest in het afgelopen jaar. Vorig jaar lag dit nog op 28,4. 

Waar ledencijfers en uitleningen wel wat verschillen kennen, is het verschil bij activiteiten tussen provincies dan ook veel groter. Koplopers zijn - opnieuw - Groningen en Utrecht. En binnen deze provincies zien we opnieuw dat Forum en de bibliotheek Utrecht het provinciale gemiddelde omhoog stuwen. 

Ook Gelderland scoort nog flink bovengemiddeld. Daar zijn wel een paar uitschieters - Rozet, CODA en Kunstwerk! en de Zoomerij, allemaal multifunctionele culturele organisaties. Maar ook de bibliotheek Achterhoekse Poort doet het bijvoorbeeld heel goed. 

Aan de onderkant valt Zeeland op met 7,9 bezoekers per 100 inwoners. Dat was vorig jaar overigens 4,4. Dus in Zeeland zet men wel in op groei. 

Waar zijn de meeste mensen lid van de bibliotheek?

Zo, we gaan naar een meer klassiek bibliotheekgegeven: het percentage van de inwoners dat lid is van de bibliotheek. Het landelijk gemiddelde ligt hier op 20,7%. Dat was vorig jaar nog 20,3%. Dat is best een grote stijging van bijna een half procent van de bevolking.  Dat percentage zit sinds kort, mede dankzij gratis volwassen abonnementen, weer in de lift. Maar ook hier zien verschillen per provincie. 

Absolute koploper is hier Flevoland,  opnieuw een kleine provincie met maar twee bibliotheekorganisaties. Bijna één op de drie Nederlanders lid is hier lid, tegen één op de vijf in de rest van Nederland. Dat is echt een puike prestatie. En dat percentage gaat hier nog verder stijgen want ook hier heeft men de gratis lidmaatschappen in het laatste jaar verruimd. 

Bovengemiddeld zijn verder Zeeland, Overijssel en Drenthe. Waar Zeeland dus niet zo heel veel bezoek heeft, zijn ze dus wel meer dan gemiddeld lid. Van Drenthe verwacht ik dat deze de komende jaren nog flink door zal stijgen nu men daar bijna provinciebreed het gratis lidmaatschap in leeftijd heeft verhoogd. 

Waar leent men het meest bij de bibliotheek?

Een gemiddeld bibliotheeklid, leent 14,6 boeken of andere media per jaar. Vorig jaar was dat nog 15,8. We hebben dus meer leden maar die lenen gemiddeld minder. 

En het is wel grappig: waar een hoog percentage van de bevolking lid is, is in de regel het aantal uitleningen per lid wat lager. In het vorige staatje zagen we dat heel veel Flevolanders en Zeeuwen lid zijn maar deze Flevolanders en Zeeuwen lenen gemiddeld inderdaad veel minder dan die 14,6 boeken. In Flevoland blijft men steken op 8,3, in Zeeland op 11,9. Toch is dat heel verklaarbaar. Wie veel leden heeft, heeft in de regel ook leden die wat minder lezen. De veellezer blijft altijd lid van de bibliotheek. Maar wie wat minder leent, haakt af. 

Koploper bij het aantal uitleningen per lid is Friesland met 21,5 uitleningen per lid. En zij zijn ook gestegen ten opzichte van vorig jaar. Toen stonden ze op 21,3 uitleningen. Overigens ook die andere noordelijke provincie, Groningen doet het met 18,2 uitleningen per lid ook goed. Drenthe volgt daar nog altijd met een bovengemiddeld cijfer achter.  Bovengemiddeld scoren verder  Gelderland, Overijssel, Utrecht, Noord-Brabant en Limburg.

Waar zijn de meeste scholen aangehaakt op de Bibliotheek op school?

Lang niet alle bibliotheekwerk vindt in de bibliotheek zelf plaats. We zitten inmiddels op meer dan 3.000 basisscholen met het concept van de Bibliotheek op school. Ook die zette ik per provincie eens op een rijtje. Deze cijfers komen uit een andere bron dan de standaard WSOB-gegevens maar uit de monitor Jeugd en Onderwijs. 

De effecten van de impulsgelden zijn overigens goed zichtbaar in dit overzicht. Vorig jaar stopte mijn berekening bij 49,2% van alle basisscholen. Dit jaar staat de teller op 56%. Daar zit dus een flinke groei in. Er zit een klein verschil in de berekening ten opzicht van vorig jaar. Dit jaar telde ik ook dienstverlening mee aan het speciaal basisonderwijs. Die zat er vorig jaar nog niet bij in.

Maar ook hier zien we wel verschillen per provincie. Absolute koploper is Zeeland. Die hebben echt een enorme sprong gemaakt! 80% van alle schoollocaties werkt zo aan leesbevordering. En ze zijn daarmee Drenthe, Friesland, Groningen, Noord-Brabant en Overijssel voorbij geschoten. Ook deze provincies scoren ook allemaal ver bovengemiddeld.  

De provincies die zo hoog scoren zijn allemaal provincies die al vroeg begonnen met de Bibliotheek op school of die een gezamenlijke of centrale aanpak kenden. Achterblijvers zijn Utrecht en Noord-Holland. In die provincies zitten een paar grote steden die pas relatief laat begonnen met het concept. We zullen zien of dat de komende jaren snel recht gaat trekken. Want ook daar is de groeispurt wel ingezet.

Waar durft men het meest te investeren in de bibliotheek?

Geld. Dat vindt iedereen altijd reuze interessant. Hoeveel krijg ik en hoeveel krijgt die ander? Hier ziet u de bedragen aan gemeentelijke subsidies per inwoner per provincie. En daarbij trekken we altijd de huisvestingkosten ervan af. Dat is een soort landelijke benchmark-afspraak. De huisvestingskosten kunnen door allerlei gemeentelijke constructies nogal versluierend werken en daarom halen we die eraf. 

Wie dan naar de cijfers kijkt, ziet dat Zeeuwen hun 'zuinige' aard recht doen. Ze staan - al meerdere jaren - stijf onderaan. De teller blijft dit jaar daar steken op € 14,40 (vorig jaar nog € 13,77) per inwoner. Dit terwijl het gemiddelde in Nederland op € 18,49 ligt. Vorig jaar was dit nog 17,79 per inwoner. Ook in Gelderland houdt het met € 16,79 niet echt over en ook de Limburgers mogen reden tot klagen hebben. En weet dat het gemiddelden zijn. Dat betekent dat men in deze provincies op sommige plekken financieel echt door het ijs moet zakken. 

 

De rest cirkelt een beetje om het landelijke gemiddelde. De enige twee provincie die echt iets hoger liggen zijn Flevoland en Groningen. Beide provincies met maar met twee organisaties.  En als ik bibliotheek in die provincies was, zou ik zeggen dat ze daar ook een meer dan gemiddeld presterend bibliotheekwerk voor terugkrijgen. Kijk de cijfers maar na. 

Elke provincie heeft zijn kenmerk

Leuk, al die landkaartjes. Maar wat kun je er mee? Wat je vooral ziet is dat elke provincie zo zijn eigen kenmerk of speerpunt heeft. In Drenthe doen ze het goed met leden en Bibliotheek op school. In Utrecht scoort men goed met bezoekers en activiteiten. In Flevoland en Overijssel doen ze het goed met de ledentallen. 

Verder kun je met deze kaartjes je lokale gemiddelden afzetten tegen provinciale en landelijke gemiddelden. Maak er gebruik van zou ik zeggen in uw voordeel. En zoek ook naar de verklaring waarom de verschillen er zijn. En wat kun je dan van elkaar leren? 

Zal ik volgend jaar deze cijfers weer op een rijtje zetten? Laat het weten. 

Dan ga ik me nu voorbereiden op de lijstjes van de Best Presterende Bibliotheek van Nederland... Ik beloof alvast dat dat weer spannend en vooral leuk gaat worden. Er gaan weer veel bibliotheken in het zonnetje staan.

Rondjes lopen

Elke dag liep je een rondje. Want lopen was goed. Eerst nog grote rondjes: langs het fietspad, langs de beek, door de wijk en terug naar huis. Toen steeds kleinere rondjes: de voordeur uit, na 20 meter rechts, na 50 meter nog een keer rechts, na 50 meter nog een keer rechts en nog een keer rechts. En je stond weer voor de voordeur. En op het laatst: de voordeur uit, de straat over naar het plantsoen, op het bankje en terug. 

‘Ik heb al een eindje gelopen vandaag hoor!’ zeg je tegen mij. ‘Waar heb je gelopen?’ vraag ik? ‘ Ik vraag het omdat ik ondertussen weet dat het ene rondje het andere niet is. Je antwoordt: ‘De achterdeur uit en toen tot de helft van de garage. Toen ging het niet meer’. Dat was een heel kort rondje.

Rondjes lopen. 

Een jaar geleden fietsten we nog een ronde van 60 kilometer. Later een ronde van 35 kilometer. En op het laatst, buiten adem, een rondje van vijftien kilometer. De elektrische fiets staat al even stil.

Als je klein bent, wordt de wereld langzaam groter. Van de box naar de woonkamer, van de woonkamer naar de school en van de school naar de wijde wereld. Als je oud wordt, wordt de wereld weer langzaam kleiner. Je hoofd en je hart, laten je steeds meer in de steek. En waar je als moeder vroeger voor mij als kind zorgde, zorg ik nu voor jou.

Ik zit tegenover je aan de keukentafel. En je vraagt me: ‘Is de auto al naar de garage geweest?’ Je loopt naar de agenda op het aanrecht. Je kijkt het na. Ja, de auto was al naar de garage geweest. Je gaat weer zitten.

‘Wanneer moest ik ook al weer naar het ziekenhuis?’ Weer sta je op en kijkt in de agenda. Nee, dat is volgende week pas. ‘En wanneer moet ik dan bloed prikken?’.  Dat is overmorgen. Weer ga je zitten.

‘En wanneer was het feest van je dochter?’ Weer sta je op en loopt naar de agenda. Mijn antwoorden wacht je niet af. Je wilt het zelf zien in de agenda. 

Na een paar minuten stel je dezelfde vragen. En je staat weer op. Zo loop je nog steeds rondjes. Rondjes van de tafel naar het aanrecht, en weer terug.  En rondjes in je hoofd. Telkens opnieuw. 

Telkens opnieuw. 

Je houdt je vast aan de agenda. Die moet ook op die plek blijven liggen. Als die daar niet meer ligt, weet je niet meer waar die is.  

Je houdt je letterlijk vast aan de tijd. 

Tot de dag komt dat het niet meer gaat. Je hoofd en je hart laten je teveel in de steek. Je moet naar een huis waar ze de zorg van je overnemen. In de auto er naar toe, zit je naast me. ‘Heb ik mijn portemonnee meegenomen?’, ‘Kan ik mijn rijbewijs nog wel ophalen?’, ‘Had ik mijn jas mee?’… En na een paar minuten stel je dezelfde vraag. Ik beantwoord ze elke keer alsof het de eerste keer is dat je hem stelt.

In het huis heb je geen agenda. De enige agenda is nog de verjaardagskalender. Er is geen tijd meer om je aan vast te houden. Langzaam komt de tijd tot stilstand. 

Het leven en de liefde bestaat uit rondjes lopen. Zolang we lopen, leven we.

Laten we nog een rondje lopen. Jij in een karretje en ik erachter. 

In Memoriam Gerard Kocx: de samenwerkende realist

Op donderdag 30 oktober 2025 overleed op 69-jarige leeftijd Gerard Kocx. Hij was van 1990 tot 2018 directeur van de Bibliotheek in Enschede. Ik heb als projectleider van innovatieprojecten bij Overijsselse bibliotheken veel met hem samengewerkt.  En ik sta daarom graag nog even stil bij deze bibliothecaris. Zeker, hij was directeur maar bovenal bibliothecaris die geloofde in de bibliotheek als volksverheffer.

Een geheim overleg en een brief waarmee samenwerking in Overijssel startte

Gerard Kocx is één van de dragende krachten geweest voor de samenwerking tussen de Overijsselse bibliotheken. Lang was er - in heel Nederland trouwens - een soort animositeit tusssen stedelijke bibliotheken en plattelandsbibliotheken. Iedereen had eigen systemen en iedereen vond zijn eigen wiel uit. 

Gerard Kocx was één van de directeuren die dat in Overijssel doorbrak. De Overijsselse BibliotheekDienst (OBD, een voorloper van Rijnbrink) was al bezig met digitalisering en Gerard realiseerde zich dat hij dat met zijn Enschedese bibliotheek niet alleen ging redden. Hij belde Henk Middelveld op, de toenmalige directeur van de OBD, om te overleggen. Hij wilde voorstellen om alle bibliotheken in Overijssel samen te laten werken. Dat dat onderwerp precair was, mag blijken uit het feit dat Gerard een geheime locatie in Beckum voorstelde om te overleggen. Hij wilde niet gezien en gehoord worden dat hij overlegde met Henk Middelveld. 

Gerard stelde aan Henk Middelveld voor om samen geld op tafel te leggen en ze kwamen overeen dat iedereen in Overijssel mee moest doen. Zo geschiedde. 

In oktober 1994 schreef Gerard een brief aan alle Overijsselse bibliotheken waarin hij aangaf dat de nieuw media en informatietechnologie zulke grote gevolgen zouden hebben dat hij verwachtte dat de Bibliotheek Enschede daar niet alleen op zou kunnen anticiperen. De grootste bibliotheek zei dus eigenlijk tegen alle bibliotheken die kleiner waren dat deze het al niet zou kunnen. En hij daagde alle Overijsselse bibliotheken uit het samen op te pakken. Daarvoor zou elke bibliohteek dan fl. 0,15 (€ 0,068) per inwoner op tafel moeten leggen. De brief zit nog in het archief van Rijnbrink en deel daarvan ziet u hieronder ook. En zo begon samenwerking in Overijssel.

Elke bibliotheek deed mee.... Hoewel, elke? Nee, één bibliotheek deed niet gelijk mee. Dat was de Bibliotheek Deventer. Dat was de bibliotheek waar ik zelf op dat moment werkte. Jos Debeij, toen directeur bij deze bibliotheek, had namelijk enkele maanden daarvoor mij aangesteld als bibliothecaris met de bedoeling ook een zwengel te geven aan nieuwe media. Deventer had zijn geld dus al uitgegeven. Aan mij, wel te verstaan. Deventer deed later overigens volop mee omdat ik bijvoorbeeld heel veel internettrainingen ging geven in heel Overijssel. En van het één kwam het ander. Ik kwam in dienst bij de Overijsselse Bibliotheek Dienst en niet veel later deed ik innovatieprojecten voor alle Overijsselse bibliotheken, waaronder voor de Enschedese bibliotheek van Gerard. Mijn baan heb ik dus indirect aan Gerard te danken.

Gerard, midden jaren '90, ongeveer ten tijde van de brief,  bij een bijeenkomst bij de Overijsselse Bibliotheek Dienst

Van fl. 0,15 naar € 0,30

Die actie van Gerard om alle bibliotheken mee te laten betalen, bestaat nog steeds. De fl. 0,15 per inwoner nam ik later als projectleider over en groeide naar € 0,30 per inwoner. Dit bedrag wordt nog altijd jaarlijks gebruikt voor samenwerking. Gerard heeft dus absoluut een steen verlegd in de samenwerking tussen de Overijsselse bibliotheken. 

De Overijssele bibliotheken verenigen zich in het DirectieOverleg van Bibliotheken in Overijssels (afgekort het DOBO). Van dat overleg was hij zo lang ik me kan heugen de vice-voorzitter. De automatisering en digitalisering hadden daarbij zijn grote interesse. Overijssel kocht jarenlang zelf digitale content in. Lang voordat het land dit deed. En Gerard was daarbij altijd de mede-inkoper. Dat was overigens wel een beetje ingegeven door het feit dat Gerard altijd opmerkingen maakte of iets niet goedkoper kon. Als je Gerard ergens op af stuurde, betaalden we nooit teveel. Zo werd de Krantenbank, Literom en digitale AO-boekjes ingekocht.  

Eén bibliotheeksysteem in Overijssel

Een andere stap die Gerard nam was om zijn zelfstandige bibliotheeksysteem voor Enschede in te ruilen voor het gezamenlijke Overijsselse bibliotheeksysteem. Toen ik in 1998 begon bij de OBD had Overijssel nog bijna tien verschillende installaties van bibliotheekystemen. Steden hadden vaak het Datapointsysteem en de 'plattelands'bibliotheken hadden gezamenlijk het ALS-systeem. Toen het ALS-systeem werd ingeruild voor een voorloper van het huidige Wise-systeem stapten stuk voor stuk ook de stedelijke bibliotheken over. Ook Enschede nam die moedige beslissing om het eigen systeem op te geven.  En op enig moment was er sprake van één Overijssels bibliotheeksysteem. Saillant detail natuurlijk is dat Enschede, nadat Gerard al gestopt was, weer uit dat Overijsselse systeem stapte. Coalities zijn nooit voor eeuwig.

Gerard Kocx (rechts) tijdens een DOBO-overleg in 2000. Links Jan Krol van bibliotheek Almelo, midden Greetje van Gemert van Deventer.

Eén bibliotheek voor Almelo, Hengelo en Enschede

In 2009 namen Jan Krol (bibliotheek Almelo), Marion Mertens (bibliotheek Hengelo) en Gerard Kocx het initiatief om te verkennen of Almelo, Hengelo en Enschede niet één bibliotheek konden worden. Er volgde een interview in Bibliotheekblad waaruit wel bleek dat de visie van de drie directeuren nog wel verschilde. En dat wisten de bibliotheekcollega's ook wel. Tot een fusie kwam het dan ook niet. Wel volgde er een inhoudelijke samenwerking die nog enige jaren bleef bestaan. 

Muziek

De Bibiotheek Enschede heeft in het Overijsselse altijd een bijzonder positie gehad op het gebied van muziek. De bibliotheek kreeg op enig moment de studenten-CD-uitleen binnen de muren, de huidige Muziekbank. Na de Centrale Discotheek Rotterdam was dit de grootste CD-collectie van Nederland. Deze collectie kwam op enige moment beschikbaar voor alle Overijsselse bibliotheken. Gerard had hier een belangrijke rol in. Ook was Gerard jaren bestuurslid van de Provinciale Bibliotheek AmateurMuziek (PBAM), thans onderdeel van Musidesk van Rijnbrink. 

Bezuinigingen

Gerard Kocx kreeg grote bezuinigingen voor de kiezen aan het eind van zijn loopbaan. Er moest € 900.000,- af. Een onvoorstelbaar bedrag. Daar vroeg hij mijn hulp destijds ook bij. Zijn inzet was daarbij altijd om alle vestigingen open te houden en alle medewerkers hun baan te laten behouden. Met die inzet heeft hij ervoor gezorgd dat overal in Enschede de bibliotheek aanwezig bleef. Sommigen zullen dat conservatief hebben gevonden - want er bleef weinig geld over om ook te vernieuwen - maar achteraf blijkt die spreiding een groot goed te zijn. De bibliotheek is in deze stad nog steeds overal dichtbij. Ook in de wijken waar de bibliotheek veel kan betekenen. 

Gerard Kocx (rechts) met collega's René Siteur en Ans Dijkhuijs tijdens een studiereis naar Chester in 2018. De foto boven dit artikel is ook van de studiereis.

Pot met goud

Enschede is geen rijke stad en de laaggeschoolde textielindustrie van weleer geeft de stad nog steeds de nodige uitdagingen. De geschiedenis van de bibliotheek Enschede is daarmee verbonden. Er is nooit veel geld. En er is altijd veel te doen. Met weinig geld dus toch veel doen. Gerard Kocx was daar een meester in. 

Eind 2018 ging Gerard met pensioen. Ik mocht hem toespreken bij zijn afscheid. Ik haalde daarbij tal van historische wereldfeiten aan die ik koppelde aan de geschiedenis van Bibliotheek Enschede. Gerard was namelijk een liefhebber van geschiedenis en een kenner van de Eerste Wereldoorlog. Historisch klopte er niets van mijn verhaal. Maar het verhaal eindigde ermee dat er goud zou zijn verstopt in de grachten van Enschede tijdens de stadsbrand van 1862. En dat de bibliotheek van Enschede in de Pijpenstraat - ongeveer gelegen op die oude gracht - wel eens boven op een grote pot met goud zou kunnen staan. Hadden we die pot met goud gevonden dan had dat het bibliotheekwerk misschien wel wat makkelijker gemaakt. 

Je wordt wat je leest

Die historische context, liet hij ook doorschemeren in zijn afscheidsinterview met de Tubantia in 2018. 

'Volksverheffing is nu, 156 jaar later, eigenlijk steeds meer de taak, al wordt het anders verwoord. ,,Wij zijn ervoor zodat mensen zich persoonlijk kunnen ontwikkelen, dat ze zo goed mogelijk zijn toegerust om mee te doen in de samenleving. Als je het sterk vereenvoudigt komt het hierop neer: van boeken lezen word je een beter mens. ,,Van lezen leer je je te verplaatsen in een ander. Hoe beter je dat kunt, hoe beter je weet hoe de wereld zich ontwikkelt en hoe beter je jezelf in die wereld kunt plaatsen. Je wordt wat je leest.'

De Overijsselse bibliotheken hebben veel te danken aan Gerard. Hij zette de stap naar gezamenlijke financiering, nam afscheid van zijn eigen bibliotheeksysteem en zette zich jaren in als bestuurslid van de Overijsselse bibliotheken en zorgde voor de Muziekbank en de Provinciale Bibliotheek AmateurMuziek.

Als grootste bibliotheek achtte hij zich niet te groot om samen te werken met al die kleinere bibliotheken. Hij sprong daarmee over zijn eigen schaduw. Geen grote verhalen, wel concrete en tastbare samenwerking. 

Gerard was een bibliothecaris die geloofde in een leven lang leren, persoonlijke ontwikkeling, volksverheffing of hoe u het ook in moderne taaal wilt noemen. 

Volksverheffing dus. Dat deden bibliotheken, dat doen bibliotheken en dat blijven bibliotheken doen! 

Op Gerard!

Voor dit In Memoriam dank ik René Siteur en Henk Middelveld voor hun hulp.