Provinciale atlas voor bibliotheekwerk in zes kaartjes

Ja, ik werk veel met cijfers. Elk jaar maak ik de index van Best Presterende Bibliotheken. En soms vragen mensen uit Overijssel en Gelderland en soms ook daarbuiten om nog eens wat op een rijtje te zetten. Ondertussen had ik dat al zo vaak gedaan dat ik ook voor verschillende andere provincies al van alles had uitgerekend. Dus ik dacht: volgens mij is het een kleine moeite om dan ook de resterende provincies nog even uit te rekenen en in een landkaartje te plotten. En warempel, met nog geen dagdeel zolderkamertjesstatisitiek had ik een provinciale atlas voor bibliotheekwerk. 

Ik neem u mee langs zes landkaartjes: van bezoekers tot leden, van activiteiten tot bibliotheek op school en ja, ook de subsidie. Handige cijfers waarmee u ook zelf aan de slag kunt om  zelf te zien waar uw bibliotheek staat. En.. het blijkt dat bibliotheekwerk per provincie nog best kan verschillen. Leest u mee? 

Voor de kaartjes maakt ik gebruik van de openbare WSOB-gegevens 2023 en het databestand samenwerking primair onderwijs 2022-2023. Binnenkort moeten  WSOB-gegevens 2024 al uitkomen dus een update is niet ver weg!  

Daar gaan we, op naar de cijfers en kaartjes!

Bezoeken per inwoner

Gemiddeld komt een inwoner van Nederland 3,1 keer per jaar in de bibliotheek. Dat is een gemiddelde natuurlijk. We hebben inwoners die elke dag aan de leestafel zitten en er zijn er ook nog wel wat die nooit komen. 

Grote koploper is dit kaartje is Groningen. En om eerlijk te zijn dat heeft alles te maken met het multifunctionele bezoekerskanon dat Forum heet. En kleine provincies hebben het makkelijker om grote uitschieters naar boven of beneden te hebben. Dat zullen we nog wel vaker zien in de kaartjes. 

De overige provincies scoren niet met een hele grote variatie. Opvallend is wel de score in het zuiden van Nederland waar van Zeeland, via Noord-Brabant en Limburg het overal iets achter blijft. Ik denk dat daar wel iets cultuur-historisch achter zit. In Brabant en Limburg heeft dat wel iets met het van oudsher katholieke platteland te maken en in Zeeland met hetzelfde platteland maar met een reformatorische inslag. 

Bovengemiddeld scoren, naast Groningen, Flevoland, Overijssel, Utrecht en Drenthe. Als ik een analyse moet maken heeft dat te maken met fijnmazigheid van het netwerk en achtergrond van de inwoners.

Percentage lid

Eén op de vijf Nederlanders heeft een bibliotheekpas: 20,3%. Dat percentage zit sinds kort, mede dankzij gratis volwassen abonnementen, wel weer in de lift. Maar ook hier zien verschillen per provincie. 

Koploper is opnieuw een kleine provincie met maar twee bibliotheekorganisaties. Dit keer is het niet Groningen maar Flevland waar bijn één op de drie Nederlanders lid is. Dat is echt een puike prestatie. Mijn analyse is dat hier in Flevoland jaren lang consequent is gebouwd aan dat lidmaatschap en ook hier zal de achtergrond van inwoners weer meespelen.

Bovengemiddeld zijn opnieuw Overijssel en Drenthe en daar voegen zich in dit kaartje ook Gelderland en Zeeland bij. Waar Zeeland dus niet zo heel veel bezoek heeft, zijn ze dus wel meer dan gemiddeld lid. 

Uitleningen per lid

Een gemiddeld bibliotheeklid, leent 15,8 boeken of andere media per jaar. En het is wel grappig: waar een hoog percentage van de bevolking lid is, is in de regel het aantal uitleningen per lid wat lager. In het vorige staatje zagen we dat heel veel Flevolanders lid zijn maar deze Flevolanders lenen gemiddeld veel minder dan die 15,8 boeken. In Flevoland blijft men steken op 8,9. Toch is dat heel verklaarbaar. Wie veel leden heeft, heeft in de regel ook leden die wat minder lezen. De veellezer blijft altijd lid van de bibliotheek. Maar wie wat minder leent, haakt af. 

Koploper bij het aantal uitleningen per lid is Friesland met 21,3 uitleningen per lid. En zij scoorden bij percentage van de inwoners dat lid is, ook inderdaad benedengemiddeld. Het lijken dus deels communicerende vaten te zijn. 

Bovengemiddeld scoren verder de noordelijke en oostelijk provincies: Groningen, Drenthe, Overijssel en Gelderland. 

Bezoek aan bibliotheekactiviteiten

De bibliotheek is natuurlijk veel meer dan het uitlenen van materialen. We keken net al naar het aantal bezoekers en we kijken hier naar het aantal bezoekers aan activiteiten. Dat druk ik uit in het aantal activiteiten dat bezocht wordt per 100 inwoners. Als we 100 inwoners zouden vragen dan zou blijken dat zij gezamenlijk gemiddeld naar 28,4 bibliotheekactiviteiten zijn geweest in het afgelopen jaar. 

Het cijfer van de bibliotheekactiviteiten groeit de afgelopen jaren heel snel. En dat heeft twee redenen. De primaire reden is dat er inderdaad veel meer georganiseer wordt en dat kennisoverdracht veel vaker plaats vindt via cursussen, workshop of lezingen. De activiteiten vervangen daarmee deels het lenen of zijn aanvullend op elkaar. De tweede reden is dat ik niet kan ontkennen dat er gewoon meer en beter geregistreerd wordt door bibliotheken. Een deel van de groei is dus ook zeker een administratieve groei. 

Waar ledencijfers en uitleningen wel wat verschillen kennen, is het verschil bij activiteiten tussen provincies dan ook veel groter. Absolute koploper is hier ook weer Groningen en daarbinnen is het vooral het Forum die het cijfer van activiteiten omhoog stuwt. In Groningen bezoeken 100 inwoners gezamenlijk 70 bibliotheekactiviteiten. Dat is tweeënhalf keer het landelijk gemiddelde. Nu is het Forum een multifunctionele organisatie waar het lastig is om de activiteiten uit elkaar te trekken. Bijna alle activiteiten van multifunctionele organisaties zijn wel onder één van de vijf wettelijke taken van bibliotheken te scharen. En dat zal een verklaring zijn voor het hoge aantal. 

Verder valt Utrecht in positieve zie op waar elke 100 inwoners samen 53 bibliotheekactiviteiten bezochten. Eemland, IDEA en Veenendaal zijn daar te trekkende krachten van. Ook Gelderalnd scoort nog flink bovengemiddeld. Daar zijn wel een paar uitschieters - Rozet, Veluwezoom en Wijchen - maar valt ook op dat het daar provinciebreed behoorlijk hoog ligt.

Aan de onderkant valt Zeeland op met 4,4 bezochte activiteiten per 100 inwoners. Zeeland scoorde ook al laag met het aantal bezoeken aan de bibliotheek dus die twee houden wel verband met elkaar. En in Zeeland kan het meespelen dat er ook veel met een bus wordt gewerkt en ik kan me voorstellen dat dit tot minder activiteiten leidt dan in een vaste vestiging. Maar het is een aanname van mij.

Bibliotheek op school

Lang niet alle bibliotheekwerk vindt in de bibliotheek zelf plaats. We zitten inmiddels op meer dan 3.000 basisscholen met het concept van de Bibliotheek op school. Ook die zette ik per provincie eens op een rijtje. Deze cijfers komen uit een andere bron dan de standaard WSOB-gegevens. En volgens mij zag ik dat deze cijfers ook net een update hebben gehad maar die zijn bij mij nog niet door de rekenmolen gegaan. Dit zijn de cijfers van vlak voordat de grote uitrol van de extra impuls begon. 

Gemiddeld werkt in Nederland ongeveer de helft van alle basisscholen samen met de bibliotheek voor de Bibliotheek op school (of een volledig vergelijkbaar programma). Maar ook hier zien we wel verschillen per provincie. Hoog scoren: Drenthe, Noord-Brabant, Groningen, Friesland en Overijssel. Allemaal provincies die al vroeg begonnen met de Bibliotheek op school of die een gezamenlijke of centrale aanpak kenden. 

Achterblijvers zijn Utrecht, Noord-Holland en in mindere mate Zuid-Holland. In die provincies zitten een paar grote steden die pas relatief laat begonnen met het concept. We zullen zien dat dat de komende jaren snel recht gaat trekken. 

Subsidie

Geld. Dat vindt iedereen altijd bere-interessant. Hoeveel krijg ik en hoeveel krijgt die ander? Hier ziet u de bedragen aan gemeentelijke subsidies per inwoner per provincie. En daarbij trekken we altijd de huisvestingkosten ervan af. Dat is een soort landelijke benchmark-afspraak. De huisvestingskosten kunnen door allerlei gemeentelijke constructies nogal versluierend werken en daarom halen we die eraf. 

Wie dan naar de cijfers kijkt, ziet dat Zeeuwen hun 'zuinige' aard recht doen. De teller blijft daar steken op € 13,77 per inwoner. Daar waar het gemiddelde in Nederland op € 17,79 per inwoner ligt. Ook in Gelderland houdt het met € 14,99 niet echt over en zitten ze € 2,80 onder het landelijk gemiddelde. Met twee miljoen inwoners in die provincie gaat het dan toch om € 5,6 miljoen minder dan op andere plekken in het land. 

De rest cirkelt een beetje om het landelijke gemiddelde. De enige provincie die echt iets hoger ligt, is Flevoland maar met twee organisaties kun je daar ook makkelijk wat afwijken van het gemiddelde. En als ik bibliotheek in Flevoland was, zou ik zeggen dat ze daar ook een meer dan gemiddeld presterend bibliotheekwerk voor terugkrijgen. Kijk de cijfers maar na. 

Wat zegt dit nou en wat kun je er mee?

Leuk, al die landkaartjes. Maar wat kun je er mee? Krijgen we er beter bibliotheekwerk van? Het antwoord is 'ja en nee'. Nee, van cijfers krijg je niet automatisch beter bibliotheekwerk. Maar wat je wel ziet aan deze landkaartjes is dat de verschillen soms historische of culturele achtergronden kennen. Of dat resultaten in bibliotheekwerk ook afhangen van wat voor type inwoners je hebt. 

Daarnaast vind ik het altijd interessant om lokale gemiddelden af te zetten tegen provinciale en landelijke gemiddelden. En dat kunt u met deze kaartjes nu dus ook. Maak er gebruik van zou ik zeggen in uw voordeel. En zoek ook naar de verklaring waarom de verschillen er zijn. En wat kun je dan van elkaar leren? Waarom is de aanpak met leden in Flevoland zo goed? Waarom heeft men in Drenthe al zoveel scholen? En wat is het geheim in Groningen achter de bezoekers en activiteiten? Of waarom scoren Gelderland en Overijssel in de volle linie goed? 

Het was leuk om weer eens een puike set met landkaartjes te maken. Ik wens u weer een fijne nieuwe bibliotheekweek!

In Staphorst, Tubbergen en Noord-Fryslân lenen bibliotheekleden het meest!

En daar ben ik weer! Nu met lijstje nummer drie. Na de bezoekers en de leden volgt  nu het aantal uitleningen. Misschien wel het mees bibliothecaire cijfer dat we hebben. En ook dat meten we weer met een kengetal, namelijk het aantal uitleningen per lid. Waarom niet per inwoner? Nou, omdat we in het vorige lijstje als het percentage leden hebben gemeten. En daarmee is het aantal uitleningen per lid het meest zuivere kengetal. Maar daarover zo nog meer. 

Staphorst op één, Tubbergen op twee waar kleine gemeenten groot in zijn

Hoewel Staphorst vorig jaar op twee stond, stond het in de jaren daarvoor altijd strak op één. In Staphorst wonen mensen die graag en veel lezen. Staphorst moest vorig jaar de nummer-1-positie tijdelijk afstaan aan Kampen. Maar Kampen fuseerde met Zwolle tot OverO. En in de vorige twee lijstjes leidde dat juist tot een hogere positie...  maar in dit lijstje juist niet. En dus is Staphorst weer heer en meester in dit lijstje. En met bijna 35 uitleningen per lid, zit men in Staphorst ruim twee keer boven het landelijk gemiddelde. Lekker blijven lezen daar! Niks mis mee.

Tubbergen, aan de andere kant van het mooie Overijssel, staat op twee. Ook zij zijn iets gegroeid in het aantal uitleningen per lid. En in tegenstelling tot Staphorst, met een protestants-christelijke signatuur, zitten we met Tubbergen toch min of meer in een katholiek gebied waar tot een aantal verkiezingen geleden het CDA nog meer dan 50% van de stemmen haalde.

Veel nieuwkomers

Daarna volgen met Noord-Fryslân, Twenterand en Bibliotheek aan den IJssel een rijtje nieuwkomers in deze top-15. Ik ben zelf wel wat verbaasd over het hoge aantal nieuwkomers en heb er niet helemaal een verklaring voor, ook niet als ik iets dieper in de cijfers duik. Ook daar kom ik zo op terug.

Na het Overijsselse Zwartewaterland, die keurig op nummer zes blijft, en nieuwkomer Cultura, komen we nog een nieuwkomer binnen die we hier waarschijnlijk maar één keer zullen zien. En dat is de bibliotheek Nuth. Die stichting houdt namelijk binnenkort op te bestaan en wordt samen met de bibliotheek Landgraaf, de bibliotheek Beekdaelen-Landgraaf. Toch leuk dat ze hier het lijstje nog even aantikken.

Op nummer 9 weer een oude bekende: Rijssen-Holten, die voor een deel dezelfde achtergrond kent als Staphorst. En daarna weer drie nieuwkomers: Groene Venen, Venlo en Krimpenerwaard. Mooi gedaan.

We sluiten af met drie bibliotheken die ook vorig jaar in deze lijst stonden maar die nu in een driehoeksverhouding stuivertje wisselen: Zuidoost Fryslân, Katwijk en Wierden. 

Een lijstje van protestanten en katholieken

Hoewel de verzuiling in dit land op veel plekken is verdwenen, zien we het in dit lijstje nog steeds terug. Het is een lijstje met veel bibliotheken met een werkgebied met een lichter of zwaarder protestants-christelijke signatuur of juist van oorsprong katholiek gebied. Delen van Friesland, Staphorst, Ede, Rijssen-Holten zo door naar de onderkant van Utrecht en plaatsen in Zuid-Holland zijn de te kenschetsen als de 'bible-belt'. Daar wordt van oorsprong meer gelezen en dat zien we nog steeds terug. 

Toch zijn er ook gebieden die als redelijk katholiek zijn te benoemen: Tubbergen, Nuth, Venlo, allemaal plekken waar het carnaval nog een prominente plek heeft. Hoewel dat wellicht allang niet meer zijn oorsprong vindt in het katholieke. Dus of dat katholieke er echt mee te maken heeft, weet ik ook niet helemaal zeker. Grappig is het wel. 

Iets minder leden maar wel leden die veel lezen

Wel zie je iets anders. Bibliotheken die hoog in dit lijstje staan, scoren bijna allemaal wat lager op het percentage leden. In deze lijst hebben alleen Staphorst, Cultura, Rijssen-Holten en Katwijk  een ledenpercentage dat hoger dan gemiddeld is. Wie wat minder leden heeft, heeft dus vaak leden die veel lezen. Wie straks in de eindlijst goed wil scoren moet eigenlijk op beide punten goed scoren. En dat is niet zo heel veel bibliotheken gegeven. 

En dat brengt ons ook wellicht bij de verschuivingen en nieuwkomers. Het zou kunnen dat de nieuwkomers te verklaren zijn door bibliotheken die juist uit de lijst verdwijnen. Er zijn bibliotheken die nu snel groeien met leden door verhoging van het gratis lidmaatschap waardoor ze uit dit lijstje verdwijnen. Want meer leden die relatief weinig lenen laat je stijgen in het ene lijstje met leden maar dalen in dit lijstje van leners.

Tot slot meld ik nog even - anders krijg ik die vraag toch - dat ik in dit lijstje nog niet de Bibliotheek op school meeneem. Daar komt nog een apart lijstje over en daar pak ik dat dan ook in mee.  

Op naar lijstje 4: bezoekers aan activiteiten

En dit was lijstje drie. U bent weer bij. Het volgende lijstje wordt die van bezoekers aan activiteiten. We verlaten dus het klassieke bibliotheekwerk en gaan naar de lezingen, workshops en festivals!

Tot over een paar dagen!

Bij welke bibliotheken lenen de leden het meest?

Na het lijstje over waar de meeste inwoners lid zijn van de bibliotheek volgt nog één lijstje die echt met de klassieke bibliotheek te maken heeft: waar wordt het meeste geleend door de leden? Na deze twee lijstjes komen er nog drie die met iets anders te maken hebben: hoeveel deelnemers bij activiteiten, hoeveel bezoekers en hoeveel scholen doen meer met Bibliotheek op school of een soortgelijk programma. En daarna mix ik alles nog tot één grote index: wie is de best presterende bibliotheek op al die vlakken?

Maar vandaag blijven we nog gewoon even bij lenen.

Een lijst van protestanten en katholieken...

Bovenaan de lijst prijken Kampen en Staphorst, twee gemeenten met een protenstants-christelijke signatuur. Staphorst heeft in de vorige lijstjes meerdere malen achter elkaar op nummer één gestaan maar moet die positie dus dit jaar afstaan aan Kampen. In 2019 leenden in Staphorst de leden gemiddeld nog 39 boeken per lid. In 2022 is dat dus nog maar 33 stuks. Bij Kampen is het doorgestegen van 35 naar 38. En dus wordt er stuivertje gewisseld.  Op de derde plek een nieuwkomer: Z-O-U-T, de bibliotheek van Zuidoost Utrecht.  In 2019 scoorden zij nog 22 uitleningen per lid maar zij zijn dus flink gestegen. Dat kan een verruiming van het abonnement zijn of er zijn veel minder leden waardoor je meer leden overhoudt die veel lenen. Het percentage van de bevolking dat lid was bij ZOUT 19,6% tegen 16,6% in 2022. Het lijkt er op dat men dus leden is kwijtgeraakt die relatief weinig leenden.  

Wie het lijstje zo doorkijkt ziet meerdere bibliotheken in een gebied met protestants-christelijke signatuur die vaak als de bible-belt wordt aangeduid. Naast Kampen en Staphorst zijn ook Noord-Fryslân, Z-O-U-T,  Zwartewaterland, Rijssen-Holten, de Groene Venen en Katwijk plaatsen die een meer of minder protestants-christelijk DNA kennen. Ik kan er een plaats naast zitten hoor. Maar van oorsprong zijn dit gebieden waar meer gelezen wordt. 

Toch zitten er ook veel katholieke gebieden tussen: Tubbergen, Meerssen, Nuth, Losser en misschien ook wel Eindhoven. Behalve Eindhoven allemaal relatief kleine bibliotheken trouwens waardoor er een meer homogene doelgroep kan zijn. Maar ik vind het wel grappig dat de invloed van de kerk in deze lijst dus blijkbaar nog terug te zien is. Ornamenten van een ooit verzuilde samenleving. 

Ook in deze top-15 veel nieuwkomers. Doordat ik twee jaar oversloeg zien we ook hier dat er veel kan veranderen. Maar wie kijkt naar de verschillen tussen de nummers drie tot en met vijftien ziet ook dat de verschillen niet bijster groot zijn. Een klein beetje verschil kan je al snel wat laten stijgen of dalen in deze lijst. 

Tot slot het gemiddelde. Dat staat nu op 15,8 items per lid. In het vorige overzicht van 2019 was dat nog 17,6 per lid. We zien daar een verglijkbare daling als met het aantal uitleningen als geheel. 

En met de Bibliotheek op school erbij?

Hierboven zie je het aantal uitleningen per lid exclusief Bibliotheek op school. Dus ook dat lijstje neem ik nog eens mee. Maar het is wel een beetje dubbel. Lang niet alle bibliotheken geven namelijk de uitleningen door. Dit omdat het niet onder regie van de bibliotheek gebeurt en dan ook niet onder het leenrecht vielen. En dat leidde weer tot frictie met de auteur. Die kwestie is ondertussen opgelost en daarmee zou je eigenlijk in de toekomst eigenlijk makkelijker deze cijfers mee kunnen tellen. Maar in de cijfers over 2022 is dat denk ik zeker nog niet volledig. 

Maar omdat het voor sommige bibliotheken zeker om substantiële aantallen gaat is het toch aardig dat lijstje wel te maken. En dan zie je toch een paar nieuwe bibliotheken in de lijst verschijnen.  Kijk maar.

Tubbergen, Eindhoven, Nuth en Katwijk stijgen dan bijvoorbeeld nog verder door op de lijst. Nieuw in de lijst zijn dan Huis73 (Den Bosch e.o.), Dinkelland, Meerssen, ZinIn (Nijverdal), Schiedam en Smallingerland. 

Als je de Bibliotheek op school  meetelt stijgt het aantal uitleningen per lid van 15,8 naar 17,7.  

Ik verwacht dat - doordat die leenrechtkwestie is opgelost - in de komende tijd meer bibliotheken dit soort uitleningen gaan opgeven. Ook uitleningen in het grijze gebied van wie de regie nu had over die uitleningen, kun je nu toch ook mee opgeven. 

U bent weer bij. We gaan de leden en de uitleen na dit lijstje verlaten, Nog drie lijstjes over andere functies en dan gaan we naar een eindlijst!