zondag 16 oktober 2022

Het Masterplan Leesplezier


Als de politiek ons de afgelopen jaren iets heeft geleerd dan is het wel dat zachte heelmeesters stinkende wonden maken. Het niet of te laat ingrijpen bij grote maatschappelijke problemen lijkt op korte termijn interessant maar keert als een boemerang naar ons terug. De voorbeelden kunt u zelf wel verzinnen als u om u heen kijkt, denk ik.

Laaggeletterdheid is niet alleen een curatief maar vooral een preventief probleem

Eén van die crises, die slechts in de zijlijn telkens voorbij komt, is de leescrisis. Het gaat dan om de slechte leesvaardigheid van kinderen en er wordt op dit moment zelfs een heus masterplan basisvaardigheden voor gemaakt.  Het getal dat daarbij telkens wordt genoemd is dat van het Pisa-rapport. Daaruit blijkt dat 24% van de 15-jarigen zich in het voor portaal van de laaggeletterdheid bevindt. Een kwart dus. En allemaal kinderen die na 2000 geboren zijn. We hebben het dus niet over 19e of vroeg-20e-eeuwse taferelen. Nee, dit is de realiteit van de 21e eeuw. Er komen kinderen van onze scholen die uiteindelijk laaggeletterd blijken en daarmee belangrijke vaardigheden  missen om regie te krijgen over hun eigen leven.

Bij elk onderzoek dat gedaan wordt door stichting Lezen en Schrijven stijgt het aantal laaggeletterden. Ondanks alle inspanningen. Laaggeletterdheid is dan ook niet alleen een curatief probleem van volwassenen maar een preventief probleem bij kinderen. Wie laaggeletterdheid wil oplossen moet beginnen met het leesniveau van kinderen. Als je dat niet doet, blijft het dweilen met de kraan open. Draai de kraan dus dicht!

Dat leesniveau van kinderen kent een directe relatie met leesmotivatie. Kinderen die lezen leuk vinden, lezen meer en scoren daardoor beter. En u raadt het al: de Nederlandse kinderen scoren bijzonder laag in het internationale Pisa-rapport op die leesmotivatie.  

Met beperkte middelen aan de slag...

In 2011 schreef ik over een driepuntenplan voor het onderwijs. De sector moest zich toen nog en masse achter de Bibliotheek op school scharen. Veel bibliotheken hadden eigen programma's met meer of minder resultaat. Dat de sector dat samen oppakte had succes. Het landelijk programma werd beter gemonitord en een landelijk team stimuleerde op vele plaatsen de samenwerking. Die samenwerking met onderwijs werd ook structureler en professioneler. Er werd een concept gebouwd waarmee structureel vooruitgang geboekt kon worden op leesplezier.

In de afgelopen jaren hebben bibliotheken dan ook veel van hun schaarse middelen hiervoor vrij gemaakt. En met succes. De helft van de basisscholen heeft inmiddels een Bibliotheek op school. Met een collectie en met, minstens zo belangrijk, een leesconsulent. En om eerlijk te zijn: dat was best een opgave want er werd tegelijkertijd flink bezuinigd. In 2010 had het bibliotheekwerk nog ruim 5.000 volledige arbeidsplaatsen. In 2021 waren er daar nog 4.400 van over. Tel daarbij dat bibliotheken van die 4.400 arbeidsplaatsen een flink deel hebben weten te verschuiven naar de functies van leesconsulenten en onderwijsspecialisten. Deze omwenteling van dienstverlening is dus dwars door de bankencrisis en later de dencentralisatiecrisis doorgevoerd. 

En werkt de Bibliotheek op school? Het antwoord is ja. Maar het antwoord is ook: ja, maar het kan nog veel beter. Dat leg ik uit. 

Naar een volgende ambitie voor de Bibliotheek op school 

In de afgelopen week las ik over de geschiedenis van het Overijsels bibliotheekwerk in de jaren '50 van de vorige eeuw. In de jaren '50 en '60 groeide het bibliotheekwerk op het platteland onder leiding van de heer Van Uxem. Overal werden vestigingen geopend. Het lijkt een beetje op de snelle groei van de Bibliotheek op school  in onze tijd. De professionele bemensing van die vestigingen was een probleem.

In het boekje dat ik daar over las staat daarover:

'In plaats van de "rijdende bibliotheek" introduceerde Van Uxem "de reizende assistente", die voor de service aan het publiek van plaats naar plaats trok. ... Voorwaar hadden deze reizende assistenten een avontuurlijke boeiende werkkring met ontberingen en nauwe contacten, passende bij het pioniersbestaan.' 

Van Uxem had door dat de vestigingen de ankerpunten waren waar hij verder op kon bouwen maar dat het de mensen waren die het verschil maakten in de dienstverlening. De bibliotheken waren daardoor maar beperkt open want de mogelijkheid om bibliothecarissen in te zetten was altijd te schaars. 

Herkent u de parallel met de Bibliotheek op school? De leesconsulenten die van school naar school trekken overal maar een beperkt aantal uur hebben om hun goede werk te doen. Twee uur hier, vier uur daar en hoera, maar liefst acht uur op plek drie. En ja, je kunt veel in samenwerking met de leraren doen maar ook het onderwijs zelf heeft een capaciteitsprobleem. 

Ergo: we doen ontzettend ons best maar we komen gewoon capaciteit tekort voor een echte grote stap.

Elke basisschool een fulltime leesconsulent en een robuuste, toekomstbestendige en volwaardige schoolbibliotheek

We weten dus dat we een groot probleem hebben in ons land met laaggeletterdheid en leesvaardigheid. En in de crisis van het afgelopen decennium is het bibliotheken gelukt om met de helft van de scholen een start te maken met een beter leesprogramma. Programma's waar een school een tientje per leerling op tafel legt en de bibliotheek er per leerling er nog een paar tientjes bij legt. Groot geld? Nee. Op de grote onderwijsbegroting blijven dit kruimels. 

Volgend jaar komt het volgende Pisa-rapport uit. Hebben we in de afgelopen drie jaar een stap vooruit gezet op leesvaardigheid? Nee. Door corona is zelfs de verwachting dat de achterstanden verder zijn opgelopen. 

Wie dit ziet, kan niet anders dan pleiten voor een veel forsere aanpak tussen bibliotheken en scholen. Het gaat niet om een paar procent erbij. Het gaat om veel grotere stappen. Verdubbeling, verdrie- en verviervoudiging van de capaciteit die we beschikbaar hebben. In mei van dit jaar stuurde onderwijsminster Wiersma zijn brief over Basisvaardigheden naar de de Kamer. Toen pleitte ik er al voor om in 2026 op alle scholen een Bibliotheek op school  te hebben. Leesconsulent met collecties. Maar ik realiseer me dat dat eigenlijk nog te weinig is. Het moet nog forser willen we niet alleen het probleem dempen maar echt terugdringen.

Ik zou een fulltime leesconsulent op elke basisschool geen overbodige luxe vinden. Een leesconsulent overigens met een didactische bevoegdheid die ook betaald wordt op het niveau van de leerkracht basisonderwijs. En vergroot die schoolbibliotheken flink en maak daar een leeslandschappen van waar elke dag geïnvesteerd wordt in leesplezier. De leesconsulent die elke dag in dat leeslandschap kan werken aan leesmotivatie. Denk groot en maak meters!

Zoals nu in het regeerakkoord gepraat wordt over een volwaardige bibliotheek in elke gemeente, zou ik alvast willen pleiten voor een volwaardige schoolbibliotheek op elke school. 

Masterplan basisvaardigheden en NPO-gelden: Naar een volwaardig leeslandschap!

Hoewel bibliotheken voor het eerst sinds lange tijd zich mogen verheugen op wat extra geld, is dat voor het onderwijs nog steeds een druppel op de gloeiende plaat. De € 60 miljoen die bibliotheken de komende jaren extra gaan krijgen in het regeerakkoord staan in schril contrast met de € 8,5 miljard eenmalig voor het Nationaal Programma Onderwijs om corona-achterstanden in te halen en komt er € 1 miljard structureel voor het Masterplan Basisvaardigheden om taal rekenen en digitaal burgerschap vorm te geven. 

Van mij mag de ambitie dus flink omhoog. Want we hebben het al jaren over een leesoffensief maar ik durf het met die luttele miljoenen die er tot nu in gestoken werden geen leesoffensief te noemen. Een offensief vraagt veel meer inzet. Een aanzet voor de middelen is er. Durft de bibliotheeksector het aan om zichzelf in vijf tot tien jaar tijd zichzelf te verdubbelen in omvang? In vijf tot tien jaar een paar duizend leesconsulenten aanstellen, opleiden en inzetten?  

Parlementaire enquêtecommissie Leesvaardigheid

We kennen het probleem al jaren, we weten ook al lang wat we er aan moeten doen en de uitvoerders zouden niets liever willen dan het uitvoeren. Maar in de politiek werden te laat te kleine besluiten genomen. Zie hier de samenvatting van een rapport van een gemiddelde parlementaire enquêtecommissie.  Zover gaat het hier toch niet komen, beste politiek?

En beste bibliotheken, kom met de scholen tot grotere plannen. In uw plaats, in uw provincie maar ook voor heel het land. De landelijke uitstraling van de Bibliotheek op school  heeft onze sector als geheel geholpen. En dat met de zeer beperkte middelen die we hadden terwijl we tegelijkertijd bezuinigden. Kom met een Masterplan, parallel aan dat van Wiersma: het Masterplan Leesplezier. En ga zoals Van Uxem in Overijssel bouwde aan zijn bibliotheken, bouwen aan een groot netwerk van schoolbibliotheken met lesprogramma's en fulltime leesconsulenten. Leg de middelen bij elkaar die er zijn: reguliere onderwijsgelden, NPO-gelden, Masterplangelden, bibliotheekgelden, WEB-gelden, gelden rondom gezinsaanpak etc. 

Maak lokale, provinciale en landelijke coalities. Het kostte tien jaar om de helft van de basisscholen aan te voorzien van een Bibliotheek op school. Laten we in de komende tien jaar doorbouwen en zorgen dat we op elke school zitten maar dat onze inzet echt veel groter zal zijn. Ik ben ervan overtuigd dat het kan. Van Uxem liet het zien in de jaren '50 in Overijssel en wij zelf lieten het de afgelopen tien jaar zien met de Bibliotheek op school.

Denk vooral niet te klein, daar is het probleem te groot voor. Hier zijn geen zachte heelmeesters nodig maar ambitieuze en enthousiaste vakmensen.

6 opmerkingen:

  1. Adriaan Langendonk16 oktober 2022 om 12:29

    Goede blogpost Mark. Alleen mis ik
    de 12,9 miljoen euro die uit het Masterplan van Wiersma en Uslu specifiek de komende twee jaar aan nieuwe locaties #BoekStart kinderopvang en de Bibliotheek op school po en vmbo #dbos (ook in Caraibisch Nederland-BES- eilanden) kan worden besteed. Dit keer niet alleen aan expertise maar ook aan collectie. Binnenkort meer informatie hoe bibliotheken nog dit jaar kunnen aanvragen bij Stichting Lezen.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Nav jouw reactie op LinkedIn gaf ik daar weer commentaar op: Mark Deckers uiteraard, dat is al jaren onze inzet. Maar met deze prachtige investering, niet vanuit cultuur maar vanuit onderwijs, kan dit de aanzet zijn om enerzijds de laatste bibliotheken (en gemeenten en lokale instellingen) over de streep te trekken te starten, terwijl anderen kunnen groeien naar (bijna) volledige dekking. Ik ben ervan overtuigd dat dit uiteindelijk leidt tot structurele ondersteuning van overheden en instellingen omdat een goede schoolbibliotheek (expertise, activiteiten en collectie) een onvervreemdbaar onderdeel is van goed leesonderwijs. Dan zullen Pirlls en Pisa resultaten weer beter worden. Een prachtige kans derhalve, een opmaat tot een Masterplan Leesplezier. OCW vertrouwt de bibliotheeksector en Stichting Lezen dat ze dit voor elkaar krijgen.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Goede blog Mark. Meer en beter lezen is een landelijke, misschien wel internationale uitdaging. Bibliotheken én landelijke organisaties zijn al jaren bezig met het verbeteren van leesplezier, vaak ook samen met scholen. Maar we zijn er inderdaad nog niet! Essentieel in de aanpak is OOK meer deel van het leven van kinderen willen zijn. In hun media, hun taal en interesses. Bibliotheken mogen nog meer vanuit hun vragen en kwesties werken.

    Gesteund door onderzoeken onder kinderen, leerkrachten en schooldirecteuren is dit wat Bibliotheek Bollenstreek weet en is begonnen te implementeren: beter aansluiten bij het beslis- en zoekgedrag van kinderen. Kinderen het juiste boek helpen vinden en hen optimaal verleiden een boek te lezen. De jonge lezers meer vanuit de inhoud van het boek verleiden. Door intrigerende citaten en andere teksten, beelden, geluiden enzovoort. We kunnen hen nog beter helpen met zoeken door middel van digitale zoekfuncties op basis van de door hen geformuleerde variabelen.

    Kinderen moeten dit alles meer terugzien in de fysieke ruimtes van de bibliotheken en op school. Bibliotheken kunnen dus ook stappen zetten richting een meer kindgerichte aanpak voor leesplezier.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. @Adriaan: dank voor je reactie Adriaan. Op de verschillende platforms hebben we elkaar al beantwoord. De eenmalige regeling die nu beschikbaar komt met 13 miljoen zou heel goed een oprit naar structurele en grotere financiering kunnen zijn. Jij en ik weten dat we er met 13 miljoen eenmalig ook nog niet zijn. Samen de schouders eronder blijven zetten omdat kinderen dat leesplezier verdienen en het een geschenk voor hun hele leven is.

    @Eline: Mooi dat jullie dat in de Bollenstreek zo doen. Heel waardevol en deel het vooral met het mensen als Adriaan. Zij kunnen het inpassen in landelijke programma's. Naast dicht op de leefwereld van het kind acteren blijft de capaciteit die we met elkaar hebben een aandachtspunt. Wat mij betreft moet er veel meer tijd beschikbaar komen om te ondersteunen. Dat is niet een paar procenten erbij of een paar scholen. We praten over een veelvoud van wat we nu kunnen inzetten.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Heel mooi, de ambitie die uit dit blog spreekt. Twee voorwaarden zijn denk ik wel van belang om te zorgen dat alle inspanningen ook effect hebben. Ten eerste dat de scholen er zelf bewust voor kiezen om mee te doen, omdat ze met behulp van dBos hun leesonderwijs willen verbeteren. Ten tweede dat de bibliotheken inzetten op hoge kwaliteit, en geen halfslachtige uitvoering van dBos.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. @Bart: Ja, die onderschrijf ik volledig. Zowel wat betreft die deelname van de school als die van de kwaliteit. Mijn inzet was vooral om de bibliotheken aan het denken te zetten of we niet groter moeten denken om een probleem echt uit een spoor te trekken. Dan moet je wel van jezelf geloven dat je het ook waar kunt maken. En dan moet het onderwijs er nog van overtuigd zijn dat de bibliotheek ook een goede partij is. Werk genoeg dus, maar ook een perspectief dat wat verder ligt dan volgend jaar.

    BeantwoordenVerwijderen