Is er een ravijnjaar en wat kunnen gemeenten van bibliotheken leren?

Vandaag heb ik een onderwerp waar velen bij in slaap vallen en waarbij sommige bestuurders opveren. Het onderwerp? Gemeentefinanciën. Maar ik beloof u, ik ga proberen het zo aantrekkelijk mogelijk te brengen. Want voor bibliotheekwerk is het wel degelijk van belang. En... gemeenten blijken nog wel wat te kunnen leren van bibliotheken. Toch interesse? Lees dan vooral verder.

Het ravijnjaar 2026 en hoe dat al in 2015 begon

In gemeenteland hoor je telkens over het ravijnjaar. Daarmee bedoelt men het jaar 2026 en vanaf dat moment zal het gemeentefonds, het bedrag dat het Rijk beschikbaar stelt aan gemeenten, slinken van 38 miljard naar ongeveer 35 miljard. En dus zijn veel wethouders bang om financiële toezeggingen te doen aan bijvoorbeeld bibliotheken over structurele financiering en zijn veel gemeenten bang dat ze moeten bezuinigen.

Wie wil weten waar dat ravijnjaar begon moet een flink eind terug in de tijd. Het begon namelijk in 2015. In dat jaar vond de grootste bestuurlijke herstructurering van ons land plaats. Gemeenten werden vanaf dat jaar verantwoordelijk voor jeugdzorg, werk en inkomen en zorg aan langdurig zieken en ouderen. Dit noemt men de decentralisatie. De gedachte was dat als gemeenten deze zorg zouden organiseren dat dit betere en efficiënter zou kunnen. Gemeenten zitten dichter op de burger, kunnen beter zorg organiseren op de lokale schaal en kunnen beter gebruik maken van wat er lokaal al is.

Parallel aan die decentralisatie presenteerde, jawel, minister Plasterk, een plan waarbij die gemeenten dan wel moesten opschalen naar minimaal 100.000 inwoners. Anders zouden gemeenten onvoldoende robuust en toekomstbestendig blijken. En met die twee stappen: het overhevelen van taken naar gemeenten en de gemeenten dwingen tot opschaling boekte het kabinet alvast een korting in op het gemeentefonds. Het proces van opschaling zou in 2025 voltooid moeten zijn. Dus, in 2026 kon het bedrag omlaag...

Het plan van opschaling ging uiteindelijk van tafel. Eerder ingeboekte kortingen werden al ongedaan gemaakt. Maar de korting vanaf 2026 bleef staan omdat Rutte niet over zijn graf wilde regeren. 

Onderzoek van BDO

Accountantskantoor BDO presenteert elk jaar de financiële benchmark van Nederlandse gemeenten. En dit jaar kwam dit rapport precies uit tijdens de formatieonderhandelingen. Waar inderdaad ook gesproken moet worden over de slechte gemeentefinanciën. Tja, wie dit zo leest, zal ongetwijfeld ook wel even glimlachen dat het diezelfde Plasterk is die die onderhandelingen moet leiden. 

Maar goed. Wat staat er in dat rapport van BDO? Dat meldde bij monde van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) op 19 januari het volgende: ‘Zo’n 280 gemeenten presenteren voor 2026 en 2027 een negatief resultaat in hun meerjarenbegroting. Dit laat zien dat de financiële korting geen fictief probleem is. Onderzoek van BDO laat zien dat 280 van de 342 gemeenten, ruim 80%, voor 2026 en 2027 een tekort voorzien in hun begroting. Dit is het effect van de korting vanaf 2026 op het gemeentefonds, wat de belangrijkste inkomstenbron is voor gemeenten. Uit de kwantitatieve analyse blijkt dat de overige 20% van gemeenten, al dan niet cosmetisch, een nipt sluitende begroting heeft aangeleverd voor de jaren 2026 en 2027.’

Ik vroeg het BDO-rapport op (dat kan via deze aanvraagpagina) om na te kijken welke onderbouwing erbij zat. Dat is een aardig rapport. Het rapport is natuurlijk vooral bedoeld om de formerende partijen te bewegen om voldoende middelen voor gemeenten beschikbaar te stellen. Eén van de hoofdkaartjes uit het rapport staat bovenaan dit artikel en geeft aan hoe de begrotingen voor verschillende gemeenten uitpakken. Wie de tekst naast het kaartje leest, ziet ook dat het nogal genuanceerd ligt. 2025 is nog een heel positief jaar en 2026 slaat plotseling om.  

 Er wordt ook een doorkijk gegeven door de jaren heen per provincie. Dan ziet het er zo uit.

Linksboven 2024, linksonder 2025, rechtsboven 2026 en rechtsonder 2027. Hier zie je duidelijk dat 2025 de uitzondering is en dat in 2026 en 2027 de omslag komt. BDO biedt op de website ook een tool aan om je eigen gemeente te bekijken en hoe ze er voor staan.

Het structurele tekort van gemeenten bedraagt ongeveer € 1 miljard per jaar.  Dat is al minder dan die opschalingskorting van € 3 miljard die was ingeboekt. Gemeenten hebben dus in de afgelopen jaren wel geprobeerd de tering naar de nering te zetten. 

Is een miljard euro veel geld?

Is een bedrag van € 1 miljard veel geld? Tja, dat is hoe je het bekijkt. Natuurlijk is het een groot bedrag. Zeker als er weinig ruimte is om te investeren. Als we kijken naar de omvang van de rijksbegroting dan zie je dat die voor 2024 ruim € 430 miljard bedraagt. Tja, dan lijkt een miljard niet veel. Het rijk indexeerde het gemeentefonds van 38 miljard dit jaar met 5,32%. Alleen indexering - ongeveer € 2 miljard, leverde dus al een bedrag op dan gemeenten nu zeggen tekort te komen. Met andere woorden. Over dat miljard zou je het dus best eens moeten worden. Het gaat over een paar procent. 

Om de vergelijking te maken: het gaat om in omvang hetzelfde bedrag dat bibliotheken ontvangen aan boetes bij het te laat terugbrengen van boeken. Toch zien we dat op heel veel plekken in Nederland die boetes afgeschaft worden... 

Een bedrag van een € 1 miljard per jaar is veel geld en zal zeker een punt van bespreking zijn in de coalitieonderhandelingen. Dat er iets gaat gebeuren ter reparatie is eigenlijk wel zeker. Maar er was dus een korting van € 3 miljard. Daar blijkt nog een € 1 miljard echt aan tekort te komen en de indexering voor gemeenten bedroeg al meer dan € 2 miljard.

Wat gemeenten van bibliotheken kunnen leren

Tja, ik heb al vele bezuinigingen meegemaakt op bibliotheekwerk. En ik heb meegemaakt dat wethouders met droge ogen 20% op bibliotheekwerk durfden te bezuinigen en ook nog meegaven dat er geen vestiging mocht worden gesloten. In de periode tussen 2010 en 2018 hadden bibliotheken te maken met de bankencrisis én de decentralisatie. De vrije ruimte van gemeenten is beperkt en bezuinigingen komen dan snel terecht bij wat men zelf nog kan beïnvloeden: cultuur en sport. Een kleine bezuiniging op gemeenten is altijd een grote bezuiniging op de instellingen die door gemeenten gefinancierd worden.  

Zaten bibliotheken bij de pakken neer? Nee. Bibliotheken kregen minder geld maar gingen meer open. Bibliotheken kregen minder geld maar openden wel een paar duizend schoolbibliotheken. Er werd her en der opgeschaald of er kwamen slimme gecombineerde instellingen. Meer taken, minder geld. Er zijn tal van creatieve oplossingen gevonden in die tijd. En ja, het eerlijke verhaal is ook dat we vestigingen en mensen zijn kwijt geraakt. Gelukkig keert het tij nu voor bibliotheken op vele vlakken en komen er extra middelen. Maar het wordt alleen extra als de gemeente niet aan de basis moet bezuinigen.

Ik denk dat alle gemeenten knetterhard hun best doen voor burgers. En per gemeente verschilt het ook erg. Dus het is altijd oppassen met generaliseren. Het tekort - hoe klein het ook lijkt - leidt op veel plekken tot problemen. Ik vind dat gemeenten dus zeker extra geld moeten krijgen. Maar wellicht valt er voor gemeenten ook nog wat te leren van wat bibliotheken hebben meegemaakt. Robuust en toekomstbestendig. Kom er eens om bij bibliotheken. Het blijken plotseling ook thema's bij gemeenten.

Het gaat dus om € 1 miljard op een gemeentefonds van € 38 miljard. In dit vlakke Nederland noemen we elke heuvel een berg.  En een gat in het gemeentefonds heet al snel een ravijn. En informateur Plasterk mag dus iets oplossen wat destijds minister Plasterk invoerde. 

U bent weer bij. Het is me gelukt u een heel artikel over gemeentefinanciën te laten lezen. Mijn dag is weer goed.

Een 'cordon sanitaire'?

In Nederland kennen we enkele gemeenten die in het geheel geen bibliotheek subsidiëren. En de verwachting op basis van de laatste brief van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten is dat dit aantal de komende jaren wel eens snel zou kunnen toenemen.

In de nieuwe bibliotheekwet is opgenomen dat als een gemeente ingrijpende veranderingen wil aanbrengen in het bekostigingsniveau van de bibliotheek, dat dan overleg met de omliggende gemeenten vereist is. Hier staat met nette bewoordingen: je stopt niet zomaar met het financieren van je lokale bibliotheek.

Als een gemeente stopt met financieren, is er echter niet meer nodig dan overleg. Er staat niet dat men overeenstemming moet hebben met deze omliggende gemeenten. Vandaar dat ik via Twitter de vraag maar eens uitzette hoe gemeenten dat regelen als ze willen stoppen met het financieren van een lokale bibliotheek.

Gemeenten in een basisbibliotheek
Ik kreeg daarop een aardige reactie van Theodoor de Lange van Longus. Hij gaf op de eerste plaats aan dat het niet de gemeenten zijn die stoppen met de bibliotheek maar bibliotheekstichtingen zelf. En daar heeft hij wel een punt 20% van de begroting van bibliotheken bestaat uit gebruikersinkomsten (contributies en boetes). Daarnaast gaf hij aan dat hij de laatste tijd veel met productbegrotingen bezig is geweest om gemeenten inzicht te verschaffen in wat welke dienstverlening kost. Hij gaf aan dat zeker in constructies met basisbibliotheken (dus meerdere gemeenten betalen samen een bibliotheek) het nog lastig is om je als gemeente zomaar terug te trekken. Want in gezamenlijkheid worden vaak alle bovenlokale kosten als die van management, ICT en back-office gedeeld. Als een gemeente stopt met fiancieren staan de andere gemeenten dus in de kou. De gemeenten zitten dus samen in een badkuip met warm water. Als er één uitstapt wordt het water van de anderen snel koud. Nou ja, figuurlijk dan.

Free riders
Een andere reactie kreeg ik van Erica de Winter, manager bij Bibliotheek Rivierenland. Zij gaf aan hoe de gemeente Buren - medefinancier van deze basisbibliotheek - had aangegeven niet meer te willen bijdragen aan de bibliotheek. Hoewel de zaak heel genuanceerd ligt (men betaalt nu weer wel voor Bibliotheek op School bijvoorbeeld) heeft dit er wel toe geleid dat inwoners van Buren niet meer tegen gelijke condities lid kunnen worden van een bibliotheek in omliggende gemeenten. Kinderen uit Buren betalen in omliggende gemeenten € 25,- contributie per jaar en volwassen betalen € 100,- per jaar. De omliggende gemeenten passen er dus voor om hun lokale subsidie uit te geven aan inwoners van Buren.  Hiermee wordt zogeheten 'free ridersgedrag' van gemeenten voorkomen.

Cordon sanitaire?
En mijn vraag is dan ook of je daar nu niet al een gezamenlijk standpunt als bibliotheken over moet innemen. Als de gemeente bij de buren stopt met financieren, lijkt het mij niet logisch dat die inwoners dan wel tegen hetzelfde tarief gebruik kunnen maken een bibliotheek een plaats verderop.
Als je dat wel doet, krijgen gemeenten een vrijbrief om hun financiering terug te draaien en omliggende gemeenten voor kosten te laten opdraaien. Met andere woorden: moet je niet een 'cordon sanitaire' opwerpen tegen gemeenten die niet meer meefinacieren?

Zo'n cordon sanitaire zou eruit kunnen zien zoals de regeling van Buren. Maar er zijn vast nog creatievere oplossingen te bedenken. Ik ben daar eigenlijk wel benieuwd naar. Maar een statement lijkt me niet verkeerd. Nu kunnen bibliotheken daar nog redelijk vrij met elkaar over denken. Straks in de hitte van de bezuinigingsstrijd is dat misschien lastiger.

Voorkomen beter dan genezen
Blijft natuurlijk staan dat we hopen dat we zo'n regeling nooit nodig hebben. Maar ik heb toch liever de achterdeur dicht voor het geval dat.

Want voor het overige toont ook dit geval aan dat wij in onze klassieke bibliotheekfunctie stevig opnieuw (lees: efficiënter) moeten organiseren: samenwerkingsconstructies, gezamenlijke huisvesting, burgerkracht, co-creatie, inkoopbundeling en alle andere oplossingen zullen we pro-actief moeten inzetten. En zoals ook in de brief van de VNG stond, tegelijkertijd een nieuwe lijn opzetten rond leesbevordering en laaggeletterdheid.

Nou, wat denkt u, moeten we iets afspreken over een 'cordon sanitaire'?

Foto: xpgomes8