Het einde van het ravijnjaar, extra geld voor bibliotheken en hoe we steeds minder Nederlands lezen

Het was een gek en druk weekje in bibliotheekland. Want het is niet één onderwerp dat ik vandaag bespreek maar het zijn er meerdere. Soms horen ze bij elkaar maar soms ook niet. Het gaat over het einde van het ravijnjaar, over nog een keer extra geld voor bibliotheken en over hoe we steeds minder Nederlands lezen. En ik begin maar eens met dat laatste. Houd ik het mooie nieuws over het geld nog even vast als toetje.

Eén op de vijf verkochte boeken is anderstalig

Want we lezen steeds minder Nederlands. Begin april maakt het ondergewaardeerde KVB|Boekwerk de kerncijfers boekenmarkt 2023 bekend. En wie een beetje duikt in de cijfers die kan bovenstaande grafiek samenstellen. En dan zie je dat we in de afgelopen tien jaar steeds meer anderstalig zijn gaan lezen. Eén op de vijf boeken die verkocht wordt is een niet-Nederlands boek.

De slimmeriken onder ons zullen zeggen dat het bovenstaande staatje nog niet zegt dat er echt minder Nederlandse boeken worden gelezen. Als het aantal verkochte boeken namelijk ook met 20% is gestegen, zijn er nog altijd evenveel Nederlandse boeken gelezen.

Voor die slimmeriken heb ik het onderstaande staatje. Daarin zie je dat de boekverkoop wel wat fluctueert maar over het geheel genomen de afgelopen tien jaar dus stabiel is rond de 41 à 42 miljoen exemplaren. Niet echt gestegen, niet echt gedaald.

De vraag is: is het erg dat we meer anderstalig gaan lezen? Op lange termijn heeft dit zeker effect. Als 20% van de vraag nu anderstalig is, is de verkoop van Nederlandstalig teruggelopen. Op lange termijn betekent dat, dat er minder Nederlandstalige boeken komen. En we zijn niet zo'n heel groot taalgebied.

Eén op de drie jongeren leest het liefst in het Engels

Dat anderstalig is overigens vooral Engelstalig. En wie wel eens een gemiddelde boekhandel binnenloopt herkent dat ook. Elke boekhandel heeft inmiddels een redelijke collectie in die taal. En binnen dat Engels zie je dat vooral boeken voor jongeren steeds vaker in het Engels zijn.  

Uit eerder onderzoek van KVB, over de leeswereld van jongeren, bleek dat één op de drie jongeren zelfs het liefst in het Engels leest. Dat onderzoek besprak ik hier al eens eerder. En daar plaatste ik destijds onderstaande plaatje bij. 

Wat je in bijgaande overzicht ziet is dat jongeren vanaf 12 jaar een steeds grotere voorkeur voor Engels als leestaal krijgen. Duits, Frans of andere talen scoren in vergelijking nog hele kleine percentages. 

Ik vermoed overigens niet dat deze internationalisering van het lezen iets te maken heeft met slechte leesvaardigheden van jongeren. Het zijn juist de sterke lezers die (de heavy lezers en hoogopgeleiden in het onderzoek) die een sterkere voorkeur voor Engels hebben. 

In bibliotheken zie ik de opkomst van het Engels ook maar de trend is daar toch echt iets minder ver dan bij boekverkopers. Dat heeft natuurlijk alles te maken met het feit dat een winkelvoorraad een veel kortere looptijd heeft dan een bibliotheekcollectie. Bibliotheken lopen dus iets achter op boekhandels. Maar dat bibliotheken dus verder gaan internationaliseren is zonneklaar als je deze cijfers ziet. 

Vergelijkbare cijfers uit bibliotheken heb ik niet kunnen halen uit openbare bronnen omdat daar niet wordt uitgesplitst in verschillende talen voor bibliotheekcollecties. 

€ 11 miljoen extra voor bibliotheekwerk

En dan nog twee keer prachtig nieuws. Het nieuws dat bibliotheken het meest direct raakte, was dat er nog een keer  € 11 miljoen wordt uitgetrokken voor bibliotheken. Dit als aanvulling op de SPUK-regeling die al twee keer was overtekend en waar nog voor € 11 miljoen aan aanvragen vooralsnog waren afgewezen. 

Het nieuws kwam op maandagochtend en het wachten was op de voorjaarsnota waar dit geld uit zou moeten komen. Om half twaalf die ochtend kreeg een appje van iemand die echt had zitten wachten op de voorjaarsnota en hem snel had doorgespit. Met het verlossende geluid: ja, extra geld.

Hieronder zie je tekst die gaat over die € 11 miljoen. Het is tekst van pagina 140 van 295...  Zo verstopt zit dat dus in beleidstaal. 

Tja, verstopt in de eindejaarsmarge waar nog eens € 100 miljoen naar schulden bij toeslagenouders ging, € 22 miljoen voor schoolmaaltijden en dus ook € 11,3 miljoen voor bibliotheken. De plooien van de Rijksoverheid herbergt bedragen die jij en ik nooit in handen krijgen. Maar de ambtenaren kregen het toch maar mooi naar bibliotheekwerk gemanoeuvreerd. Complimenten weer voor het team bij OCW!

Op de site van de Rijksoverheid geeft staatssecretaris Gräper ook aan wat er gaat gebeuren en om hoeveel gemeenten het gaat:

Aanvragers die in de eerste ronde afvielen, konden in de tweede ronde opnieuw meedoen. In de laatste ronde kregen uiteindelijk 44 gemeenten geen subsidie voor 63 aanvragen. De aanvragen die in de tweede ronde buiten de boot vielen kunnen met deze extra 11 miljoen alsnog – bij een positieve beoordeling – gehonoreerd worden.

Op 63 plekken kan alvast gejuicht worden. Toch zijn er nog twee voorbehouden. De eerste is dat de Kamer officieel nog akkoord moet gaan. Maar er is echt niemand in de Kamer die dit gaat blokkeren. En het tweede is dat de aanvraag natuurlijk officieel nog gehonoreerd moet worden. 

Nog even doorlezen

Interessant is om op de site van de Rijksoverheid nog even verder te lezen. De staatssecretaris meldt daar ook nog even wat er met het geld van 2025 en 2026 - de zogenaamde € 3,- per inwoner - gaat gebeuren. Lees nog even mee:

Om ervoor te zorgen dat gemeenten zich goed kunnen voorbereiden op de zorgplicht is de inzet om een overgangsregeling in te stellen in 2025 en 2026. Staatssecretaris Fleur Gräper: ,,Ik denk aan een basisbedrag per gemeente en kijk naar mogelijkheden om ook kleinere gemeenten in staat te stellen zich voor te bereiden op de zorgplicht.’’

De staatssecretaris bevestigt hier dat er twee jaar een decentralisatieuitkering zal komen met geoormerkt geld voor bibliotheken. Daarna zal het structureel naar het gemeentefonds gaan. En let op: kleine gemeenten zullen nog een kleine plus krijgen in de komende twee jaar 

En weg is ook het ravijnjaar

Het tweede mooie nieuws is dat ook gemeenten extra geld krijgen. Want telkens als ik met wethouders sprak over de kansen met bibliotheken en de extra middelen die ze kregen, begonnen ze telkens over het ravijnjaar. Ook daarover schreef ik al eens eerder.  Dat ravijnjaar, en dat zou 2026 zijn, kwam voort uit een opschalingskorting aan gemeenten. De opschaling werd nooit ingezet maar de korting werd nooit afgeschaft. Gemeenten waren zich al aan het voorbereiden op bezuinigingen. De verwachting was dat dit aan de formatietafel wel zou worden opgelost maar omdat de formatie toch wat lang duurt, pakt het demissionaire kabinet dit punt toch op. Het oordeel is nog aan de kamer natuurlijk. Maar ook hier kan ik me niet voorstellen dat dit het niet haalt. 

Ergo: volle kracht vooruit en alle hens aan dek!

Hebt u door wat er gebeurt in zo'n weekje? Laten we het even samenvatten: ook de laatste SPUK-aanvragen worden goedgekeurd en op 60 plekken vind een extra investering plaats. Het is extra geld in de bovenste lijn. En die lijn wordt vanaf 2025 structureel. 

Tegelijkertijd kan de broekriem bij de gemeente weer een gaatje losser. Ombuigingen en vervelende scenario's kunnen van tafel. 

En dan hebben bibliotheken ook nog de wind meer bij de Boekstart en de Bibliotheek op school en eerder al bij de IDO's. Bovenstaande plaatje dat ik ook al eerder maakte illustreert dat. Overigens: dit voorjaar zal de Kamer nog spreken over het structureel maken van de inzet voor Bibliotheek op school. Daar zouden dan vanaf 2026 nog miljoenen extra moeten komen. 

Alles leidt maar tot één conclusie: er liggen tal van kansen, er liggen bergen werk en de belemmeringen bij gemeenten, die lijken weg. 

U weet wat u te doen staat: het is volle kracht vooruit en alle hens aan dek!

Over waarom de bibliothecaresse van Langedijk in de De Tweede Kamer genoemd werd...

Nou mensen, ik pak de draad van het leven weer op. Hoe raar dat soms ook is. En vandaag gaat het over de bibliothecaresse van Langedijk. En hoe die in de Tweede Kamer terecht kwam. Eén van de zaken die ik de afgelopen weken miste, was het Kamerdebat dat plaatsvond op 16 en 18 januari over de begroting van het ministerie van OCW voor 2024. Een behandeling die laat is, het jaar is immers al begonnen. Maar door de Tweede Kamerverkiezingen in november loopt de begrotingsbehandeling anders dan andere jaren. Normaal gesproken wordt Cultuur ook apart besproken en nu werden Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in één keer behandeld. En dus een hele hoop onderwerpen in één of eigenlijk twee vergaderingen. Wie de lijst met documenten ziet waar Kamerleden zich door heen moeten werken voor dit overleg krijgt acuut medelijden.

Waarom was dit overleg interessant? Nou, omdat de beleidsbrief Bibliotheken hier behandeld zou worden die eind november vorig jaar uit kwam, net na de verkiezingen. Nog van de hand van Uslu. We zijn inmiddels twee demissionaire staatssecretarissen verder. Wie nog eens wil lezen waar dat over ging, kan hier de samenvatting vinden.   De VOB gaf al een hele adequate samenvatting van het debat waar ik straks nog wel op terugkom. 

Het mooiste van het Kamerdebat vond ik namelijk een klein verhaal van Sandra Beckerman aan van de SP. Zij zei in het debat het volgende over de waarde van de bibliotheek:

'Ik wil beginnen met het boek De laatste lente van de dinosauriërs. Ik vind het echt een fantastisch boek. Het is heel populair. Het is geschreven door Melanie During. Zij ontdekte dat de dinosauriërs uitstierven in de lente. Ik wil het eigenlijk niet over dit boek hebben, maar over iets wat mij opviel aan het levensverhaal van Melanie. Zij kende als kind en puber veel tegenslagen. Er was een mooi moment in het verhaal dat zij vertelde. Zij woonde in een dorpje, Langedijk. Daar werd een nieuw fietspad aangelegd, waar van die schelpjes op werden gestort. Zij stopte een aantal van die schelpjes in haar zak. Daar zaten ook fossiele schelpjes tussen, maar dat wist zij op dat moment nog niet.

Op een gegeven moment kwam ze bij de bibliotheek om een paar boeken te lenen. Ze probeerde uit haar jaszak haar bibliotheekpasje te halen. Op dat moment vielen de schelpjes die zij op dat fietspad had verzameld, uit haar zak. De mevrouw van de bibliotheek zag dat gebeuren en zei: wij hebben hier ook boeken over, natuurwetenschappelijke boeken. Ze wijst de jonge Melanie op dit soort boeken. Op dat moment is er een fascinatie geboren en daar wil ik het over hebben, want dat is het moment waarop de mevrouw van de bibliotheek haar op een spoor zet dat misschien wel de rest van haar leven bepaalt.

Dat is eigenlijk ook wat goed onderwijs is of zou moeten zijn: iets zien in kinderen wat ze zelf nog niet hebben kunnen zien. Werd het daarna makkelijk voor Melanie? Nou, absoluut niet. Melanie is de eerste in haar familie met überhaupt een diploma van de middelbare school. Ze stapelde vmbo, havo en vwo, kwam leraren tegen die tegen haar zeiden: jij kunt dit niet. Het is bewonderenswaardig hoe ze doorzette en uitgroeide tot, zoals ze nu genoemd wordt, de rockster van de paleontologie.'

Nadat Beckerman veel heeft gezegd hoe belangrijk onderwijs is, komt ze nog een keer terug op de bibliotheek.

'Helemaal tot slot wil ik teruggaan naar het begin. Melanie During laat in de bibliotheek schelpjes uit haar jaszak vallen en de bibliothecaresse wijst haar de natuurwetenschappelijke boekjes die later mede de basis vormen voor een toekomst als paleontoloog. De bibliotheek was cruciaal. In veel wijken, kernen en dorpen zijn de afgelopen jaren bibliotheken verdwenen. Nu liggen er terecht plannen van het kabinet om nieuwe vestigingen te openen en bestaande bibliotheken te verbeteren. Alleen zijn er meer plannen dan er geld is. Het zou zonde zijn als we de volgende Melanie During hierdoor mislopen. Investeer in bibliotheken en lezen voor iedereen.'

En dan nog wat bijzaken....

Tja, wat moet je na deze tekst nog zeggen? Volgens mij zegt dit alles. En ik ben wel benieuwd wie die bibliothecaresse is geweest. Als ik de biografie van During nakijk moet dat een bibliothecaresse zijn geweest die begin jaren '90 van de vorige eeuw in Langedijk werkte. Dat kunnen er niet al te veel zijn geweest. Zoeken jullie even mee?

En ja, dan komen er nog wat bijzaken aan de orde in het debat. Inderdaad, er was teveel geld aangevraagd bij de SPUK-regeling en de staatssecretaris zegde toe te gaan zoeken naar extra geld. Ik heb daar wel goede hoop op. Het gaat niet om een groot bedrag, het is niet complex maar wel aaibaar en er is veel draagvlak.... Wie kan er nou tegen bibliotheken zijn? En daarmee citeer ik Klaas Gravesteijn, de directeur van de VOB die dat ooit tegen me zei. En hij had de uitspraak weer geleend van voormalig staatssecretaris Uslu. En ze hebben gelijk. 

Verder bracht Paternotte van D66 nog een motie in om het proces van de wetswijziging te versnellen. De staatssecretaris meldde dat ze dat wel wilde maar dat het niet kan. Westerveld van GroenLinks-PvdA diende een motie in voor een gratis bibliotheeklidmaatschap, te beginnen met de laagste inkomensgroepen. 

Beide moties haalden het niet omdat de formerende partijen tegen stemden. Sommige mensen fluisteren dat de formerende partijen, zelf het punt willen scoren van wetswijziging en de zorgplicht en daarom tegen stemden. Het zou kunnen, ik weet het niet. Zo diep zit ik niet in de politieke krochten. Maar wie de moties beziet zou ook partijpolitieke overwegingen kunnen bedenken om tegen te stemmen. 

De belangrijkste antwoorden in het debat kwamen niet van de staatssecretaris van Cultuur Gräper maar van minister Paul van onderwijs. Er vond namelijk een vrij uitgebreid debat plaats tussen minister Paul en het CDA en de SGP over ouderbetrokkenheid. De minister positioneerde daar de vierhoek onderwijs-ouders-bibliotheek-gemeente als een spil rond lees- en taalvaardigheid. Aanvullend vroeg - opnieuw - Westerveld van GroenLinks-PvdA vroeg expliciet om de Bibliotheek op school  een wettelijke verankering te geven als scholen in 2026 structureel geld krijgen.

De minister antwoordde hierop dat zij in het voorjaar hierop terugkomt en met een wetsvoorstel om tot financiering van deze lijn te komen. Dan zal er ook een beleidsreactie komen op het KWINK-onderzoek naar de borging van de Bibliotheek op school. Dit alles doet dus nog steeds vermoeden dat er vanaf 2026 structurele financiering zou kunnen komen. Naast de zorgplicht en extra lokale middelen voor bibliotheekwerk, lijkt er dus ook structurele financiering te komen voor Bibliotheek op school. Dit is de grootste winst van dit debat.

 

Terug naar de hoofdzaak: het vuur van persoonlijke ontwikkeling faciliteren

Maar uiteindelijk gaat het natuurlijk om wat Beckerman in haar inleiding zei. Zij sloeg de spijker op zijn kop. We kunnen ons druk maken over SPUK-regelingen, wetsteksten en convenanten maar uiteindelijk gaat het om wat er gebeurt in die bibliotheek van Langedijk. Een bibliotheek die 31 uur per week open is, waar een collectie staat, een leestafel, waar een cursusruimte is en waar men programmeert. 

Maar bovenal: een bibliotheek waar die bibliothecaresse (m/v/x) rondloopt. Een bibliothecaresse die het vuur van de persoonlijke ontwikkeling faciliteert. En geloof me: er zijn heel veel plekken als Langedijk in Nederland. Een hartverwarmende gedachte.

Over de extra middelen, het ravijnjaar en waarom ik me verheug op de toekomst

Hét nieuws van afgelopen week - bibliotheken natuurlijk - was de mededeling dat er € 74 miljoen beschikbaar komt de komende drie jaar voor de Bibliotheek op school en Boekstart in de kinderopvang.  Beide programma's om het lees- en taalniveau te verhogen van kinderen door met name te investeren in (voor)leesplezier. De regeling moet nog exact openbaar worden maar het is goed nieuws voor zowel nieuw als bestaande locaties. Want dit keer zal er ook geld gaan naar bestaande locaties. Wie meer wil weten kan maandag 6 november kijken naar een Linkedinsessie van BNetwerk, waar meer toelichting zal worden gegeven.  

De investering sluit aan op de eerdere impulsregeling van € 12,9 miljoen waar ook toen veel enthousiasme voor was. En nu komt er dus respectievelijk € 25,6 miljoen, € 24,4 miljoen en € 23,9 miljoen beschikbaar. Er komt voor meerdere jaren geld voor locaties. En wie goed luistert weet dat dit een opmaat is naar structurele financiering vanuit het Masterplan Basisvaardigheden van minister Paul. Want de KWINKgroep doet op dit moment onderzoek namens  het ministerie naar een duurzame verankering en de bedragen die hiervoor nodig zijn. 

Drie keer extra financiering van drie bewindslieden

Het is niet de eerste keer dat bibliotheken vanuit het Rijk extra geld ontvangen. Voor wie het spoor bijster is, heb ik hierboven alle bedragen nog eens op een rijtje gezet. En dat is een indrukwekkend overzicht want de extra middelen lopen vanaf 2025 op naar € 95 miljoen of gemiddeld meer dan € 5,- per inwoner extra. En het mooie is: het meeste is al structureel of wordt structureel. 

Opvallend is ook dat het geld van drie bewindslieden komt. Het geld voor de Bibliotheek op school komt van minister Paul van Onderwijs, het geld van de zorgplicht komt van de staatssecretaris Uslu van Cultuur en het geld voor de IDO's komt van staatsecretaris Van Huffelen van Binnenlandse Zaken. 

De bedragen voor Bibliotheek op school en Boekstart hebben we net al aangehaald. Daar is het nog een tijdelijke regeling met zicht op structurele financiering. Laten we nog eens naar de andere bedragen kijken. 

Zorgplicht

De bedragen rond de zorgplicht kent u waarschijnlijk. De bedragen voor 2023 en 2024 gaan in de zogenaamde SPUK-regeling zitten voor lokale bibliotheekvoorzieningen. Het bedrag voor 2023 is al toegekend in een eerste ronde van aanvragen die in het voorjaar plaatsvond. De regeling was royaal overtekend maar vanaf 15 november start de tweede ronde en zal het bedrag voor 2024 worden toegekend. In een eerdere blog meldde ik al dat bibliotheken die in de eerste ronde niet aan bod kwamen nog hele grote kansen hebben in de tweede ronde. 

Vanaf 2025 zou er een zorgplicht moeten komen voor gemeenten en provincies en zou het bedrag vanaf dat jaar genoemd wordt op een of andere manier moeten worden uitgekeerd aan de gemeenten. Wie de wandelgangen een beetje beluistert, hoort wel dat het spannend wordt of 2025 gehaald wordt. Het Rijk en gemeenten zoeken naar een goede weg waarbij gemeenten toch beleidsruimte hebben terwijl het ministerie toch enige garanties krijgt dat het geld niet in de algemene pot verdwijnt van de gemeente. Dit is een broedende kip, dus ik moet er ook niet teveel over zeggen. Ik wens de partijen veel succes en hoop op een mooie uitkomst. Overigens, hoe het ook zij, het bedrag van 2025 is beschikbaar. Ook als de zorgplicht dan nog niet geregeld zou zijn.

IDO's 

Vanaf 1 januari 2023 kwam er € 17,1 miljoen via een specifieke regeling beschikbaar voor de Informatiepunten Digitale Overheid. Dit na een tijdelijke aanloopregeling de afgelopen jaren die via de Koninklijke Bibliotheek liep. Helemaal nieuw geld is het dus niet. Maar het is heel fors meer dan elke vorige regeling. 

De regeling is overigens een Specifieke Uitkering ofwel SPUK-regeling. Veel mensen denke dat dat een tijdelijke regeling is. Dat is niet zo! Veel SPUK-regelingen hebben inderdaad dat karakter maar deze niet. De regeling is gekoppeld aan de Wet Modernisering Elektronisch Bestuurlijk Verkeer en kent geen looptijd. Met andere woorden: gemeenten hebben eigenlijk hier al een zorgplicht. 

De indexering van het bedrag is hier nog wel een punt. Dit in tegenstelling tot het bedrag dat voor de zorgplicht beschikbaar is. Dat bedrag gaat naar het gemeentefonds en zal dan ook jaarlijks geïndexeerd worden. Maar dat geldt vooralsnog niet voor het bedrag van de IDO's die vastgeklikt zijn in de regeling. Punt van overleg dus.

De praatplaat van voorjaar 2021

Hoe kan het dat bibliotheken zo succesvol zijn? Nou, daar is de afgelopen jaren met de politiek flink in geïnvesteerd. De deur is platgelopen bij politieke partijen door met name VOB, ondersteund door KB en SPN. Eén van de praatplaten die daarbij telkens op tafel kwam was bovenstaande staan. Hij is nog steeds te vinden op de site van de VOB.

De praatplaat laat prachtig zien hoe de sector wil groeien van vier miljoen leden naar acht miljoen verbonden gebruikers. En welke functies daarvoor een investering nodig hebben. De drie lijnen die we in het bovenste financiële schema terugzien, zie je hier ook. Naast deze plaat was er ook nog een vertrouwelijke tweede plaat. Op die plaat stonden ook bedragen die gevraagd werden aan de politiek. Ik kan u vertellen dat de bibliotheken ondertussen een heel eind op streek zijn met die extra financiering. Alleen de structurele financiering voor de Bibliotheek op school en Boekstart wacht nog. Maar zoals ik al meldde, daar doet het ministerie op dit moment nog onderzoek naar.

En last but not least: de praatplaat - en ja, ook de extra middelen - laten vooral zien hoe succesvol de formule van openbare bibliotheken is: lokaal organiseren met burgers en partners maar landelijk manifesteren. 

Ravijnjaar?

Toch zijn veel gemeenten en bibliotheek directies nog voorzichtig. Waarom? Omdat ze het 'ravijnjaar' vrezen. Het ravijnjaar is 2026. Op dat moment zou er minder geld komen voor het gemeentefonds en zien gemeenten dus bezuinigingen aan komen. 

Toch is er goed nieuws. Want bijna alle grote partijen willen namelijk de bezuinigingen op het gemeentefonds terugdraaien, dat blijkt uit deze analyse van Binnenlands Bestuur. Zelfs de Vereniging van Nederlandse Gemeenten is hier hoopvol over. Nou, als zelfs de VNG hoopvol is - dat zijn ze namelijk niet zo vaak - dan mag je ook echt wel hoopvol zijn. Ik weet eigenlijk wel zeker dat in een nieuw regeerakkoord hier iets over opgenomen gaat worden. 

Ook in één van de laatste vergaderingen van de kamer kwam het ravijnjaar aan bod. Bij de behandeling van de begroting van Binnenlandse Zaken (die ook over het Gemeentefonds gaat) bracht PvdA-kamerlid Nijboer bijgaande motie in over het ravijnjaar. 

De motie roept dus op om voorstellen voor te bereiden die het ravijn dichten. De motie werd aangenomen, wel nipt met 77 stemmen. Er wordt dus serieus gewerkt aan reparatie.

Bibliotheken (en gemeenten): aan de bak!

Wat denkt u als u dit zo leest? Er komt veel geld op de sector af. En het is structureel geld of het wordt nog structureel geld. Het gaat om een oplopend bedrag van € 95 miljoen voor de sector. Gemiddeld meer dan € 5,- per inwoner in elke gemeente. En dat met een staatssecretaris die niet bereid is het geld aan gemeenten te geven als er geen goede afspraken zijn met gemeenten dat het ook naar bibliotheken.  

Die € 95 miljoen per jaar landt in een sector die op dit moment € 492 miljoen aan gemeentelijke subsidie krijgt. En dan tel ik ook de incidentele subsidies al mee. En dan ook nog het nieuws dat het ravijnjaar naar verwachting verdwijnt of flink gedempt gaat worden.  Ik zie een sector die de komende jaren met een kwart gaat groeien.

Dus?

Mijn conclusie is: Alle hens aan dek! De IDO's hebt u wellicht al wel voor elkaar maar voor zowel de gelden van de zorgplicht als de gelden voor Bibliotheek op school en Boekstart mag u als bibliotheek een flinke ambitie gaan tonen. Ambitie waar u uw gemeente mag en moet verleiden. Want een aantrekkelijk plan helpt een gemeente natuurlijk om de gelden ook echt beschikbaar te stellen. Die praatplaat uit 2021 kunt u misschien wel vertalen naar uw lokale situatie. Ik heb de eerste bibliotheek al gezien die dat aan het doen is. En als het kan: maak de plannen samen met uw gemeente. Dat is wel de grootste garantie op succes. 

Ik riep: alle hens aan dek! Maar ik denk dat we niet matrozen genoeg hebben. Dus ja, ik zie ook aankomen dat we nogal wat extra personeel nodig gaan hebben. Honderden extra leesconsulenten, een klein leger aan programmeurs en ja, ook extra betaald personeel in vestigingen. Waar gaan we die vandaan halen en hoe gaan we die opleiden als het nodig is? En ook zie ik extra investeringen in  bibliotheekgebouwen of zelfs extra vestigingen. Meer ruimte om te studeren, meer ruimtes voor workshops en meer ruimte voor partners die ook hun onderdeel in de bibliotheek inbrengen. 

Zo, ik hoop dat ik u weer wat overzicht heb gegeven. Bibliotheken staan er misschien wel beter voor dan u dacht. 

Alle hens aan dek! En: tjonge, wat heb ik zin de toekomst!

Over indexering, SPUK-middelen en gratis lidmaatschappen

De zomervakantie is nu definitief voorbij. En dat merken we aan het bibliotheeknieuws. Het is veel en het is divers. In dit blogje deel ik drie ontwikkelingen die in de afgelopen twee weken voorbij kwamen. Over hoe bibliotheken meer geld krijgen maar toch minder kunnen, over of de tweede SPUK-ronde nog wel zin heeft en over een politieke partij die pleit voor een gratis bibliotheeklidmaatschap voor alle Nederlanders. 

Benieuwd? Mooi. Lees dan verder.

Bibliotheken krijgen meer geld maar de kosten stijgen nog harder

Net voor mijn zomervakantie maakte ik al de Staat van het bibliotheekbestel op. In dat overzicht liet ik in acht grafieken zien hoe de sector ervoor staat. Eén van de staatjes ging ook over het feit dat sinds lange tijd de gemeentelijke subsidie aan de sector als geheel weer redelijk stijgt. Toen meldde ik ook al dat ook de kosten verder stegen.  De VOB, in de persoon van Klaas Gommers, rekende nog even verder na die opmerking en meldde in de nieuwsbrief van de VOB dat de kosten veel harder gestegen waren dan de subsidie. Ik vroeg bij Klaas Gommers zijn rekenmodel op en rekende daar nog even mee verder. 

Dan kom je tot bovenstaande grafiek. De gemeenten gaven in 2022 2,8% meer gemeentelijke subsidie dan in 2021. Dat is mooi zou je denken. Maar de kosten stegen veel harder dan die 2,8%. De totale kosten stegen met 9,0% waarbij de personeels- en huisvestingscomponent nog gunstig afsteekt met 8,0% en 7,7%. De landelijke inflatie lag in 2022 volgens het CBS op 10,0%. In die zin hebben bibliotheken het nog netjes gedaan. Gemeenten blijven met hun subsidie dus nog flink achter op de kostenstijging. Zo kan het dus dat je meer geld krijgt en toch moet bezuinigen. 

Hebben gemeenten dat geld dan niet? Dat is het stomme. Dat geld is er wel. De VOB meldt dat gemeenten met de Voorjaarsnota structureel € 271 miljoen hebben gekregen voor de compensatie van de gestegen kosten van maatschappelijke organisaties. Let even op: dat bedrag is structureel. Dat gaat dus niet om een tijdelijke compensatie, hiermee kan op dit moment gewoon structureel verhoogd worden. Niet alleen dit jaar. Ook volgende jaren.

Gaan bibliotheken nu failliet? Nee, dat niet. De extra kosten worden alleen niet gedekt met structurele subsidie. Wie in het dashboard van de bibliotheekstatistiek kijkt, ziet dat bibliotheken in 2022 samen zo'n € 30 miljoen aan 'overige inkomsten binnenhaalde'. Dan moet je denken aan extra tijdelijke projectsubsidies of coronasteun. Ook waren er in 2022 ten opzichte van 2021 zo'n € 11 miljoen extra 'eigen inkomsten'. Dan moet je denken aan gestegen contributies verhuur van ruimten of boetegelden.

Overigens complimenten op deze plek voor Klaas Gommers en de VOB-nieuwsbrief. Want Klaas had handig rekening gehouden met de verschillen die er in gegevenslevering zitten tussen 2021 en 2022. En het is knap hoe dat kleine VOB-bureau zo goed op alle ontwikkelingen zit. Chapeau. 

Heeft aanvragen in de tweede SPUK-ronde nog zin? Spoiler: jazeker!

Dan door naar het tweede onderwerp. En dat gaat niet over minder geld maar juist over meer. Het gaat over de afhandeling van het extra rijksgeld voor bibliotheken in 2023 en 2024. Dat gaat via een zogeheten Specifieke Uitkering, ook wel de SPUK genaamd. In een eerder blog noemde ik die SPUK al 'een regeling van kansen' was. 

Dat velen dat ook zo zagen, bleek wel uit de eerste van twee rondes. Die eerste ronde werd namelijk meer dan dubbel overtekend. In totaal was voor er € 39 miljoen aangevraagd terwijl er € 17,6 miljoen beschikbaar was. Dus-i, de uitvoeringsorganisatie voor deze subsidie, heeft op 5 september bekend gemaakt dat de toekenning in de eerste ronde zijn gedaan. Velen hebben in deze ronde dus geen toekenning gekregen. In totaal zal dit voor een bedrag zijn van zo’n € 21,4 miljoen. Wie wil zien welke gemeenten allemaal gehonoreerd zijn, kan dat vinden in deze link. 

Als er zoveel overtekend is, heeft het dan nog zin om in te dienen in de tweede ronde vragen velen zich af?

Het antwoord is: ja, dat heeft zeker zin. 

Kijk maar even maar naar bijgaande grafiek. Het budget in de eerste ronde was € 17,6 miljoen (voor 2023) maar in de tweede ronde (voor 2024) is € 38,4 miljoen beschikbaar. 

De verwachting is dat de aanvragen die nu niet gehonoreerd zijn doorgaan naar de tweede ronde. Ik begrijp van de ambtenaren dat er wordt gekeken of dat automatisch kan maar in het ergste geval moet een bibliotheek opnieuw indienen. Dat is overigens niet heel veel werk. Ik ga er dus voor het gemak maar vanuit dat die € 21,4 miljoen overtekende aanvragen doorschuiven naar ronde twee. Als dat gebeurt is er nog altijd € 17 miljoen beschikbaar voor extra aanvragen. Dat is net zoveel als er in de hele eerste ronde kon worden toegekend. Daarbij komt dat de ‘concurrentie’ om dit budget danig is geslonken omdat veel bibliotheken die bovenaan de lijst stonden, nu al gehonoreerd zijn en niet meer kunnen aanvragen. Aanvragen heeft dus zeker nog zin. Statistisch gezien heb je zelfs meer kans in de tweede ronde. De tweede ronde gaat open op 15 november. De Provinciale Ondersteuningsinstellingen zijn beschikbaar voor bibliotheken en hun gemeenten om de aanvragen te ondersteunen of mee vorm te geven.  

Samenvattiend: de regeling is succesvol en biedt in ronde twee nog volop kansen. Pak die kans, zou ik zeggen.

PvdA/GroenLinks: Gratis basisabonnement voor alle Nederlanders

En dan door naar het laatste onderwerp van deze week: de verkiezingen. 

We gaan opnieuw naar de stembus op 22 november van dit jaar. En dat betekent dat alle partijen - opnieuw - verkiezingsprogramma's maken. Ook in de conceptverkiezingsprogramma's staan bibliotheken prima genoemd. Ook daar wordt gewoon doorgebouwd op de zorgplicht. De VOB liet in hun nieuwbrief al een mooi overzicht zich dat ik hieronder zo graag nog herhaal.

Twee partijen vallen echt op. Meest opvallen: PvdA/GroenLinks pleiten voor een een gratis basisabonnement. Zij schrijven in hun programma het volgende: 

‘We maken het basisabonnement van de bibliotheek gratis voor iedereen. Bibliotheken gaan samenwerken met scholen om daar een wisselende en hoogwaardige collectie boeken te garanderen. We houden vast aan de plannen om een zorgplicht voor gemeenten in te voeren die voorschrijft dat in iedere kleine gemeente of grootstedelijke buurt met kansengelijkheidsproblematiek een bibliotheek moet zijn.’

Ook VOLT valt op. Zij pleiten voor een verhoging van de leeftijd van het gratis lidmaatschap. Tot welke leeftijd meldt het verkiezingsprogramma niet. Verder noemt bijna elke partij die nu al een concept-verkiezingsprogramma heeft, de bibliotheek. 

Van alle overige partijen is de VVD wellicht nog het meest uitgesproken die heel direct wijst op een bibliotheek in élke gemeente.   

Hieronder het overzicht dat de VOB eerder verspreidde in haar nieuwsbrief: 

• De VVD pleit voor een bibliotheekvoorziening in elke gemeente en zet in op de online bibliotheek.
• De SP wil dat gemeenten meer geld krijgen om te investeren in voorzieningen, waaronder de bibliotheek. 
• PvdA/GroenLinks willen een gratis basisabonnement van de bibliotheek voor iedereen, doorwerken aan de zorgplicht en samenwerking met scholen stimuleren. 
• De Partij voor de Dieren wil investeren in voldoende bibliotheken en benadrukt de belangrijke sociaal-maatschappelijke functie van bibliotheken. 
• Het CDA wil dat gemeenten voldoende geld hebben om te investeren in bibliotheken en wil in samenwerking met bibliotheken dat er een onderwijsbreed leesoffensief komt. 
• VOLT wil betere toegang tot cultuureducatie en bibliotheken door betere gemeentelijke financiering en door de leeftijdsgrens van gratis lidmaatschap van de openbare bibliotheek te verhogen. 
• JA21 wil basisvoorzieningen die dorpen en steden vitaal houden garanderen, waaronder de bibliotheek. 

Afgelopen week kwam daar nog - ná verspreiding van de nieuwsbrief van de VOB - nog het programma van de BBB bij. Zij noemen de bibliotheek een belangrijke ontmoetingsplaats en willen in het onderwijs extra inzetten op lezen. 

Voor mij was dit weer de eerste week na mijn vakantie. U ziet, de vakantie is echt om en er is genoeg te doen: zorgen voor een goede compensatie van kostenstijgingen, een kans pakken bij de SPUK en zien dat de landelijke partijen ook in hun verkiezingsprogramma's opnieuw voor de bibliotheek kiezen. 

Ik zeg: volle kracht vooruit!

Hoe een regeling 'van stenen' een regeling 'van kansen' werd : over de achterkant van een regeling

Afgelopen maandag werd in Eindhoven door staatssecretaris Uslu het subsidieloket geopend voor - hou u vast  de - '  Eenmalige specifieke uitkeringen lokale bibliotheekvoorzieningen 2023-2024' En daarmee start het Rijk met investeringen in lokaal bibliotheekwerk. Het gaat om een eerste ronde die tot 15 juni loopt. Van 15 november tot 15 december volgt een tweede ronde. In totaal komt er ruim € 50 miljoen eenmalig beschikbaar. Dit met de bedoeling om vanaf 2025 met een gewijzigde bibliotheekwet met een zorgplicht voor gemeenten en provincies ook nog eens structureel jaarlijks ruim € 50 miljoen beschikbaar te stellen. De eenmalige regeling is dus nog maar een opmaat naar een structurele. 

Nu mocht ik in het afgelopen jaar met regelmaat meedenken bij het ministerie over deze regeling. Het gaf mij een bijzonder inkijkje hoe beleid in Nederland tot stand komt en ik zag hoe deze regeling kantelde van een regeling 'van stenen' naar een regeling 'in kansen'. Ik neem u mee in de wereld achter de schermen.

Hoe ambtenaren van OCW in stilte alles voorbereidden met af en toe een knokpartij

Want hoe maak je eigenlijk zo'n regeling? Nou, daar zat een veel langere aanloop aan dan ik zelf dacht. Die aanloop blijkt namelijk te liggen bij de evaluatie van de bibliotheekwet in  2019. In 2015 is de wet ingevoerd. De wet is een stelselwet die drie overheidslagen aanmoedigt om zich in te zetten voor bibliotheekwerk. Een bevorderingstaak, geen zorgplicht. Bij de evaluatie in 2019 wordt geconstateerd dat in de afgelopen jaren het aantal vestigingen terugloopt en dat het aantal gemeenten dat geen volwaardige bibliotheekvoorziening heeft niet is verminderd. Dat heeft vooral te maken met snel teruglopende middelen voor bibliotheekwerk doordat de gemeenten krap bij kas zitten.  De stelselwet zelf werkt over het algemeen goed, maar niet op dit punt. Die conclusie wordt in 2020 bevestigd door het rapport van de Raad voor Cultuur, 'Een bibliotheek voor iedereen'.  Ook de Raad hekelt dat de bibliotheekwet niet heeft geleid tot een bibliotheek in elke gemeente en zij adviseert om de wet op dit punt aan te passen. 

Zeg Deckers, we leven in 2023, hoor ik u denken. Moeten we zo ver terug in geschiedenis? Eh ja, dat moet. En dat heeft te maken met de verkiezingen die daarna volgen. Die vinden plaats in maart 2021. 

In het verlengde van de evaluatie van de bibliotheekwet en in voorbereiding om de komende formatie na de verkiezingen werken de ambtenaren van OCW in de zomer en het najaar van 2020 in relatieve stilte de aan een zogenaamd 'fiche' dat gebruikt kan worden bij de formatie. Ambtenaren sorteren dus voor met hun beleid op de komende formatie. In dat najaar gaat er een paar keer een beleidsstuk heen en weer tussen het ministerie van OCW en het ministerie van Financiën. Daarbij stelt het ministerie van Financiën nog wel wat vragen bij de investeringen. Lekt het geld niet lokaal weg? Geen strooigeld! Kan de investering niet concreter? Hoeveel vestigingen worden het precies? Het ministerie van Financiën stelt behoorlijk wat voorwaarden. Maar de ambtenaren die dit dossier doen, weten behendig en geduldig langs alle opmerkingen te manoeuvreren. En, het 'fiche' haalt de eindstreep en mag mee richting de formatietafel. Voor de goede orde: de meeste plannen halen deze fase niet. Het tij zit mee en de ambtenaren zijn scherp.

Van formatie naar bibliotheekbrief, weer een knokpartij

De verkiezingen volgen en de formatie vraagt ongelofelijk veel tijd. Zoveel tijd dat de formatie pas in december 2021 wordt afgerond met het regeerakkoord. En jawel, daarin wordt een zinnetje opgenomen over bibliotheken bij de paragraaf voor een investering van € 170 miljoen voor cultuur. Die zin luidt dat gestreefd wordt naar een toekomstgerichte bibliotheekvoorziening in elke gemeente. Meer dan dat zinnetje is het niet. Maar op de achtergrond heeft het ministerie dan dus al een plan klaar liggen. Nou ja, klaar... Dat is een groot woord. Er moet namelijk opnieuw een robbertje gevochten worden. Dit keer niet met het ministerie van Financiën maar binnen het ministerie van OCW zelf. Die € 170 miljoen moet adequaat verdeeld worden over de verschillende posten.

Omdat de formatie van 2021 zo lang duurde, is de begroting van 2022 allang vastgesteld en is de eerstvolgende ronde dus eigenlijk de begroting van 2023. Met Prinsjesdag, en we zitten dan al in september 2022,  wordt dan ook helder hoeveel geld er de komende jaren echt naar bibliotheken gaat. Het wordt een oplopend bedrag van ongeveer € 60 miljoen. Wie kijkt naar de verdeling van de extra cultuurgelden, ziet dat bibliotheken eigenlijk wel de hoofdprijs in de wacht hebben gesleept. Hoewel het bedrag wat lager begint, eindigt het hoog, en structureel. Reken maar dat er met jaloerse ogen naar gekeken is door anderen. Ook nu weer geldt: het tij zit mee en de ambtenaren zijn scherp. 

Kort daarop, begin november 2022 volgt dan de Bibliotheekbrief waarin de plannen definitief ontvouwd worden: een tijdelijke regeling voor de korte termijn en een zorgplicht voor de lange termijn. En een oplopend en structureel bedrag van ruim € 50 miljoen naar een zorgplicht op lokaal niveau. 

Van bibliotheekbrief naar een regeling, en weer een knokpartij

Nu helder is wat er moet gebeuren op hoofdlijnen, moet de regeling ingevuld gaan worden. Het is inmiddels ver in het najaar 2022. Vooraf is al advies ingewonnen hoe die regeling juridisch het beste kan: het zou een specifieke uitkering moeten worden (SPUK). Het eerste geld moet in 2023 uitgegeven worden. De tijd gaat dringen. De ambtenaren starten een overleg met zo ongeveer alle betrokken partijen over hoe de tijdelijke regeling eruit moet zien.  De gemeenten zijn ervoor om het geld gewoon naar inwonertal over te maken. Maar dat kan niet want het 'fiche' dat is goedgekeurd door het ministerie van Financiën laat daar geen ruimte voor, het moet specifieker. De focus in de lobby de afgelopen jaren zat op het verdwijnen van vestigingen. De regeling moet dus koersen op dat probleem. Met andere woorden: nieuwe vestigingen of versterking van beperkte voorzieningen. Om die reden spreken partijen al snel over een regeling 'die over stenen' gaat. Een geluid dat hardnekkig zal blijken maar onterecht zal zijn. 

Het proces dat ik meemaakte was dat het ministerie van OCW probeert om met alle partijen de juiste beleidsruimte te vinden ten opzichte van de eerdere afspraak met het ministerie van Financiën. Dat vergt edel duw- en trekwerk. Anderen zouden zeggen een knokpartij... maar dat is het toch ook niet.  Het is meer met druk zoeken naar een gezamenlijke invulling. En dat duw- en trekwerk gaat zowel via de formele partijen als partijen die zich toch ook onuitgenodigd opdringen. Maar voor iedereen is, op zijn of haar niveau, aandacht. 

En door dat proces  verandert er nog wel wat. Zo is de regeling eerst nog bestemd voor een beperkt aantal gemeenten maar dat is op te rekken naar alle gemeenten als een bepaalde prioriteitsvolgorde wordt aangehouden op afstand en maatschappelijke opgaven. Naast nieuwe vestigingen komt er ook de mogelijkheid om een servicepunt te upgraden of om openingstijden te verruimen met betaald personeel. Zowel bij de verbetering van een beperkte voorziening als verruiming van openingstijden, gaat het niet om investeringen in gebouwen maar vooral om een investering in personeel. Een daar kantelt de regeling: de regeling wordt voor iedere gemeente en de regeling zal vooral investeringen vragen in personeel. En zo wordt de regeling 'van stenen' een regeling 'van mensen'.

Van een regeling op hoofdlijnen naar een regeling in detail 

Toch zijn we er dan nog niet. De laatste details volgen. Die gaan over  hoe ruim je mag omgaan met de middelen en dat het ook nodig is om niet alleen in vestigingen of openingsuren te investeren maar ook in programmering of verblijfsruimte. Er komt dus nog meer beleidsruimte. En de opzet wordt om de regeling eenvoudig te houden. Dus-i, die de regeling zal uitvoeren, maakt een model voor de aanvraag. In een paar bespreekrondes wordt dat voorstel teruggebracht tot de essentie. De kern: een voorstel van 500 woorden en een begroting. Ik heb gemeentemensen van hun stoel zien vallen, toen ze zagen hoe eenvoudig het was gemaakt. 'Was elke regeling maar zo', verzuchtte een lokale ambtenaar. 

De regeling is dan klaar. Wat er dan staat is dan een brede regeling die veel ruimte biedt maar die nog steeds focus geeft op een brede versterking van het bibliotheekstelsel.

Schetsontwerp nieuwe bibliotheek Rotterdam

Van een regeling naar kansen

De regeling wordt gepubliceerd en Provinciale OndersteuningsInstellingen (POI's) lijnen hun bibliotheken en gemeenten op met informatierondes en ondersteuning. Het bibliotheekstelsel is goed in dit soort processen. Het wordt samen een klus klaren. Dat hebben bibliotheken vaker gedaan. 

Ondertussen ontmoet ik de staatssecretaris zelf ook tijdens de netwerkdag van de Koninklijke Bibliotheek. De collega's van OCW zijn zo aardig me even voor te stelen. In het gesprekje dat daar volgt, gaat het onder andere over mijn ervaringen bij OCW en mijn weblog. En ze zegt: 'Dáár moet je eens over schrijven, dat weten niet veel mensen.' Waarvan akte.

Ondertussen heb ik ook zelf de regeling dan al een aantal keren mogen uitleggen En ik heb gezien hoe, als je de regeling goed uitgelegd krijgt, er plotseling bij  bibliotheekdirecteuren, ambtenaren en wethouders radertjes gaan draaien. Zelf zat ik bij een club van wethouders, die vooraf nog redelijk voorzichtig was, en wilde zien of ze wellicht in een tweede ronde mee wilde doen. Na afloop van het gesprek was de opinie om toch even vaart te maken en mee te doen in de eerste ronde.

Maar naast het feit dat er wellicht geïnvesteerd wordt, is er nog een ander soort winst. Eén directeur appte mij met de opmerking ‘hoewel ik eerste sceptisch was over de regeling, levert het me op korte termijn al zoveel gesprekken op met de gemeente en alleen dat al is winst.’ Door de regeling wordt in heel veel hoofden nagedacht over de bibliotheek. We zijn 'top of mind'. 

Het mooie geluid in Eindhoven

En met die geluiden kom ik dan uit bij de start in Eindhoven, afgelopen maandag. De opening van de eerste aanvraagronde, perfect verzorgd door het team van Albert Kivits met een leuke openingshandeling. Er moest gesoldeerd worden, draden doorgeknipt en pijltje op elkaar geschoten worden. Er volgde een rondleiding waarbij de breedte van de functie van de bibliotheek werd getoond. En passant trof ik Annie Maessen, die alleen nog virtueel had ontmoet. Alsof je elkaar al jaren kent. Gek is dat.

Ook inhoudelijk was er een glimlach. De wethouder maakte bekend te willen opteren voor nieuwe wijkvestigingen naast verruiming van openingstijden voor de centrale vestiging. U hoort het goed: nieuwe vestigingen. We gaan weer uitbreiden! Dit geluid is een kentering van wat we jaren gehoord hebben. En het geluid klinkt op meer plekken. Utrecht trekt bezuinigingen op wijkvestigingen vooralsnog in. Den Haag gaat investeren in nieuwe wijkvestigingen. In Rotterdam komt de schets van een nieuwe centrale op tafel. Nee, het heeft niet allemaal met deze regeling te maken maar wat wel helder is, is dat de beweging die het ministerie van OCW maakt, andere bestuurslagen uitdaagt om ook te investeren. Op heel veel bureaus wordt op dit moment gewerkt aan plannen. Zodanig dat ik begin te vermoeden dat die eerste ronde wel eens flink overtekend zou kunnen worden. Is dat erg? Nee, want er is nog een tweede ronde met meer middelen en het tekent het enthousiasme van gemeenten om in deze richting te investeren. En we investeren niet om over twee jaar weer te sluiten, hoorde ik volgens mij Albert Kivits zeggen.

Gebeurt dat overal? Nee, er zijn altijd een Gallisch dorpjes. Deze keer is dat Noordwijkerhout, zij overwegen de bibliotheek te sluiten ten gunste van de exploitatie van het zwembad. Een 88-jarige inwoner schreef daarom dit briefje aan het college. 

In Noordwijkerhout moet dus nog een robbertje gevochten worden maar op veel plekken ziet men de kansen wel. Gelukkig. 

Voor mij was deze samenwerking met het ministerie een mooi inkijkje in hoe je in Nederland van beleid tot uitvoering komt en hoe ingewikkeld dat soms is. Het was mooi om daar een bescheiden bijdrage aan te leveren. Er is niemand die in zijn eentje kan beslissen en er is veel om rekening mee te houden. Maar het was ook mooi om te ontdekken dat belangen heel vaak op elkaar lijken en dat je elkaar best goed tegemoet kan komen. Ik had al veel waardering voor de ambtenaren en die is door dit proces nog wel een stukje gegroeid. Maar het meest in het oog springende is misschien wel: dit begon dus al jaren geleden. Het vergt lange adem van veel partijen en het kan op vele momenten sneuvelen. Zo broos is het. 

En zo werd een regeling 'van stenen' een regeling 'van kansen'. Er gaat een wereld achter schuil die inderdaad bijna niemand ziet. De staatssecretaris had gelijk. Hulde aan mijn collega's bij OCW en natuurlijk allen die er om heen aan meewerkten.