Er zijn mensen die zeggen dat het rendementsdenken de overhand heeft gekregen in bibliotheken. Alles zou maar draaien om hoge efficiency en uitleencijfers. En de collectie zou het slachtoffer zijn. Is dat zo?
In vijf diagrammen met ongemakkelijke waarheden neem ik u mee om u te laten zien of dat zo is. Kijkt u mee?
Deze tabel kent u allemaal. Tussen 1999 en 2013 gingen bibliotheken massaal minder uitlenen. In een periode van 14 jaar verdween bijna 50% van alle uitleningen.
Bibliotheken namen stappen die passen bij afnemende vraag: je koopt minder materialen. Overigens daalden Fictie en Non-fictie per ongeveer even hard. Wie snel kijkt, ziet dat de collectie-omvang met ongeveer 30% is afgenomen.
De verkleinde collectie leidden echter niet tot een verhoogd rendement van de collecties. Dit drukken bibliotheken uit in een uitleenfrequentie. Dit is het gemiddelde aantal uitleningen per boek, CD of DVD. Een gemiddeld fictie-boek werd in 1999 nog gemiddeld vijf keer per jaar uitgeleend in 2013 nog maar vier keer. Bibliotheken hebben dus relatief grotere collecties gekregen naar de omvang van de vraag.
50% minder vraag, 30% minder collectie, 20% meer kosten
In dezelfde statistiekenreeks die ik hierboven gebruik van bibliotheken, zit ook overzicht met ontwikkeling van kosten van bibliotheken. Die worden dan uitgesplitst naar huisvestingskosten, personeelskosten, ICT en onder ander mediakosten. Onder die laatste categorie vallen dus de gezamenlijke collectiebudgetten van Nederland.
En dan gebeurt er iets opmerkelijks: uitleningen dalingen, omvang van de collectie daalt maar de mediakosten stijgen. In 1999 bedroegen deze nog 60 miljoen euro. In 2013 is dit opgelopen naar 70 miljoen. De collecties zijn met 30% verkleind terwijl de kosten met bijna 20% stegen.
Wie de mediakosten deelt door het totaal aantal uitleningen krijgt de gemiddelde mediakosten per uitlening. Deze kosten zijn tussen 1999 en 2013 gestegen van € 0,38 tot € 0,83 per uitlening. Dit wordt veroorzaakt door twee componenenten: vraaguitval door minder uitleningen en kosten die toch bleven stijgen.
Rendementsdenken: Niet waar
De mensen die roepen dat bibliotheken geleid worden door rendementsdenken hebben geen gelijk. De efficiency van collecties is in de afgelopen jaren niet verbeterd.
Drie Do's en Don'ts
Tja, en wat nu? U achterlaten met die ongemakkelijke waarheid? Nee, zo kent u mijn niet. Op basis van deze cijfers, kun je naar mijn gevoel in ieder geval drie Do's en Don'ts formuleren.
Advies 1: Méér collectie is geen oplossing
Wie ziet hoe snel de vraaguitval (= minder uitleningen) is en hoe snel de kosten stijgen, weet dat meer collectie geen oplossing is. De mediakosten zijn tot nu toe ondanks de crisis mild benadert. Gezien het aantal gedaalde uitleningen is dat onterecht. Bibliotheken hadden op basis van rendementscijfers hun collectiebudgetten kunnen laten dalen.
Advies 2: Samenwerken in de collectie Nederland is een must
Wie toch goede dienstverlening overeind wil houden maar wie niet nog meer geld wil besteden aan collectie, zal steviger moeten samenwerken. De afgelopen tijd is dat in veel provincies ook al gebeurd. Vaak gekoppeld aan de invoering van provinciale bibliotheeksystemen. De vraag is of ook in de komende jaren die breedte nog te garanderen is op provinciaal niveau en of niet nog veel meer werk moet worden gemaakt van de Collectie Nederland.
Advies 3: Maak werk van digitale of alternatieve levering
Samenwerken is nog een redelijk klassieke oplossing. Er zal ook nadrukkelijk gekeken moeten worden naar echte alternatieven. Voor de vuist weg zie ik er twee.
De eerste is dat we een definitieve koppeling moeten maken tussen de fysieke en digitale collectie. Als klanten iets reserveren uit de catalogus, krijgen ze dan gelijk de optie om ook het ebook te lenen? Of moeten ze daar zelf achter komen? Vorig jaar was in Nedelrand het boek van Isa Hoes lange tijd zeer populair in bibliotheken. Het heeft vorig jaar in de Vakantiebieb gezeten. Welke bibliotheek heeft zijn leden die dit boek gereserveerd hadden, gewezen op het e-book? Nou ja, dat soort acties dus.
Het tweede alternatief is meer samenwerken met burgercollecties. Bibliotheken zeggen zelf dat ze van 'collectie naar connectie' willen en meer ruimte willen maken voor nieuwe taken. Prima, geef burgerinitiatief dan de ruimte. Begin simpel met een ruilkast in de bibliotheek en bouw dat met enthousiaste burgers verder uit. Er zijn inmiddels voorbeelden genoeg in Nederland.
Tot slot: Niet alles over één kam
In dit artikel heb ik gebruik gemaakt van de landelijke cijfers van het CBS. De bronvermelding treft u hieronder aan. Er zijn veel bibliotheken die hebben geïnvesteerd in 'retail'-technieken. Mijn gevoel zegt dat deze bibliotheken wellicht beter scoren op bovenstaande. Kijk nog maar eens naar dit artikel. Met andere woorden: er kon nog wel eens een groot onderling verschil zijn. Ik ga eens kijken of ik daar wellicht nog wat over kan zeggen. Ik ga eens vragen aan het CBS of ze me daar nog eens mee kunnen helpen.
Wordt vervolgd?
Bron naar alle cijfers: CBS
3 opmerkingen:
Helder neergezet Mark, dank je wel! Ongemakkelijk voelt het zeker. Zou je ook een vergelijkbaar verhaal qua bezoekersaantallen kunnen maken waarin misschien ook online bezoekers een rol spelen?
@Jaap: dankjewel. Wat betreft bezoekers. Dat zal wel wat ingewikkelder worden. Dan moet je op zoek naar een dataset waar dat meerjarig in zit. Ik vermoed dat ik dan achter een aantal lokale bibliotheken aan moet die dat hebben. Dat wordt zeker niet landelijk dekkend. Wel interessant. Heb jij ideeën voor een dataset?
@Mark: niet direct, maar ik zal ook eens zoeken!
Een reactie posten