Tien jaar digitaal lezen in zeven grafieken

Elk jaar zet ik weer de ebookstatistieken voor u op een rijtje. En dit jaar is het een bijzonder jaar.  We lenen inmiddels tien jaar ebooks uit via een landelijk systeem. Een felicitatie aan allen die daar aan meegewerkt hebben. Daar kom ik later nog op terug. Maar we hebben dus ook tien jaar aan statistieken! 

Op 21 januari 2014 werd het eerste ebook uitgeleend via een landelijk opgezet systeem. Overigens werden er voor 2014 ook al wel ebooks uitgeleend maar niet via een landelijk systeem. Geloof het of niet: ebooks inkopen was vóór 2014 een lokale aangelegenheid. Sommige bibliotheken hadden het wel, de meeste niet.

En behalve dat ik dit jaar dus weer de nieuwste jaarcijfers zal bespreken, zal ik ook terugblikken op tien jaar uitleen van ebooks en later ook luisterboeken. En toen ik bezig was met de cijfers zag ik dat ik er op vier manieren naar kon kijken. Welke vier? Tja, dan moet u even verder lezen. Overigens: bibliotheken kunnen hun eigen cijfers ook prachtig nakijken via deze link naar MetdeKB.

Maar ik begin met een anekdote.  

'Ze waren er allemaal op tegen'

Ik weet niet meer precies welk jaar het was. Maar het is al een flink aantal jaren geleden en het was in de tijd dat ik verantwoordelijk was voor de digitale bibliotheek. Zo had ik nog wel eens contact met mijn collega die de fysieke collecties deed voor onze provincie. En zij hield een lijst bij met welke boeken het meest gereserveerd waren in de hele provincie. Ik zag de lijst en zag dat op nummer één van die lijst een boek stond dat wij ook als ebook hadden in de digitale bibliotheek. Er zaten een paar honderd reserveringen op deze titel in het hele netwerk. Ik zei tegen haar: 'Kunnen we deze leden niet mailen dat we het ebook hebben en dat dat per direct te krijgen is?' Ze vond het een goed idee en overlegde het met een paar bibliotheken. Ze kwam bij me terug en zei 'Ze waren er allemaal op tegen'. 'Waarom', vroeg ik? 'Nou', zei ze, 'dan komt deze lener niet in de bibliotheek.....'  

Het toont de wat de ingewikkelde relatie is tussen fysiek lenen en digitaal lenen. Sommige bibliotheekdirecteuren hadden in die tijd liever dat leden dus op de fiets door weer en wind naar de bibliotheek kwamen dan dat ze thuis een ebook zouden lenen. Ondertussen is dat volgens mij wel zo'n beetje verdwenen. Want laten we eerlijk zijn, of je nu een gedrukt boek leest, een ebook of een luisterboek, dat maakt natuurlijk niks uit. Lezen is lezen, of eh, oh ja, luisteren natuurlijk. 

Laten we dan nu eens kijken naar de vier manieren waarop je naar de statistieken kunt kijken en dan trekken we aan het eind nog een paar conclusies. 

Manier 1: Hoe doen we het ten opzichte van vorig jaar?

In 2023, zo schrijft het persbericht van de KB, is het aantal uitleningen van ebooks gestegen. Zo'n drie procent naar bijna 5,5 miljoen uitleningen. Dat is overigens wel nadat het de twee jaren ervoor nog daalde. Wie door de jaren heen kijkt ziet welke ontwikkeling de ebooks hebben doorgemaakt. Van 800.000 in het eerste jaar naar bijna vier miljoen in 2019, het jaar voor corona. Dan een grote stijging door corona. In 2022 loopt het dan wel iets terug maar het handhaaft zich toch op dat hogere niveau. De lezer van gedrukte boeken die in 2020 overstapte naar ebooks, is dus blijven hangen bij de ebooks. De bibliotheken die er destijds bang voor waren dat een lid dat ebooks ging lezen niet meer naar de bibliotheek zou komen, hadden dus niet geheel ongelijk. Maar hé, wees blij dat ie leest.

Feit is dat ebooks zich de afgelopen tien jaar een vaste positie hebben verworven bij de lezer. Ondertussen zijn de luisterboeken er ook bij gekomen. Die lopen iets minder lang mee en daar heb ik de volgende cijfers van.

Luisterboeken werden groot in de coronaperiode. Ook in 2023 stegen zij procentueel harder dan ebooks. Ten opzichte van 2022 steeg de uitlening met 10% naar bijna 2,3 miljoen. Daarmee is het nog altijd minder dan de helft van het aantal ebooks maar is het toch ook geen bijzaak meer. In dit tempo duurt het overigens nog wel even voordat luisterboeken de ebooks gaan inhalen. Maar je weet maar nooit. 

Manier 2: Hoe zit eigenlijk met de gebruikers?

Tja, hoeveel mensen gebruiken nou die luisterboeken en ebooks en luisterboeken? Het persbericht van de KB noemt een aantal van 600.000 gebruikers en een stijging van 16%. Het verbaasde mij dat dat aantal werd genoemd. Want ik lees in mijn statistieken maar 392.000 gebruikers en een stijging van 6%? Hoe zit dat? Nou, er wordt op twee manieren geteld: geldige leners en actieve leners. Een geldige lener is iedereen die wel eens een account heeft aangemaakt op de online bibliotheek. De actieve leners zijn diegenen die het afgelopen jaar de online bibliotheek ook gebruikt hebben. Om eerlijk te zijn: ik vind dat laatste getal een beter beeld geven van de werkelijkheid dan het eerste getal.  Maar het is niet verboden om dat eerste getal te gebruiken. En u en ik snappen natuurlijk ook wel waarom dat andere getal gebruikt wordt.

Als je het aantal actieve gebruikers neemt kom je tot bovenstaande grafiek. Hier zie je dat het aantal actieve gebruikers in tien jaar steeg van 117.00 naar 392.000. Bijna een verviervoudiging. Afgezet tegen de 3,4 miljoen leden die openbare bibliotheken samen hebben, zie je dat zo'n 12% van alle bibliotheekleden actief gebruik maakt van de online bibliotheek. 1 op de 8 dus. 

2020 is apart gemarkeerd in bovenstaande grafiek. Dat is eigenlijk een jaar waarover niet het exacte aantal gebruikers bekend is. In dat jaar werd een nieuw systeem in gebruik genomen en werd in het lopende jaar de teller van gebruikers op nul gezet. Het werkelijke aantal over 2020 moet dus hoger zijn maar we weten niet hoeveel hoger. 

Ook meldt het persbericht van de KB dat er flink veel jonge gebruikers bij gekomen zijn. In mijn analyse vorig jaar stelde ik al dat die jonge gebruikers vooral gebruik maken van de luisterboeken en nauwelijks van de ebooks. Ik maakte opnieuw een verdeling voor zowel luisterboeken als ebooks naar leeftijd: jonger of ouder dan 50 jaar. 

Overigens zie ik in mijn staatje niet dat het publiek verjongd is. Het aandeel onder de 50 was bij luisterboeken vorig jaar 54,9% en nu 53,6% en bij ebooks 33,6% en nu 31,7%. In beide gevallen is het aandeel onder de 50 dus gedaald. Ik verwacht dat de KB naar absolute aantallen van alle gebruikers heeft gekeken, terwijl ik kijk naar het gebruik per leeftijdscategorie. Dat is een iets andere manier van kijken. Beide zijn waar. Oudere mensen zijn dus veel actievere gebruikers dan jonge mensen. Er zijn dus wel veel jongeren bij gekomen maar dat zijn niet bepaald actieve gebruikers.
 

Dit jaar rekende ik ook maar eens de gemiddelde leeftijd uit van de ebooklezer. Een beetje getriggerd door die opmerking over jongeren. Het levert het volgende beeld op. 

Hier zie je dat sinds 2016 - helaas gaat mijn archief niet verder terug voor deze cijfers - de gemiddelde leeftijd van de ebooklezer steeg van 49,6 naar 54,1 jaar.  In zeven jaar tijd steeg de gemiddelde leeftijd dus met 4,5 jaar. Positieve uitzondering was de coronacrisis die ook jongere gebruikers naar de ebooks joeg. Tja, waar dit nog toe gaat leiden is voor mij de vraag. Worden de ebooklezers steeds ouder en sterft het gebruik op termijn dus letterlijk uit of gaat dit zich ergens stabiliseren? Wie het weet mag het zeggen. 

Voor luisterboekluisteraar is de gemiddelde leeftijd (naar gebruik gemeten) 40,2 jaar. Zo'n 14 jaar jonger dus dan de ebooklezer. Maar de luisterboekluisteraars zijn dus ook zeker niet alleen jongeren. 

Manier 3: Hoe doen ze het ten opzicht van de traditionele media?

Ik zoomde tot nog toe in op de online bibliotheek en stelde er her en der een kritische vraag bij. Maar laten we het eens naast de traditionele en fysieke uitleen leggen. Welk aandeel nemen ebooks en luisterboeken in ten opzicht van de gehele uitleenfunctie? Nou, dat ziet er door de jaren heen dan zo uit. 

En dan zie je dus dat de ebooks en luisterboeken een steeds groter aandeel van het geheel hebben ingenomen. Wel met een piek in de coronacrisis maar ook in 2023 namen ebooks en luisterboeken samen 13,3% van alle uitleningen voor hun rekening. Dat is ergens tussen de 1 op 7 of 1 op 8 uitleningen. Elk jaar steeg het ongeveer met een procentpunt ten opzichte van de traditionele uitleen met een sprongetje tijdens corona. Een mooie prestatie dus. Overigens waren er ook wel mensen die dachten dat het nog veel sneller zou gaan en dat de fysieke boeken zouden verdwijnen. Een verhaal dat je vooral hoorde van wethouders die aan het bezuinigen waren. 

Tijd om ook naar de vierde manier te kijken. En dat is niet alleen naar het relatieve aandeel maar ook het absolute aandeel in het geheel. 

Manier 4: En hoe doen ze het in het geheel? 

Want we bekeken het tot nu toe in percentages maar als je het weer terugbrengt naar de werkelijke aantallen? Wat zien we dan? Nou, dat ziet er zo uit. 

Dan zie je dat ebooks en luisterboeken stijgen. Maar dat de fysieke uitleen flink gedaald is in tien jaar tijd. De fysieke uitleen betrof in 2014 nog 80,3 miljoen uitleningen. Voor 2023 staat de prognose - want de echte cijfers moeten nog komen - op 50,3 miljoen. Een daling van bijna 40% in 10 jaar. Overigens was die daling al lang daarvoor ingezet. In de jaren '90 van de vorige eeuw, net voor de grote doorbraak  van internet stond de teller nog op 185 miljoen uitleningen. 185 miljoen! We zitten dus al op 130 miljoen uitleningen minder. 130 miljoen boeken die niet meer gelezen worden. En dan wonen ondertussen ook nog eens een paar miljoen Nederlanders meer in dit land. Als we net zoveel waren blijven lezen, waren het dus nu nog meer uitleningen geweest dan die 185 miljoen.  

Een paar conclusies dan maar?

Het is mooi dat ebooks en luisterboeken hun aandeel innemen maar het is dus zeker geen vervanger geworden. Wel een hele waardevolle aanvulling. We gaan maar eens een paar conclusies trekken. Ik heb één hoofdconclusie en twee kleinere die in dit kader toch relevant zijn. 

Hoofdconclusie 1: Het gaat om lezen, niet om de vorm

Met de bibliotheken gaat het goed. Maar met het lezen gaat het slecht. Wie de laatste paar decennia ziet hoeveel minder er gelezen wordt, moet eigenlijk heel hard schrikken. Tel daar de uitkomsten van het zoveelste rampzalige Pisa-rapport over leesvaardigheid van jongeren bij.  En dan weet je dat we ons moeten schamen dat we hebben gediscussieerd of een bibliotheekgebruiker beter een ebook kan lezen of een gedrukt boek. Daar hebben we de tijd helemaal niet voor! We moeten ons vooral druk maken over het feit dát er gelezen moeten worden! Want om eerlijk te zijn: er is niks mis mee als er weer meer gelezen zou worden. Noem me een Don Quichotte, of noem het vechten tegen de bierkaai maar ik durf toch wel te stellen dat het feit dat we met z'n allen minder zijn gaan lezen, echt een aantal andere maatschappelijke problemen heeft vergroot. Of op zijn minst niet heeft helpen verkleinen. Kinderen zijn gewoon zo'n twintig boeken per jaar minder gaan lenen (en lezen). En nee, dat wordt nog lang niet allemaal gecompenseerd via de Bibliotheek op school. 

Stop dus met bepaalde vormen van lezen te promoten. Promoot het lezen als geheel. In welke vorm ook en voor jong en oud. Daar mag echt wel weer meer aandacht naar toe.

Conclusie 2: Maar eh, waar vind je het ebook en luisterboek?

Ik heb nog eens een flink aantal bibliotheekcatalogi doorgespit. Maar in het rijtje dat ik afliep heb ik maar één bibliotheek gevonden die ebooks of luisterboeken in dezelfde lijst presenteert als het eigen bezit. Dat is de bibliotheek Eindhoven (klik hier voor een voorbeeld). Bij de rest zaten  ebooks en luisterboeken - ook na tien jaar - nog altijd verstopt onder een extra knop of vinkje aan de linker- of rechterkant. Alsof het geen eigen bezit is. Een gemiddelde gebruiker moet dus inderdaad extra moeite doen om het te vinden. Daarmee wordt nog altijd bevestigd dat digitaal lezen de uitzondering is. Gezien de omvang die het ondertussen heeft, is dat onterecht. 

Conclusie 3: Kunnen de cijfers niet openbaar?

Tja, ik heb het al eens eerder geconstateerd. Alle cijfers van openbare bibliotheken zijn openbaar te vinden op het bibliotheekdashboard van de KB.  Alle cijfers behalve de cijfers van de online bibliotheek. Die zitten achter een hekje op MetdeKB. Ik kan me niet voorstellen dat bibliotheken bezwaar zouden hebben tegen het toevoegen van de ebooks en luisterboeken aan deze mooie openbare dashboards. Ik weet dus niet zo goed waarom het dus nog niet openbaar is. Maar de KB kennende is daar vast over nagedacht. Het zou met de uitgevers te maken kunnen hebben. Of de KB moet zelf bezwaar maken omdat ze misschien bang zijn belangrijke marktgegevens weg te geven aan commerciële partijen als Storytel. Maar laat ik hier dan maar een oproep doen. Ik zou het mooi vinden dat als het kan en mag het toegevoegd wordt aan het openbare dashboard. Onder het mom van transparantie van resultaten van wat we met gemeenschapsgeld doen. Wie de handschoen past, trekke hem aan. Ik zal de eerste zijn die hard klapt en bravo roept.

Felicitaties

En daarmee eindigt een overzicht van tien jaar. De felicitaties aan iedereen die achter de schermen werkte aan dit mooie succes. Chapeau. Ik kan dit verhaal alleen maar schrijven omdat er zovelen zo hard aan gewerkt hebben. Het is makkelijke om opmerkingen te maken maar ik zie ook hoeveel werk hiervoor verricht is.

Tien jaar ebooks. De wereld is ondertussen opnieuw flink veranderd. En de bibliotheek ook. 

Met de bibliotheken gaat het goed maar met het lezen kan het nog een stuk beter. In welke vorm dan ook. 

Mijn drie aanbevelingen luiden dan ook:

Lezen! 

Lezen! 

Lezen!

Ik schreef in de afgelopen vijftien jaar een kleine 30 artikelen over ebooks. Wie dat archief nog eens na wil kijken, kan hier terecht.  Je ziet dan eigenlijk de hele geschiedenis voorbij komen. 

Als bibliothecarissen eerlijk zouden zijn, zouden ze niet glimlachen of gastvrij zijn

Een tijdje geleden stuurde een kennis me deze foto. Hij was op vakantie in Washington en bevond zich in het museum van het woord. Dat museum heette Planet Word. Mooie naam, niet? Bij de ingang van het museum bevindt zich dit bord. Het zijn zinnen uit een gedicht van Joe Mills. Lees het maar eens rustig. 

Dus.... Bibliotheekmedewerkers moeten u niet vrolijk welkom heten. En zelfs niet vriendelijk lachen als u binnenkomt. Bibliothecarissen zouden u moeten waarschuwen voordat u een bibliotheek betreedt. Het is namelijk levensgevaarlijk. Het kan uw leven veranderen. En wilt u dat wel? Uw vertrouwde leventje kan verdwijnen... Denk dus na voor je naar binnen gaat. Misschien moet je maar omkeren en naar huis gaan, nu het nog kan. 

Het originele gedicht van Joe Mills, over de kracht van de bibliotheek, van boeken en van woorden, is veel langer. Wie de hele Engelse tekst eens wil lezen kan hier terecht.  Ik vertaalde het hele gedicht naar eer en geweten voor u. Naar eer en geweten want ik ben geen vertaler. Maar als je het hele gedicht ziet, dan zie je dat men in het Amerikaanse museum de ruige onderdelen van het gedicht wel heeft weggelaten. Krijgt u die van mij cadeau.

In de tijd dat ik zelf in bibliotheken werkte, ging ik wel eens gewoon een tijdje tussen de mensen staan die boeken aan het lenen waren. En ik bedacht me dan dat elk 100e boek dat voorbij kwam een leven zou veranderen. En ik probeerde dan te ontdekken wie, van alle mensen die voorbij kwamen, het zou zijn wie zijn of haar leven zou zien veranderen. Maar het is niet elk 100e boek. Het is echt elk boek. Elk boek dat gelezen wordt is een verrijking van het menselijk DNA. Het maakt niet uit wat je leest. Als je leest gebeurt er iets, klein of groot.

Ondertussen is die bibliotheek natuurlijk veel meer dan alleen die boekenuitleen. Er wordt meer dan ooit gestudeerd in de bibliotheek. Er wordt gekletst en afgesproken. Je leert er internetten of omgaan met de digitale overheid. Je kan er naar een lezing gaan van een auteur of één van de vele workshops. Mensen helpen bij hun persoonlijke ontwikkeling staat nog steeds voorop. In welke vorm dan ook. We zijn de universiteit van de straat en we zijn de hele dag druk met genetische maatschappelijke en educatieve manipulatie. 

Ik vind het gedicht van Joe Mills een prachtige tekst. De bibliotheek als plek waar je ideeën vindt. Waar je kennis maakt met nieuwe werelden en nieuwe gezichtspunten. Waar je van mening kunt veranderen. Waar je meer nuance leert zien. Of juist niet. Waar je tot rust kunt komen. Of waar in je hoofd een revolutie kan starten. Het startpunt van het verbeteren van de wereld. Of het vertrekpunt van plezier en losbandigheid. 

Wat je ook doet in een bibliotheek, er gebeurt iets me je. 

Bedenk dat voor je er binnen loopt. Je kunt nu nog terug terug.

Het gaat hard op AI-gebied

In oktober vorig jaar, nu zo'n vijf maanden geleden, schreef ik een zevenpuntenplan voor AI in bibliotheken. Ik had wat rondgekeken, eens wat op een rij gezet en maar eens een voorzet gemaakt. Die zeven punten vindt u hierboven nog eens terug en via deze link is het nog terug te lezen. Ik had niet de illusie volledig te zijn. Ik volg het graag maar ik ben geen expert. 

Het is wel grappig, want vijf maanden later is op veel punten van dit plan - zonder echte regie - toch veel voortgang te melden. En dat kan ik nog best wat vergeten zijn. Zullen we eens wat mooie voorbeelden langslopen? Trekken we aan het eind samen nog een paar conclusies voor het vervolg.

AI-inspiratiegids

Voor wie wil beginnen met AI is de AI-inspiratiegids een prachtig boekwerkje. Het is hier te vinden en te downloaden. Het geeft tal van tips voor bibliotheken van workshops die al gehouden zijn en wat de

ervaringen waren. Dat is zelfs veel breder dan mijn punt 5: organiseer cursussen ChatGPT. Die vink ik maar af dus. Er komen cursussen 'Maak smartlappen met AI', schrijfworkshops met AI of een cursus Deepfake. Ook bevat het een aardig lijstje met sprekers die je zou kunnen benaderen als je eens een lezing zou willen organiseren. 

De inspiratiegids is ontwikkeld vanuit het programma Digitaal Burgerschap. Dit programma stimuleert en ondersteunt bibliotheken bij het integreren van digitaal burgerschap in hun beleid en activiteiten. In het programmateam zitten vertegenwoordigers van POI’s, bibliotheken en de KB. 

En hou dat programmateam nog even vast. Ik vermoed dat we nog een punt kunnen afvinken van het zevenpuntenplan.

Sectoradvies voor een  AI-normenkader

Hoe pas je AI toe? Hoe ver mag je gaan? En waar moet je oppassen? We moeten met elkaar afspreken hoe we verantwoord omgaan met AI In december 2023 verscheen hierover een advies. Het werd geschreven door Michel de Gruijter (KB) en Niels Boogaard (NBD|Biblion/Bookarang). Ze deden onderzoek, samen met een groep experts uit de bibliotheekwereld, om te kijken wat nodig is om tot een goed normenkader te komen. De uitkomst is een roadmap. Die ziet er zo uit.

Zij deden het onderzoek aan de hand van de zeven AI-principes die de KB een paar jaar geleden heeft geformuleerd: Robuust, Transparant, Onpartijdig, Onder toezicht, Inclusief, Privacy en Toegankelijkheid. Vanuit deze principes zou dat kader tot stand moeten komen. 

De roadmap is wellicht niet echt geschikt voor afzonderlijke bibliotheken maar is zeker als sector of als groep van bibliotheken die samen digitalseert goed bruikbaar. Het laat vooral zien dat je moet nadenken over hoe je AI gaat integreren in systemen vóórdat je dat daadwerkelijk doet. Het is dus eigenlijk een startpunt voor punt zeven van mijn simpele zevenpuntenplan. Vink.

Het rapport over het normenkader en de roadmap kun je hier vinden.

Niet de familie Chabot maar de familie Chatbot

Op BNetwerk verscheen afgelopen een bijzonder aardig artikel over de Bibliotheek Midden-Brabant en in het bijzonder vakcollega Joep van der Weide. Joep is één van de voorlopers op het gebied van AI en het leuk om te lezen hoe men bij Midden-Brabant vormgeeft aan het thema AI. 

Joep legt in het interview uit dat er soms nog wel wat weerstand is tegen het gebruik van AI en dat je dus soms 'camouflageactiviteiten' organiseert. Je past AI dan in, in een bestand programma, bijvoorbeeld bij een schrijfworkshop. Meestal levert dat hele leuke reacties op. 

Ook gaat Midden-Brabant aan de slag met de familie Chatbot... nee, niet de familie Chabot. Even opletten. In het artikel zegt Joep daarover:

"De familie Chabot schrijft dit jaar samen het boekenweekgeschenk. Dus het leek ons leuk om onze bezoekers tijdens de Boekenweek kennis te laten maken met de familie Chatbot. In een aantal vestigingen gaan we met bezoekers en AI samen een nieuw boekenweekgeschenk schrijven. We zetten vooraf flipovers neer met enkele vragen. Bijvoorbeeld over waar het verhaal zich moet afspelen. Bezoekers kunnen dan hun mening alvast geven. En daarna organiseren we workshops waarin we met die suggesties aan de slag gaan, samen met de bezoekers en AI. Dus daar komt een heel nieuwe verhalenbundel uit.”

Waar het artikel precies vandaan komt, staat er niet bij. Maar ik heb een bruin vermoeden dat, jawel, het landelijk programmateam Digitaal Burgerschap erachter zit. U hebt al door dat ik punt één van het zevenpuntenplan - een landelijk projectteam - ook wel kan afvinken. Ook landelijke projectteam is er dus al. Een beetje vermomd ,misschien maar toch.

AI-cursus

En passant, haalt Joep in het interview ook nog een gratis cursus over AI aan. Het is de 'Nationale AI-cursus'. Ik heb er een stuk van gedaan en het is een makkelijke en informatieve serie. Heel laagdrempelig en vooral gericht op bewustwording. De site kent een flink aantal andere lezingen over AI. Ik heb geprobeerd het initiatief van deze cursussen wat te achterhalen maar ik snapte na het lezen van de informatie toch nog niet helemaal hoe het zat. Maar een leuk en bruikbaar initiatief.  

Laat ik het een mooie aanzet voor punt drie van het zevenpuntenplan noemen. Vink!

AI-dag

Op 23 januari werd een landelijke AI-dag gehouden voor bibliotheekmedewerkers en annex. Zo'n 160 collega's namen er aan deel. Ik was er graag bij geweest. 

foto: BNetwerk

Op BNetwerk staat gelukkig een vrij uitgebreid verslag.  Het was een programma waar ook veel voorbeelden uit andere sectoren werd gedeeld zoals bij de politie, het onderwijs, de kunst of zelfs bij de stadsdichter. Op zo'n dag werk je aan bewustwording maar stimuleer je ook lokale, provinciale of landelijke experimenten. Ik vermoed dat we dit soort bijeenkomsten nog wel vaker gaan zien. 

Vakblad wordt geschreven door AI

Misschien wel het leukste voorbeeld heb ik bewaard voor het laatst. Bibliotheekblad - dat moedig meegaat in de digitale ontwikkelingen - heeft zijn eerste artikel door ChatGPT laten schrijven. En wel een artikel dat gaat over AI in de bibliotheeksector. U kunt het artikel zelf - en openbaar - lezen op deze plek. 

Op de vraag hoe AI het bibliotheekwerk de komende tien jaar zal veranderen, geeft ChatGPT het volgende antwoord:

'Digitale Inclusiviteit: bibliotheken zullen zich inzetten om digitale inclusiviteit te waarborgen door toegang tot AI-technologieën te bieden voor alle gemeenschapsleden. Dit kan worden bereikt door bijvoorbeeld gratis AI-workshops, toegankelijke interfaces en de beschikbaarheid van door AI-ondersteunde hulpmiddelen voor mensen met verschillende behoeften.

Uitgebreide Collecties: AI zal bibliotheken helpen bij het voorspellen van opkomende trends en het aanvullen van collecties op basis van de actuele behoeften en interesses van de gemeenschap. Hierdoor zullen bibliotheken meer diversiteit kunnen bieden in hun aanbod, zowel fysiek als digitaal.

Versterkte Leeromgevingen: bibliotheken zullen fungeren als dynamische leeromgevingen, waar AI wordt gebruikt om educatieve programma’s te personaliseren, interactieve leersessies te organiseren en gebruikers te ondersteunen bij hun levenslang leren-trajecten.

Community-driven evenementen: AI zal worden gebruikt om community-engagement te stimuleren door evenementen te organiseren op basis van de interesses van de lokale bevolking. Van leesclubs tot interactieve tentoonstellingen, bibliotheken zullen fungeren als hubs voor sociale interactie en culturele uitwisseling.

Evolutie van de rol van Bibliothecarissen: bibliothecarissen zullen zich meer richten op het faciliteren van menselijke interacties, het aanbieden van gespecialiseerde ondersteuning en het begeleiden van bezoekers bij het gebruik van geavanceerde technologieën. Hun rol zal evolueren naar die van curatoren en facilitators van kennis.

Sommige punten zou ik misschien zelf misschien nog wat scherper formuleren of net anders maar ik geef toe dat ChatGPT nooit om een mening verlegen zit en altijd snel informatie structureert en hier een lijn uit weet te halen. 

Conclusies? Dat zijn er wel een paar 

Nou, ik bracht dus maar gewoon een paar zaken bij elkaar die u zelf ook gewoon op internet had kunnen vinden. Maar graag gedaan hoor. Maar welke conclusies trekken we? Nou, dat zijn er wel een paar. 

Conclusie 1: Het gaat best hard met dat zevenpuntenplan

Nog maar vijf maanden geleden schreef ik voor de vuist weg een zevenpuntenplan. Nu vijf maanden later kan ik op bovenstaande kaart bij bijna alle punten wel iets invullen. Met andere woorden: de sector is volop in beweging. Er wordt veel aandacht besteed aan hoe je AI in je programmering kunt inbrengen. Er is nog niet zoveel aandacht voor AI kan worden ingezet in het bibliotheekwerk zelf, hetzij fysiek, hetzij in digitale infrastructuur. Hoewel ik vermoed dat er meer gebeurt in die digitale infrastructuur dan vele zien. 

Conclusie 2: Doen we het samen of allemaal apart?

Er gebeurt op heel veel plekken 'iets'. Dat is mooi en dat is ook goed. Het is de snelste manier om te innoveren. En er is een landelijk programmateam Digitaal Burgerschap waar dit thema ook in goede handen is. In ieder geval voor alles wat met programmering in bibliotheken te maken heeft. Ik denk dat er een moment komt dat er wellicht landelijk iets meer regie mag komen. Maar dat brengt mij tot conclusie 3.

Conclusie 3: Een vraag, wordt een AI-punt de opvolger van het IDO?

De impact van AI op de samenleving kunnen we nog nauwelijks overzien. Maar wie door de oogharen heen kijkt, ziet dat AI wellicht dezelfde potentie tot technologische en maatschappelijke veranderingen heeft als internet zelf. We staan echt nog maar aan het allereerste begin. Weet u nog waar u was, een jaar nadat internet in uw leven kwam? En wat u toen wist van internet? 

En ik denk eerlijk gezegd dat AI straks op allerlei manieren geïntegreerd gaat worden in ons leven. En dat zal vaak met zegeningen zijn. Maar soms ook met een vloek. Krijgen we groepen die straks niet meekunnen met AI? Wie het weet mag het zeggen. Maar het zou mij niet verbazen. 

Conclusie 4: Lekker verder!

En dan ben ik weer terug bij conclusie 1: er gebeurt al veel. Soms nog klein, soms nog voorzichtig. Maar ga daar vooral mee door. Maak het groter en zoek nog meer uitdaging. En laten we het tempo en de omvang langzaam opvoeren. Mooi om te zien hoe de hele sector beweegt. 

Applaus voor jezelf dus!

Is er een ravijnjaar en wat kunnen gemeenten van bibliotheken leren?

Vandaag heb ik een onderwerp waar velen bij in slaap vallen en waarbij sommige bestuurders opveren. Het onderwerp? Gemeentefinanciën. Maar ik beloof u, ik ga proberen het zo aantrekkelijk mogelijk te brengen. Want voor bibliotheekwerk is het wel degelijk van belang. En... gemeenten blijken nog wel wat te kunnen leren van bibliotheken. Toch interesse? Lees dan vooral verder.

Het ravijnjaar 2026 en hoe dat al in 2015 begon

In gemeenteland hoor je telkens over het ravijnjaar. Daarmee bedoelt men het jaar 2026 en vanaf dat moment zal het gemeentefonds, het bedrag dat het Rijk beschikbaar stelt aan gemeenten, slinken van 38 miljard naar ongeveer 35 miljard. En dus zijn veel wethouders bang om financiële toezeggingen te doen aan bijvoorbeeld bibliotheken over structurele financiering en zijn veel gemeenten bang dat ze moeten bezuinigen.

Wie wil weten waar dat ravijnjaar begon moet een flink eind terug in de tijd. Het begon namelijk in 2015. In dat jaar vond de grootste bestuurlijke herstructurering van ons land plaats. Gemeenten werden vanaf dat jaar verantwoordelijk voor jeugdzorg, werk en inkomen en zorg aan langdurig zieken en ouderen. Dit noemt men de decentralisatie. De gedachte was dat als gemeenten deze zorg zouden organiseren dat dit betere en efficiënter zou kunnen. Gemeenten zitten dichter op de burger, kunnen beter zorg organiseren op de lokale schaal en kunnen beter gebruik maken van wat er lokaal al is.

Parallel aan die decentralisatie presenteerde, jawel, minister Plasterk, een plan waarbij die gemeenten dan wel moesten opschalen naar minimaal 100.000 inwoners. Anders zouden gemeenten onvoldoende robuust en toekomstbestendig blijken. En met die twee stappen: het overhevelen van taken naar gemeenten en de gemeenten dwingen tot opschaling boekte het kabinet alvast een korting in op het gemeentefonds. Het proces van opschaling zou in 2025 voltooid moeten zijn. Dus, in 2026 kon het bedrag omlaag...

Het plan van opschaling ging uiteindelijk van tafel. Eerder ingeboekte kortingen werden al ongedaan gemaakt. Maar de korting vanaf 2026 bleef staan omdat Rutte niet over zijn graf wilde regeren. 

Onderzoek van BDO

Accountantskantoor BDO presenteert elk jaar de financiële benchmark van Nederlandse gemeenten. En dit jaar kwam dit rapport precies uit tijdens de formatieonderhandelingen. Waar inderdaad ook gesproken moet worden over de slechte gemeentefinanciën. Tja, wie dit zo leest, zal ongetwijfeld ook wel even glimlachen dat het diezelfde Plasterk is die die onderhandelingen moet leiden. 

Maar goed. Wat staat er in dat rapport van BDO? Dat meldde bij monde van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) op 19 januari het volgende: ‘Zo’n 280 gemeenten presenteren voor 2026 en 2027 een negatief resultaat in hun meerjarenbegroting. Dit laat zien dat de financiële korting geen fictief probleem is. Onderzoek van BDO laat zien dat 280 van de 342 gemeenten, ruim 80%, voor 2026 en 2027 een tekort voorzien in hun begroting. Dit is het effect van de korting vanaf 2026 op het gemeentefonds, wat de belangrijkste inkomstenbron is voor gemeenten. Uit de kwantitatieve analyse blijkt dat de overige 20% van gemeenten, al dan niet cosmetisch, een nipt sluitende begroting heeft aangeleverd voor de jaren 2026 en 2027.’

Ik vroeg het BDO-rapport op (dat kan via deze aanvraagpagina) om na te kijken welke onderbouwing erbij zat. Dat is een aardig rapport. Het rapport is natuurlijk vooral bedoeld om de formerende partijen te bewegen om voldoende middelen voor gemeenten beschikbaar te stellen. Eén van de hoofdkaartjes uit het rapport staat bovenaan dit artikel en geeft aan hoe de begrotingen voor verschillende gemeenten uitpakken. Wie de tekst naast het kaartje leest, ziet ook dat het nogal genuanceerd ligt. 2025 is nog een heel positief jaar en 2026 slaat plotseling om.  

 Er wordt ook een doorkijk gegeven door de jaren heen per provincie. Dan ziet het er zo uit.

Linksboven 2024, linksonder 2025, rechtsboven 2026 en rechtsonder 2027. Hier zie je duidelijk dat 2025 de uitzondering is en dat in 2026 en 2027 de omslag komt. BDO biedt op de website ook een tool aan om je eigen gemeente te bekijken en hoe ze er voor staan.

Het structurele tekort van gemeenten bedraagt ongeveer € 1 miljard per jaar.  Dat is al minder dan die opschalingskorting van € 3 miljard die was ingeboekt. Gemeenten hebben dus in de afgelopen jaren wel geprobeerd de tering naar de nering te zetten. 

Is een miljard euro veel geld?

Is een bedrag van € 1 miljard veel geld? Tja, dat is hoe je het bekijkt. Natuurlijk is het een groot bedrag. Zeker als er weinig ruimte is om te investeren. Als we kijken naar de omvang van de rijksbegroting dan zie je dat die voor 2024 ruim € 430 miljard bedraagt. Tja, dan lijkt een miljard niet veel. Het rijk indexeerde het gemeentefonds van 38 miljard dit jaar met 5,32%. Alleen indexering - ongeveer € 2 miljard, leverde dus al een bedrag op dan gemeenten nu zeggen tekort te komen. Met andere woorden. Over dat miljard zou je het dus best eens moeten worden. Het gaat over een paar procent. 

Om de vergelijking te maken: het gaat om in omvang hetzelfde bedrag dat bibliotheken ontvangen aan boetes bij het te laat terugbrengen van boeken. Toch zien we dat op heel veel plekken in Nederland die boetes afgeschaft worden... 

Een bedrag van een € 1 miljard per jaar is veel geld en zal zeker een punt van bespreking zijn in de coalitieonderhandelingen. Dat er iets gaat gebeuren ter reparatie is eigenlijk wel zeker. Maar er was dus een korting van € 3 miljard. Daar blijkt nog een € 1 miljard echt aan tekort te komen en de indexering voor gemeenten bedroeg al meer dan € 2 miljard.

Wat gemeenten van bibliotheken kunnen leren

Tja, ik heb al vele bezuinigingen meegemaakt op bibliotheekwerk. En ik heb meegemaakt dat wethouders met droge ogen 20% op bibliotheekwerk durfden te bezuinigen en ook nog meegaven dat er geen vestiging mocht worden gesloten. In de periode tussen 2010 en 2018 hadden bibliotheken te maken met de bankencrisis én de decentralisatie. De vrije ruimte van gemeenten is beperkt en bezuinigingen komen dan snel terecht bij wat men zelf nog kan beïnvloeden: cultuur en sport. Een kleine bezuiniging op gemeenten is altijd een grote bezuiniging op de instellingen die door gemeenten gefinancierd worden.  

Zaten bibliotheken bij de pakken neer? Nee. Bibliotheken kregen minder geld maar gingen meer open. Bibliotheken kregen minder geld maar openden wel een paar duizend schoolbibliotheken. Er werd her en der opgeschaald of er kwamen slimme gecombineerde instellingen. Meer taken, minder geld. Er zijn tal van creatieve oplossingen gevonden in die tijd. En ja, het eerlijke verhaal is ook dat we vestigingen en mensen zijn kwijt geraakt. Gelukkig keert het tij nu voor bibliotheken op vele vlakken en komen er extra middelen. Maar het wordt alleen extra als de gemeente niet aan de basis moet bezuinigen.

Ik denk dat alle gemeenten knetterhard hun best doen voor burgers. En per gemeente verschilt het ook erg. Dus het is altijd oppassen met generaliseren. Het tekort - hoe klein het ook lijkt - leidt op veel plekken tot problemen. Ik vind dat gemeenten dus zeker extra geld moeten krijgen. Maar wellicht valt er voor gemeenten ook nog wat te leren van wat bibliotheken hebben meegemaakt. Robuust en toekomstbestendig. Kom er eens om bij bibliotheken. Het blijken plotseling ook thema's bij gemeenten.

Het gaat dus om € 1 miljard op een gemeentefonds van € 38 miljard. In dit vlakke Nederland noemen we elke heuvel een berg.  En een gat in het gemeentefonds heet al snel een ravijn. En informateur Plasterk mag dus iets oplossen wat destijds minister Plasterk invoerde. 

U bent weer bij. Het is me gelukt u een heel artikel over gemeentefinanciën te laten lezen. Mijn dag is weer goed.