90 miljoen voor schoolbibliotheken, een gratis bibliotheeklidmaatschap voor ouderen en de evaluatie van de bibliotheekwet

De afgelopen week vond de afronding  van de evaluatie van de bibliotheekwet plaats. Ik neem u mee langs de laatste aardige punten hiervan waaronder een gratis bibliotheeklidmaatschap voor alle ouderen en 90 miljoen voor schoolbibliotheken. Geïnteresseerd? Lees dan even verder en u bent weer bij.

Bibliotheekwet

In 2015 werd de Bibliotheekwet ingevoerd. De officiële naam is Wet Stelsel Openbare Bibliotheekvoorzieningen en wordt meestal afgekort naar WSOB. Deze wet regelt de verhoudingen tussen de verschillende overheidslagen en partijen rond het bibliotheekwerk. Deze wet zou na vier jaar geëvalueerd worden. 

Raad voor Cultuur 'Een bibliotheek voor iedereen'

In het afgelopen half jaar vond die evaluatie plaats. De evaluatie werd ingeleid in februari door het rapport 'Een bibliotheek voor iedereen' van de Raad voor Cultuur.  Die titel was goed gekozen want de Raad hekelde vooral dat ondanks de bibliotheekwet er nog steeds gemeenten zijn zonder (volwaardige) bibliotheek. Daar komt bij dat sinds 2010 is het bedrag dat gemeenten uitgeven aan bibliotheken met 19% is gedaald.  Dit is kwalijk, zeker in het licht van de slechte score van Nederland op leesmotivatie en leesvaardigheid onder middelbare scholieren in het recente PISA-onderzoek, aldus de Raad voor Cultuur. 

De Raad pleitte dan ook voor een wettelijke verplichting voor een bibliotheek in elke gemeente en als dat niet haalbaar was dan een samenwerking met een buurgemeente zodat alle bibliotheekfuncties op redelijke afstand beschikbaar zijn. 

Naast deze aanbeveling zette de Raad ook in op een Nationale Bibliotheekagenda en een stevig leesoffensief.

Evaluatie Kwinkgroep

Het rapport van de Raad voor Cultuur werd samen met de evaluatie van de Kwink-groep naar de kamer gezonden. In deze evaluatie, die op zich zeer positief was over de bereikte resultaten,  kwam ook met tien aanbevelingen voor de sector. Die gingen onder andere over de verdere uitbouw van de maatschappelijk-educatieve bibliotheek, de balans tussen financiering en ambities (dat is ambtelijke taal voor te weinig geld), aandacht voor de bibliotheekopleiding en een landelijke bibliotheeksysteem. 

Kwink-rapport

Tegelijk met het rapport van de Raad voor Cultuur stuurde de minister het evaluatierapport van de wet toe zoals dit was opgesteld door Kwink. Kwink maakte in tegenstelling tot de Raad voor Cultuur een meer organisatorische evaluatie en formuleerde hierbij tien uitdagingen voor de komende tijd. Daarin zaten zaken als de verdere uitbouw van de maatschappelijk-educatieve bibliotheek, het versterken van de samenwerking in de sector maar ook een  collectief landelijk bibliotheeksysteem en het vergroten van de gebruikersvriendelijkheid van de digitale bibliotheek. De aanbieding van de beide rapporten ging met de belofte dat ze er beleidsmatig nog op terug zou komen. 

Overigens merkte ook Kwink op dat de bibliotheek veel ambities heeft en veel kansen ziet maar dat de financiële kaders steeds krapper worden (zie afbeelding, let op de bijdrage aan KB is alleen de bijdrage in het kader van WSOB). Dat geldt in ieder geval voor de bedragen die gemeenten en provincies inzetten voor bibliotheekwerk. De rol van bibliotheken wordt steeds breder maar de beurs wordt steeds smaller.

Beleidsbrief van de minister

In april van dit jaar volgde de beleidsbrief van de minister. In deze brief maakt ze melding van het feit dat ze wil komen tot een landelijk convenant met de provincies (IPO) en de gemeenten (VNG) om te komen tot een gezamenlijke invulling van maatschappelijke opgaven.

De vier speerpunten die de minister aangeeft zijn dat 1)iedere inwoner toegang heeft tot de openbare bibliotheek (let op: ze zegt niet, in elke gemeente een bibliotheek), 2) dat alle jeugd gratis toegang heeft tot de bibliotheek, 3) het opzetten van een leesoffensief en het 4) versterken van de samenwerking in het netwerk. 

Het convenant is ondertussen nagenoeg rond en naar ik heb horen zeggen zou dit eind september ondertekend kunnen worden.

De afronding: Kamervragen

Terwijl het convenant al in de steigers staat, moest een kleine democratische plichtpleging nog wel afgerond worden: het overleg met de Kamer. Door corona vergaderde de Tweede Kamer alleen fysiek over corona-onderwerpen. De hele afhandeling van deze evaluatie vond plaats op papier. Kamerleden konden vragen stellen en de minister heeft geantwoord. Hoewel het document 47 pagina's beslaat is het toch aardig om eens door dat noeste huiswerk van de ambtenaar voor bibliotheekwerk heen te lopen. Ik pak er een paar aardige zaken uit.

Punt 1: gratis jeugdlidmaatschap wordt verplicht

De minister gaat de bibliotheekwet aanpassen als het gaat om de jeugdcontributie. Nu staat er nog in artikel 13 van de wet dat de jeugd tot 18 jaar geen contributie betaald, tenzij de gemeenteraad anders beslist. Die 'tenzij' wordt uit de wet gehaald. Elk kind moet dus gratis lid kunnen worden van de bibliotheek. Ik vind dat een mooie verandering.  In 2019 was bij 12 bibliotheekorganisaties in 26 gemeenten nog sprake van een vorm van jeugdcontributie. Het ging dan om 25.000 kinderen die moesten betalen voor hun lidmaatschap. Overigens was dit in 2020 al gedaald naar 14 gemeenten. Die wetswijziging kost wel wat tijd en in de tussentijd wil de minister in het landelijk convenant hier al met de gemeenten op aansturen. Dit is de enige wetswijziging die wordt doorgevoerd.

Punt 2: Geen lokale verplichting voor een bibliotheek

De Raad voor Cultuur riep op tot een bibliotheek in elke gemeente, de minister zwakte dat in de beleidsbrief al af naar een voor iedereen bereikbaar bibliotheekvoorziening en ook in de Kamervragen geeft de minister aan dat ze gemeenten niet gaat dwingen tot een bibliotheek.  Ze wil in het landelijk convenant - jawel, daar is ie weer - afspraken maken zonder de wet te wijzigen. Als ze de wet wel zou wijzigen zou dit een taakverzwaring betekenen voor die gemeenten die nu geen bibliotheek hebben. Die gemeenten zouden dan een compensatie willen hebben van het ministerie en die berekent het ministerie op € 60 miljoen en dat heeft het ministerie niet.

Punt 3: Overal een schoolbibliotheek kost € 90 miljoen en dat is er niet

Verschillende fracties hebben de minister gevraagd of ze het succesvolle programma Bibliotheek op school gaat helpen om bij alle scholen beschikbaar te komen. Dat zou toch een puike impuls voor een leesoffensief zijn. De minister geeft aan dat de structurele kosten hiervan op dit moment vooral door gemeenten (via bibliotheken) en onderwijs worden gedragen. Als men wil uitbreiden naar alle scholen - we zitten op dit moment op ongeveer de helft van de scholen - zou er € 90 miljoen extra nodig zijn. De minister geeft aan dat ze niet verwacht dat bibliotheken en gemeenten dit kunnen oplossen. Het model loopt daardoor tegen zijn grenzen op. Ook hier ziet ze geen geld voor beschikbaar binnen de begroting. 

Toch is dit raar. Want in november 2018 werd nog deze motie van Asscher  aangenomen in de Kamer.

Deze motie werd met 150 stemmen voor en 0 stemmen tegen aangenomen. Waar zijn die kamerleden nu? 

Een leesoffensief is leuk, maar het mag dus niet te veel kosten, is me wel duidelijk.

Punt 4: Nog geen verandering in leenrecht op scholen

Een twistpunt tussen uitgevers en auteurs aan de ene kant en bibliotheken aan de andere kant gaat over het leenrecht op scholen. De auteurswet kent een onderwijsexceptie voor het leenrecht waar veel schoolbibliotheken dankbaar en legaal gebruik van maken. Dat rechthebbenden vinden dat deze exceptie daar eigenlijk niet voor bedoeld is en dat ze inkomsten mislopen door verschuiving van uitleningen in een vestiging naar uitleningen in een school. De minister herhaalt dat ze voorstander is van de bibliotheek op school en dat ze met 'alle partijen tot een algemene lijn wil komen'. Met andere woorden: er wordt niks afgedwongen maar met polderen moet men er uit zien te komen. Het feit dat hierboven nog gesteld wordt dat er op dit moment geen extra investeringen komen voor de Bibliotheek op school zal dat polderen niet eenvoudiger maken.

Punt 5: Muziekweb richting Instituut voor Beeld en Geluid

MuziekWeb is wel de nationale trots van het bibliotheekwerk als het gaat om geluidsdragers. Maar ook hier geldt: we zijn wel trots maar het mag niet te veel kosten. De uitleningen lopen terug en dat levert flinke problemen op in de 'financiële houdbaarheid van de organisatie'. Dat is een tijdje ondersteund met noodmaatregelen maar er wordt nu gezocht naar een definitieve oplossing. Die lijkt er te komen door MuziekWeb onder te brengen bij het Instituut voor Beeld en Geluid. In de antwoorden geeft de minister aan dat ze MuziekWeb daar 'de gelegenheid voor wil geven'. Dat is ambtelijke taal voor dat ze dat wel ziet zitten en eventueel ook nog wel eenmalig wil ondersteunen. Voorwaarde is wel dat de branche het zelf ook ziet zitten. Kortom, daar volgt nog een soort referendum over.

Punt 6: Géén gratis bibliotheeklidmaatschap voor bejaarden

En dan de uitsmijter van de hele evaluatie: een gratis lidmaatschap voor bejaarden. De 50PLUS-fractie had gevraagd aan de minister of ouderen ook niet een gratis lidmaatschap van de bibliotheek behoren te krijgen. Onder deze groep zitten namelijk significant veel laaggeletterden.

Slim bedacht maar de minister gaat er niet in mee. En vooruit dan geef ik u toch nog een paar zinnen met ambtelijk proza. De minister stelt namelijk:

'Bij een gratis lidmaatschap ligt voor mij de focus bij de jeugd, omdat in die leeftijd de basis wordt gelegd voor een leven lang lezen en ontwikkelen. De groep 65-plussers is niet zodanig homogeen, dat voor deze gehele categorie de kosten een obstakel vormen om lid te kunnen worden van de bibliotheek. Voor ouderen met een inkomen op of onder het sociaal minimum hanteren veel gemeenten kortingsregelingen of stadspassen die het gebruik van essentiële voorzieningen zoals de bibliotheek voor iedereen toegankelijk maken.'

En dat soort proza dus 47 pagina's lang. 

Tussen politieke werkelijkheid en kansen zien

En daarmee eindigde de evaluatie van de Bibliotheekwet. Per saldo: goed op weg en alle belangrijke punten gaan naar het landelijk convenant. Drie overheidslagen moeten er samen met de bibliotheekpartijen in goed onderling overleg uit komen. Waar begin dit jaar nog hoop was dat er her en der wellicht extra geld kwam uit een 'Wobke-en-Wiebes-fonds' constateren we nu dat we een paar maanden later blij mogen zijn dat we gelden op landelijk niveau goed overeind houden en vrezen we de financiële situatie van gemeenten de komende jaren.  

Complimenten voor de bibliotheekambtenaar

Voor de bibliotheekambtenaar die dit traject moest begeleiden zal het een gekke tijd zijn geweest om in feite de hele evaluatie schriftelijk af te doen. De minister had er wellicht wat minder werk aan maar de ambtenaar zal zich toch de vingers blauw hebben gepend. Ook wel weer een compliment waard. 

Tot slot: dit is de politieke werkelijkheid. Een tijde geleden schreef ik nog dat we van dat miljoen extra die in de evaluatie beschikbaar komt, wel 100 miljoen kunnen maken. Lees dat artikel ook nog eens want ook dat geloof ik nog steeds. Het beiden waar en tegelijkertijd zie ik - nog steeds voldoende kracht en voldoende kansen - voor een nog krachtiger bibliotheekbeleid.

U bent weer bij en op naar het convenant!