zondag 21 augustus 2022

Over tolerantie, neutraliteit en kleine bruggen tussen eilanden in de samenleving


Ik weet niet hoe het u vergaat maar mijn vakantieperiodes leveren altijd nieuwe inzichten op. Niet omdat ik er naar op zoek was maar om dat ze zich aan mij opdringen. Ik neem u mee naar twee observaties en wat ze mij leerden. 

Observatie 1: Tolerantie is niet hetzelfde als inclusiviteit

De afgelopen zomer waren wij op vakantie in Berlijn en ons huis stond echt bijna bovenop de Brandenburger Tor. U wist niet dat daar een huisje zat maar wij zaten er. In het weekend werd in Berlijn Christopher Street Day gevierd. In Nederland is dat bekend als bijvoorbeeld Pride Amsterdam. Een groot LHBTI+-festival dus. Zelf had ik zo'n festival nog nooit meegemaakt en dus stond ik enige tijd tussen ruim 100.000 mensen. Soms met de meest wonderlijke uitdossing en soms moet ik eerlijk bekennen dat ik niet wist welk deel van de L, de H, de B, de T, de I of de + ik voorbij zag komen. Dat deed er ook niet toe. Wat ik wel zag was dat hier heel veel mensen bij elkaar waren die allemaal een 'uit-de-kast'-moment moeten hebben gehad.  En dat raakte me. Wat bij velen zal dat niet eenvoudig zijn geweest. Uit-de-kast-komen is in veel gevallen nog een pijnlijk proces van jaren en het geeft aan dat de samenleving op dit punt, vaak onbewust, nog steeds heel normatief is. Voelen dat je tussen zoveel mensen staat die allemaal moeite hebben gehad om uit te komen voor hun identiteit, deed me beseffen hoe ingewikkeld wij het nog steeds maken als samenleving. En ik snap ook dat het voor deelnemers aan dit festival juist heel bevrijdend moet zijn om zo bij elkaar te komen. Maar de moraal van dit verhaal is dat tolerant zijn, wat velen zullen zeggen te zijn, niet genoeg is om iedereen een inclusief gevoel te geven.

En tegelijkertijd zag ik tussen die massa hoe de samenleving zich op dit punt nog ontwikkeld. Waar een man, vrouw,  en twee kinderen en allemaal wit van kleur in de afgelopen generaties misschien de norm waren, daar zijn we in de afgelopen decennia al flink veranderd: samengestelde gezinnen, gezinnen met twee vaders of twee moeders, meer alleenstaanden en woongroepen. En de samenleving heeft veel meer kleuren en buitenlandse achtergronden gekregen.  En die ontwikkeling zal de komende decennia alleen maar doorgaan.

Die diverse samenleving wordt onze nieuwe eigenheid. De opgave voor de samenleving is om niet alleen tolerant te zijn naar elkaar maar om echt met elkaar te leren leven. Dus niet alle moslims in de ene wijk en alle LHBTI+-groepen in een andere wijk. Nee, de opgave wordt om elkaar echt te leren kennen en met elkaar te leven. Tot op heden is nog steeds onze neiging om ieder in lekker in de eigen bubbel te laten. 

Observatie 2: Neutraliteit bestaat niet

Mijn tweede inzicht kwam uit heel andere hoek: een boek en een museum. Ik las in mijn vakantie het boek 'Een schitterend vergeten leven' van Toni Boumans. Het boek gaat over Frieda Belinfante. Belinfante was de eerste vrouwelijke dirigent van Nederland. Ze was lesbienne in een tijd dat men dacht dat dit niet bestond. En tot slot was ze een onvermoeibaar verzetsstrijder in de oorlog.  Als half-Jood werd ze niet ontslagen uit haar orkest maar nam ze zelf ontslag om uit principiële overwegingen. Ze ging daarna het verzet in, vervalste identiteitsbewijzen en ze was de initiatiefnemer van de aanslag  op het Amsterdamse bevolkingsregister in 1943. Zelf mocht ze niet meedoen bij die actie, omdat ze vrouw was. Alle mannen die meededen zijn na de geslaagde aanslag geëxecuteerd. 

Belinfante vlucht via Frankrijk naar Zwitserland en gaat na de oorlog naar Amerika waar ze een aardige carrière als dirigent kent. Haar lesbische geaardheid zal ze nagenoeg haar hele leven moeten verbergen. Waar ze in het verzet wel de behoefde voelde om op te staan daar heeft ze haar hele leven zich niet een voorvechter gevoeld voor de lesbische vrouwen. Het weerhoudt haar niet om uiting te geven aan haar geaardheid want ze heeft tal van relaties, maar wel allemaal in het geheim. 

Wat me vooral trof was dat ze echt vond dat je niet neutraal kon zijn in de oorlog. Wie niet opstond tegen de bezetter, heulde er mee, was haar mening. Als een samenleving onder spanning komt en polariseert, sneuvelt de neutraliteit. Je moet kiezen en in actie komen. Hou die gedachte even vast en lees later nog eens het boek

Niet veel later bezocht ik het vernieuwde Museum Arnhem. Ook een aanrader kan ik vast verklappen. Maar op dit moment staan daar twee tentoonstellingen die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben maar die bij nader inzien angstig op veel op elkaar aan lijken te sluiten. De eerste expositie is 'Van Links naar Rechts' gaat over neo-realisme rond het interbellum. Kunstenaars die communistisch zijn en waarschuwen tegen het nationaalsocialisme (zoals Harmen Meurs, zie foto) maar ook kunstenaars die het omarmen (zoals Henri van de Velde)  en kunstenaars die proberen de kool en de geit te sparen. De maatschappelijke polarisatie in de samenleving had gevolgen voor hun werk en ze moesten zich daartoe verhouden. Ook geen positie kiezen, is positie kiezen. En die gedachte sluit nauw aan bij de mening van Frieda Belinfante die vond dat je in de oorlog niet neutraal kon zijn. 

De tweede expositie heet 'Tenminste houdbaar tot' en bevat tal van moderne kunstwerken die gaan over de klimaatverandering: een film over de oorlog om water, een kunstwerk dat is gemaakt van jerrycans die als vervuiling in de rivier dreven (zie foto) en kunstwerken die dromen over de redding van de aarde en terugbrengen naar een paradijselijke staat. Het laat je beseffen dat we met ons gezamenlijk handelen het lot van de wereld in handen hebben. En hoe handelen we daar in? En dan te bedenken dat die klimaatcrisis maar een van de vele crises is die onze samenleving nu treft. 

Tolerantie is niet genoeg en neutraliteit bestaat niet... 

Zo'n vakantieperiode laat je soms iets zien wat je in de drukte van alledag niet kunt zien. Door de bomen zie je het bos dan niet. Dat gevoel bekroop me deze vakantie ook. Onze samenleving staat onder grote spanning door tal van crises. En vaak is het ook een crisis waarbij de samenleving gespleten wordt in verschillende groepen. Maatschappelijke polarisatie dus: vaccineren of niet-vaccineren, boeren of natuur, duur gas of corrumperen met Rusland of vluchtelingen helpen of 'eigen volk' eerst? En dat in een samenleving die steeds diverser wordt en waarbij het steeds meer zaak is om echt 'met elkaar' te leven in plaats van alleen elkaar te tolereren. En tot slot: een versnipperd politiek landschap waar ook nog eens veel burgers weinig vertrouwen in blijken te hebben.

En de schreeuwers hebben de overhand in dat klimaat. Lees daarover het interessante artikel van Sanne Blauw over 'stelligheid' in onze samenleving.  

Ik vraag mij inderdaad af of in die setting neutraliteit nog bestaat? Of je nog burger kunt zijn die zich nergens iets van aantrekt en gewoon doorgaat met zijn leven. Mijn gevoel zegt dat die tijd wel ongeveer voorbij is.  Wie nu stil blijft, geeft de wereld aan de brutalen en de schreeuwers, denk ik. Maar goed, dat is ook maar mijn mening en het fijne in dit land is dat je die mag delen. 


Kleine bruggen tussen eilanden in de samenleving
Ligt daar een rol voor bibliotheken? Ja, dat weet ik eigenlijk wel zeker. Maar hij is niet eenvoudig door de polarisatie  Hoe zorg je nog voor dialoog tussen burgers in zo'n gepolariseerd landschap? En wat als die neutraliteit echt niet meer bestaat maar als blijkt dat het eigenlijk al vijf voor twaalf is en je eigenlijk moet gaan handelen in plaats van praten? En hoe wordt schreeuwen weer praten? Maar misschien laat dit wel zien dat initiatieven als de Human Library of de Living Library zo waardevol zijn. Initiatieven waar mensen kennis maken met iemand van een groep waar je minder van weet of waar vaak vooroordelen over bestaan. Hoe klein soms ook, maar hier begint verandering.

Verbinden in een samenleving die steeds meer met de rug naar elkaar en naar de overheid toe staat. Rolf Hapel, de directeur van Dokk1 in Aarhus, leerde me ooit dat de bibliotheek één van de weinige plekken is waar heel veel soorten mensen elkaar nog zien. Mensen van alle leeftijden en allerlei achtergronden. En hij leerde me dat dat elkaar zien, zo ontzettend belangrijk is om met elkaar samen te leven. Om die reden is het ook fijn als mensen langere tijd met elkaar in een gebouw als de bibliotheek doorbrengen. Mensen die studeren, mensen die boeken lenen, mensen die een workshop volgen. 

Onbewust slaan bibliotheken kleine bruggen tussen de eilanden van de samenleving.  Eilanden die steeds verder van elkaar weg lijken te drijven. 

P.s. Voordat u denkt dat ik uw huisfilosoof wordt: de volgende keer doe ik weer ouderwets een overzichtje met allemaal cijfers en grafieken!

Geen opmerkingen: