Op donderdag 30 oktober 2025 overleed op 69-jarige leeftijd Gerard Kocx. Hij was van 1990 tot 2018 directeur van de Bibliotheek in Enschede. Ik heb als projectleider van innovatieprojecten bij Overijsselse bibliotheken veel met hem samengewerkt. En ik sta daarom graag nog even stil bij deze bibliothecaris. Zeker, hij was directeur maar bovenal bibliothecaris die geloofde in de bibliotheek als volksverheffer.
Een geheim overleg en een brief waarmee samenwerking in Overijssel startte
Gerard Kocx is één van de dragende krachten geweest voor de samenwerking tussen de Overijsselse bibliotheken. Lang was er - in heel Nederland trouwens - een soort animositeit tusssen stedelijke bibliotheken en plattelandsbibliotheken. Iedereen had eigen systemen en iedereen vond zijn eigen wiel uit.
Gerard Kocx was één van de directeuren die dat in Overijssel doorbrak. De Overijsselse BibliotheekDienst (OBD, een voorloper van Rijnbrink) was al bezig met digitalisering en Gerard realiseerde zich dat hij dat met zijn Enschedese bibliotheek niet alleen ging redden. Hij belde Henk Middelveld op, de toenmalige directeur van de OBD, om te overleggen. Hij wilde voorstellen om alle bibliotheken in Overijssel samen te laten werken. Dat dat onderwerp precair was, mag blijken uit het feit dat Gerard een geheime locatie in Beckum voorstelde om te overleggen. Hij wilde niet gezien en gehoord worden dat hij overlegde met Henk Middelveld.
Gerard stelde aan Henk Middelveld voor om samen geld op tafel te leggen en ze kwamen overeen dat iedereen in Overijssel mee moest doen. Zo geschiedde.
In oktober 1994 schreef Gerard een brief aan alle Overijsselse bibliotheken waarin hij aangaf dat de nieuw media en informatietechnologie zulke grote gevolgen zouden hebben dat hij verwachtte dat de Bibliotheek Enschede daar niet alleen op zou kunnen anticiperen. De grootste bibliotheek zei dus eigenlijk tegen alle bibliotheken die kleiner waren dat deze het al niet zou kunnen. En hij daagde alle Overijsselse bibliotheken uit het samen op te pakken. Daarvoor zou elke bibliohteek dan fl. 0,15 (€ 0,068) per inwoner op tafel moeten leggen. De brief zit nog in het archief van Rijnbrink en deel daarvan ziet u hieronder ook. En zo begon samenwerking in Overijssel.
Elke bibliotheek deed mee.... Hoewel, elke? Nee, één bibliotheek deed niet gelijk mee. Dat was de Bibliotheek Deventer. Dat was de bibliotheek waar ik zelf op dat moment werkte. Jos Debeij, toen directeur bij deze bibliotheek, had namelijk enkele maanden daarvoor mij aangesteld als bibliothecaris met de bedoeling ook een zwengel te geven aan nieuwe media. Deventer had zijn geld dus al uitgegeven. Aan mij, wel te verstaan. Deventer deed later overigens volop mee omdat ik bijvoorbeeld heel veel internettrainingen ging geven in heel Overijssel. En van het één kwam het ander. Ik kwam in dienst bij de Overijsselse Bibliotheek Dienst en niet veel later deed ik innovatieprojecten voor alle Overijsselse bibliotheken, waaronder voor de Enschedese bibliotheek van Gerard. Mijn baan heb ik dus indirect aan Gerard te danken.
Van fl. 0,15 naar € 0,30
Die actie van Gerard om alle bibliotheken mee te laten betalen, bestaat nog steeds. De fl. 0,15 per inwoner nam ik later als projectleider over en groeide naar € 0,30 per inwoner. Dit bedrag wordt nog altijd jaarlijks gebruikt voor samenwerking. Gerard heeft dus absoluut een steen verlegd in de samenwerking tussen de Overijsselse bibliotheken.
De Overijssele bibliotheken verenigen zich in het DirectieOverleg van Bibliotheken in Overijssels (afgekort het DOBO). Van dat overleg was hij zo lang ik me kan heugen de vice-voorzitter. De automatisering en digitalisering hadden daarbij zijn grote interesse. Overijssel kocht jarenlang zelf digitale content in. Lang voordat het land dit deed. En Gerard was daarbij altijd de mede-inkoper. Dat was overigens wel een beetje ingegeven door het feit dat Gerard altijd opmerkingen maakte of iets niet goedkoper kon. Als je Gerard ergens op af stuurde, betaalden we nooit teveel. Zo werd de Krantenbank, Literom en digitale AO-boekjes ingekocht.
Eén bibliotheeksysteem in Overijssel
Een andere stap die Gerard nam was om zijn zelfstandige bibliotheeksysteem voor Enschede in te ruilen voor het gezamenlijke Overijsselse bibliotheeksysteem. Toen ik in 1998 begon bij de OBD had Overijssel nog bijna tien verschillende installaties van bibliotheekystemen. Steden hadden vaak het Datapointsysteem en de 'plattelands'bibliotheken hadden gezamenlijk het ALS-systeem. Toen het ALS-systeem werd ingeruild voor een voorloper van het huidige Wise-systeem stapten stuk voor stuk ook de stedelijke bibliotheken over. Ook Enschede nam die moedige beslissing om het eigen systeem op te geven. En op enig moment was er sprake van één Overijssels bibliotheeksysteem. Saillant detail natuurlijk is dat Enschede, nadat Gerard al gestopt was, weer uit dat Overijsselse systeem stapte. Coalities zijn nooit voor eeuwig.
Gerard Kocx (rechts) tijdens een DOBO-overleg in 2000. Links Jan Krol van bibliotheek Almelo, midden Greetje van Gemert van Deventer.Eén bibliotheek voor Almelo, Hengelo en Enschede
In 2009 namen Jan Krol (bibliotheek Almelo), Marion Mertens (bibliotheek Hengelo) en Gerard Kocx het initiatief om te verkennen of Almelo, Hengelo en Enschede niet één bibliotheek konden worden. Er volgde een interview in Bibliotheekblad waaruit wel bleek dat de visie van de drie directeuren nog wel verschilde. En dat wisten de bibliotheekcollega's ook wel. Tot een fusie kwam het dan ook niet. Wel volgde er een inhoudelijke samenwerking die nog enige jaren bleef bestaan.
Muziek
De Bibiotheek Enschede heeft in het Overijsselse altijd een bijzonder positie gehad op het gebied van muziek. De bibliotheek kreeg op enig moment de studenten-CD-uitleen binnen de muren, de huidige Muziekbank. Na de Centrale Discotheek Rotterdam was dit de grootste CD-collectie van Nederland. Deze collectie kwam op enige moment beschikbaar voor alle Overijsselse bibliotheken. Gerard had hier een belangrijke rol in. Ook was Gerard jaren bestuurslid van de Provinciale Bibliotheek AmateurMuziek (PBAM), thans onderdeel van Musidesk van Rijnbrink.
Bezuinigingen
Gerard Kocx kreeg grote bezuinigingen voor de kiezen aan het eind van zijn loopbaan. Er moest € 900.000,- af. Een onvoorstelbaar bedrag. Daar vroeg hij mijn hulp destijds ook bij. Zijn inzet was daarbij altijd om alle vestigingen open te houden en alle medewerkers hun baan te laten behouden. Met die inzet heeft hij ervoor gezorgd dat overal in Enschede de bibliotheek aanwezig bleef. Sommigen zullen dat conservatief hebben gevonden - want er bleef weinig geld over om ook te vernieuwen - maar achteraf blijkt die spreiding een groot goed te zijn. De bibliotheek is in deze stad nog steeds overal dichtbij. Ook in de wijken waar de bibliotheek veel kan betekenen.
Pot met goud
Enschede is geen rijke stad en de laaggeschoolde textielindustrie van weleer geeft de stad nog steeds de nodige uitdagingen. De geschiedenis van de bibliotheek Enschede is daarmee verbonden. Er is nooit veel geld. En er is altijd veel te doen. Met weinig geld dus toch veel doen. Gerard Kocx was daar een meester in.
Eind 2018 ging Gerard met pensioen. Ik mocht hem toespreken bij zijn afscheid. Ik haalde daarbij tal van historische wereldfeiten aan die ik koppelde aan de geschiedenis van Bibliotheek Enschede. Gerard was namelijk een liefhebber van geschiedenis en een kenner van de Eerste Wereldoorlog. Historisch klopte er niets van mijn verhaal. Maar het verhaal eindigde ermee dat er goud zou zijn verstopt in de grachten van Enschede tijdens de stadsbrand van 1862. En dat de bibliotheek van Enschede in de Pijpenstraat - ongeveer gelegen op die oude gracht - wel eens boven op een grote pot met goud zou kunnen staan. Hadden we die pot met goud gevonden dan had dat het bibliotheekwerk misschien wel wat makkelijker gemaakt.
Je wordt wat je leest
Die historische context, liet hij ook doorschemeren in zijn afscheidsinterview met de Tubantia in 2018.
'Volksverheffing is nu, 156 jaar later, eigenlijk steeds meer de taak, al wordt het anders verwoord. ,,Wij zijn ervoor zodat mensen zich persoonlijk kunnen ontwikkelen, dat ze zo goed mogelijk zijn toegerust om mee te doen in de samenleving. Als je het sterk vereenvoudigt komt het hierop neer: van boeken lezen word je een beter mens. ,,Van lezen leer je je te verplaatsen in een ander. Hoe beter je dat kunt, hoe beter je weet hoe de wereld zich ontwikkelt en hoe beter je jezelf in die wereld kunt plaatsen. Je wordt wat je leest.'
Als grootste bibliotheek achtte hij zich niet te groot om samen te werken met al die kleinere bibliotheken. Hij sprong daarmee over zijn eigen schaduw. Geen grote verhalen, wel concrete en tastbare samenwerking.
Gerard was een bibliothecaris die geloofde in een leven lang leren, persoonlijke ontwikkeling, volksverheffing of hoe u het ook in moderne taaal wilt noemen.
Volksverheffing dus. Dat deden bibliotheken, dat doen bibliotheken en dat blijven bibliotheken doen!
Op Gerard!
Voor dit In Memoriam dank ik René Siteur en Henk Middelveld voor hun hulp.
3 opmerkingen:
He Marc, een in memoriam van hoge kwaliteit, je hebt hem goed beschreven
Henk Middelveld
Dag Mark, dank voor dit in memoriam voor Gerard en een eigen stuk geschiedenis dat met zijn persoon verbonden is.
Dag Mark, triest deze 'In memoriam' voor Gerard. Rake typering. Een markante persoonlijkheid die helaas veel te vroeg is overleden.
Een reactie posten